"Tôi tư duy, nên tôi tồn tại”, tư duy hay tư tưởng là động lực thúc đẩy văn minh nhân loại. Vì con người có tư tưởng, cho nên mở mang trí tuệ. Phật pháp giảng: “Lấy nghe, suy ngẫm, và tu tập để nhập vào Tam muội”; nhà Nho cũng chủ trương: “Học để mà tập”, “Học mà không tư duy thì xem như không biết gì”.
Tư tưởng đạt đến đỉnh điểm tức là khai ngộ. Lúc đầu Đức Phật ngộ đạo, cũng nhờ trải qua quá trình trầm tư, suy nghĩ mới ngộ ra, hiểu thấu được đạo lý của vũ trụ, nhân sinh. Có người nói, Đức Phật là nhà tôn giáo, nhà giáo dục, nhà từ thiện, không những thế Đức Phật còn là một nhà tư tưởng vĩ đại.
Thiền gia ngày nay khi tham thiền ngộ đạo, cũng sử dụng phương pháp truy vấn đến tận cùng, chẳng để lơ đễnh, luôn hỏi, luôn tư duy, luôn tìm hiểu. Do vậy kiểu ngồi tĩnh tọa trong nhà Thiền, không phải ngồi lặng im, mà phải “tham”. “Tham” ở đây chính là dùng tâm để tư duy, tìm hiểu và lĩnh ngộ.
Một tác phẩm văn học cần tập hợp biết bao nhiêu ý tưởng, tư duy của tác giả mới được hoàn thiện. Một bức tranh phong cảnh cũng cần phải trải qua bao lần suy nghĩ, sắp đặt bố cục của người họa sĩ mới có thể hoàn thành. Một hòn đá được điêu khắc thành tác phẩm nghệ thuật, vốn chẳng phải nhờ sức dao khắc, búa đục mà bởi tư duy trong tâm thức của người nghệ sĩ. Mấy mươi tầng lầu của tòa cao ốc được xây dựng thành công, vốn chẳng phải chỉ do sức của trăm nghìn thợ xây, mà còn là thành tựu từ tư duy của kiến trúc sư.
Tư tưởng là “nhân” của hiện thực, hiện thực là “quả” của tư tưởng. Có nhân mới có quả, nhà khoa học, nhà triết học thời nay đều được xem là nhà tư tưởng lớn. Điều đáng tiếc là giáo dục trường học hiện đại thường không coi trọng việc mở rộng tư tưởng mà chỉ xem trọng giáo dục theo trình tự. Trình tự là một khuôn mẫu cố định, tư tưởng phải được vận dụng linh hoạt. Có thể tư duy hội ý, làm việc mới khéo léo linh hoạt, làm người mới có thể thông suốt được.
Học giả Hồ Thích từng nói: “Dũng cảm đưa ra giả thiết, sau đó cẩn trọng chứng minh”; giả thiết chính là tư duy, chứng minh chính là hành động. Nhiều năm nay, trong các ngành nông nghiệp, công nghiệp, thương mại và khoa học kỹ thuật, nước ta đều đạt được những thành tựu đáng tự hào. Đây đều là kết quả của tư duy, suy nghĩ. Bây giờ chúng ta có tiền tài, vật chất văn minh, khoa học kỹ thuật đều đã phát triển. Chúng ta cần hy vọng sau này đất nước xuất hiện thêm nhiều người có tư duy, có hiểu biết, có thêm nhiều người dụng tâm để làm sao xây dựng nên một xã hội hài hòa, làm thế nào để loại bỏ những tệ nạn, thay đổi giúp đất nước trở nên tốt đẹp hơn.
Chúng ta phải đào tạo thế hệ sau, từ khi còn nhỏ đã phải bắt đầu tập tư duy: Sau khi lớn lên mình sẽ làm gì? Lớn lên rồi phải biết suy nghĩ: Mình làm sao để cống hiến cho quốc gia xã hội? Mỗi người chúng ta cũng phải suy nghĩ: Làm sao để tập hợp năng lực của nhiều người? Làm sao để cùng thành tựu, cùng hưởng kết quả? Đoàn thể nhiều người thì càng phải tư duy: Làm thế nào đem lại lợi ích đoàn thể, cho toàn dân được hưởng? Cho đến phụ nữ làm chủ gia đình nên tự nghĩ: Phải cắt may quần áo thế nào cho phù hợp? Bố trí nhà cửa thế nào cho đẹp? Đầu bếp cũng phải suy nghĩ: Làm sao biến món ăn trở nên ngon miệng, hợp khẩu vị thực khách?
Vũ trụ tự nhiên, không phải chỉ là hình dạng chúng ta thấy biết bây giờ, nó nhất định tiềm ẩn nhiều cảnh giới sâu rộng hơn nhiều, vẫn đang đợi chúng ta nghiên cứu, khám phá. Cõi Phật Tịnh độ trong Phật giáo được “tư duy” xây dựng nên. Bây giờ, chúng ta phải suy nghĩ rằng: Làm thế nào để xây dựng nên một cõi Tịnh độ nhân gian ngay giữa cuộc đời này? Nói cụ thể hơn, làm sao để thiết lập một xã hội an lạc, hòa bình và lợi ích? Đây chính là đề tài mà chúng ta phải không ngừng tư duy và suy ngẫm.