Theo truyền thống, mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái luôn luôn có thứ bậc rõ ràng: cha mẹ giống như tướng lĩnh trong quân đội, có quyền thiết lập quy tắc và mệnh lệnh, con cái hoặc là tuân thủ, hoặc là chịu phạt.
Mối quan hệ tỉnh thức không hề có thứ bậc. Phương pháp kỷ luật tỉnh thức là vòng tròn giữa cha mẹ với con cái, thay vì đấu trường cha mẹ đối đầu con cái. Mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái là mối quan hệ có ý nghĩa nhất, chứ không phải là các kĩ xảo cụ thể. Bản thân mối quan hệ này luôn là một hình tròn, bất kể nội dung của mối quan hệ ấy là gì. Rất nhiều vấn đề liên quan đến hành vi có thể được điều hướng chỉ bằng cách thay đổi động lực giữa cha mẹ – con cái theo cách này.
Nếu ta chỉ hướng đến nội dung hành vi của con, ta sẽ tự trói buộc mình vào một số biện pháp hạn chế như quở mắng, phạt úp mặt vào tường hoặc các hình phạt khác. Tuy nhiên, phương pháp này chỉ tạo thêm căng thẳng và xung đột, thu hẹp cơ hội tự phát triển của cả cha mẹ và con cái. Ta biến hành vi chưa đúng mực của con thành hành vi đáng xấu hổ, vì vậy các con cũng không có cơ hội được tự học hỏi.
Nhìn chung trẻ con đều có cái nhìn tiêu cực về biện pháp kỷ luật. Từ “kỷ luật” toát lên vẻ uy quyền và sự kiểm soát, gợi lên hình ảnh về các hình phạt. Nhưng, nếu ta không coi kỷ luật là áp đặt sự nghe lời dựa trên nỗi sợ hãi, và coi đó là biện pháp giáo dục con những bài học quý báu trong cuộc sống, các con sẽ học được cách vận dụng lời nhận xét tích cực, đưa ra lựa chọn hiệu quả và giải pháp tích cực. Vì vậy, tôi tin rằng thuật ngữ kỷ luật cần phải được thay thế và cụm từ “định hình hành vi”1 phù hợp hơn với phương pháp dạy con trong tỉnh thức. Định hình hành vi tức là ta có sự hồi đáp đối với tất cả mọi hành vi của con, chứ không chỉ là các hành vi mà cha mẹ không muốn. Ta nên có sự tập trung tương tự hoặc lớn hơn đối với các hành vi tích cực.
1 Thuật ngữ “định hình hành vi” thường được sử dụng trong các chương trình điều chỉnh hành vi, trong đó hành vi mới được truyền đạt bằng biện pháp áp dụng liên tục, cho đến khi đạt được hành vi mong đợi. Thuật ngữ này trong cuốn sách mô tả sự quan tâm hiện tại, từng-giây-từng-phút mà cha mẹ cần dành cho hành vi của con, có như vậy hành động sửa sai mới được áp dụng tại thời điểm hiện tại thay vì chỉ được áp dụng trong khung thời gian nhất định, bởi khung thời gian này có thể không kết nối với thời điểm hiện tại. Thuật ngữ “định hình” được sử dụng để mô tả bản chất phát triển không ngừng của hành vi, ngụ ý cho rằng hành vi luôn luôn cần được quan tâm và điều chỉnh, và không có “trạng thái” hoàn hảo để ta tìm đến.
Thay vì coi khoảng thời gian xảy ra mâu thuẫn là nỗi khổ sở, phương pháp định hình hành vì coi mọi mâu thuẫn là cơ hội học hỏi. Vì thế, việc định hình hành vi xảy ra liên tục, không bị bó hẹp trong khoảng thời gian phạt con. Dấu hiệu đặc trưng của sự định hình này là củng cố tích cực – công cụ hiệu quả hơn trừng phạt.
Sự củng cố tích cực nghĩa là nếu con có vấn đề liên quan đến việc chải răng, bạn không nên bị ám ảnh bởi 31 chiếc răng không được chải sạch sẽ; thay vào đó, hãy chú tâm đến những chiếc răng đã được chải sạch từ trước. Nếu con không chịu học môn địa lý, bạn đừng phê bình con không có khả năng ngồi học liền một giờ đồng hồ mà hãy khen con mỗi lần con ngồi học mười phút. Nếu con nói chuyện thô lỗ với một người bạn, hãy khen con trong lần đầu tiên con nói lịch sự với bạn – và cả những lần sau nữa.
Khi bạn tập trung vào hành vi lành mạnh, nhất là các ý định tốt của con, bạn sẽ mời con đi về phía ánh sáng trong lòng con. Giống như một đóa hoa, con có thiên hướng hướng về phía nguồn sáng này. Vấn đề là: Bạn có tin rằng con cần được tạo động lực bằng những điều tốt bên trong con hay bằng hình phạt? Câu trả lời của bạn quyết định phương pháp dạy con của bạn.
Ví dụ, nếu con bị điểm kém, mắng mỏ hay phạt con đều không thể giải quyết vấn đề đang xảy ra. Con có tôn trọng hạn chế của mình, và con có chăm chỉ học tập để vượt qua các hạn chế này nếu có thể? Con có biết tỏ ra khiêm tốn bằng cách trân trọng sự bình thường của chính mình và chấp nhận bản thân? Con có thích học môn nào không? Con có thực sự tập trung vào trải nghiệm ở trường học không? Đây là các vấn đề cốt yếu cần được giải quyết, thay vì chỉ liên quan đến điểm số.
Khi bạn tập trung vào điểm số và biểu đồ kết quả học tập của con và tự nhủ, “Mình biết con có thể đạt điểm tốt hơn, vì vậy mình phải động viên con nhiều hơn”, bạn phóng chiếu các đặc tính hoàn mỹ vào điểm tốt hoặc khả năng con được luyện ngồi bô khi mới lên 2 tuổi. Nhưng khi đó, bạn không nhìn thấy nét hoàn mỹ mà con đã cố gắng dù được điểm kém hoặc hành vi mà bạn cho là “lười nhác”, “không có động lực”, hoặc “thiếu tập trung”. Phương pháp dạy con trong tỉnh thức nhìn thấy nét hoàn mỹ trong tất cả những thứ ta vừa nêu.