Thầy giáo của những học sinh giỏi toán nguyên là một ký sự báo chí nhiều kỳ về người thật việc thật trong một lớp chuyên toán. Nhưng sau hơn 1⁄4 thế kỷ, sau 34 năm đọc lại, những ghi chép kia vẫn hấp dẫn được người đọc, thì trang nhật trình báo chí đã “lên nước” thành trang văn. Việc thật, thành truyện. Và người thật, – thầy giáo Tôn Thân, thành hình tượng văn học.
Những người đi trước, những Vũ Trọng Phụng, Nguyên Ngọc, Nguyễn Thi... đã thị phạm với Cơm thầy cơm cô, Đất nước đứng lên, Người mẹ cầm súng... để Đỗ Quốc Anh học lấy và viết tiếp.
Dưới ngòi bút của Đỗ Quốc Anh, ông giáo trẻ bảnh trai Tôn Thân, rất khiêm nhường và nho nhã, lại chẳng dễ chấp nhận sự trói buộc của bốn bức tường lớp học, anh tìm vào góc bếp nghèo của một học sinh nông thôn để phát hiện phẩm chất “vua toán” trong cậu học sinh mới chỉ giỏi... băm bèo nuôi lợn; anh chạy ra sân bóng chơi với học sinh để tận mắt thấy một thủ môn quên trái banh mình cần “trách nhiệm”, bỏ ngỏ khung thành để... giải bài toán mình say mê xuống ngay mặt sân cỏ! Và thầy Tôn Thân đã dẫn thủ môn dỏm này tới vị trí trung phong thứ thiệt trên sàn đấu toán học quốc tế, để anh chàng có thể vì màu cờ sắc áo Việt Nam, chơi hết mình, mang huy chương về cho đất nước này.
Một người chịu chơi như thế lại là người cả nghĩ, sâu sắc! Bằng lối tự sự linh hoạt, dòng truyện kể của Đỗ Quốc Anh biết cách đưa người đọc theo nhân vật đằm vào, tìm tới chiều sâu của những triết lý giáo dục kiểu như: “Không nên tách đứa trẻ ra khỏi những hoạt động bình thường. Cũng như không thể biệt lập thế giới toán học với các môn học khác, với cuộc sống muôn màu, muôn vẻ. Một chế độ ưu đãi đặc biệt chưa chắc làm phát triển năng khiếu, mà có khi lại tạo ra những tính xấu không đáng có ở lứa tuổi các em...”.
Tôn Thân yêu toán học đến mức tốt nghiệp sư phạm văn, nhưng vẫn xin dạy toán. Và dạy hay, từ bậc trung học cơ sở, cho tới bậc thạc sĩ rồi tiến sĩ! Đúc kết kinh nghiệm giảng dạy của mình, ông đã viết thành 49 đầu sách về giáo dục toán học, trong đó có 27 quyển đi sâu vào phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi toán. Trong số hàng trăm học sinh Việt Nam giỏi toán của thầy Tôn Thân đã có những học sinh bước xa hơn thầy, thành giáo sư toán Việt Nam ở Nga, ở Mỹ, ở Pháp như Lê Hồng Vân, Ngô Bảo Châu, Vũ Hà Văn... Quá trình Tôn Thân dạy, cũng là quá trình Tôn Thân học để thầy giáo trường cấp hai Trưng Vương (Hà Nội) ngày ấy thành Nhà giáo Nhân dân Tôn Thân, Phó Giáo sư, Tiến sĩ chuyên ngành phương pháp giảng dạy Toán hôm nay.
Trong sách, còn nhiều thầy giáo vô danh khác xuất hiện bất ngờ, trong một đoạn ngắn hay một vài câu văn, nhưng rất rõ nét, rất ấn tượng. Họ vụt sáng như vệt sao băng trong đội hình ngôi sao chỉn chu của thầy và trò lớp chuyên toán kia. Hãy nghe chính thầy Tôn Thân, tôn vinh một trợ giáo vốn chỉ là một phụ huynh học sinh “anh kỹ sư địa chất ấy đã làm tôi ngạc nhiên. Tất cả các bài toán chọn lọc trong mấy năm báo ‘toán học tuổi trẻ’ được anh chép rất cẩn thận vào đây [những quyển vở]. ‘Để thầy giáo đỡ công phải tra cứu, dành thì giờ suy nghĩ cách dạy các cháu...’, anh ấy nói thế. Mấy lần sau lại rụt rè đề nghị: ‘Thầy giáo có nhiều sách tiếng Nga quá, để tôi dịch đỡ. Vừa giúp thầy, vừa luyện thêm tiếng Nga, lại có tư liệu hướng dẫn cháu...’’’.
Những chuyện hay như thế kéo dài nhờ các khớp nối kỹ thuật của kiểu truyện chương hồi, để cuối mỗi kỳ báo, tác giả lại hứa hẹn với người đọc một truyện hay hơn ở kỳ sau.
Là người viết văn, tôi học được từ Thầy giáo của những học sinh giỏi toán - một tác phẩm văn học, nhiều kỹ thuật dựng truyện như đã nói trên kia. Nhưng tôi còn là một phụ huynh học sinh đang hằng ngày đưa rước hai học sinh ở hai cấp học khác nhau thì Thầy giáo của những học sinh giỏi toán với tôi lại là một cẩm nang giáo dục. Đây là sách có thể giúp cha mẹ phân biệt giữa giáo dục nền tảng với giáo dục đỉnh cao. Có nền thì mới có đỉnh, đừng nóng vội. Nhưng nếu con cháu trong nhà đã chuẩn nền rồi, đã lấp ló, trồi sụt ở những đỉnh Olympia nào đó thì từ góc nhìn Thầy giáo của những học sinh giỏi toán - một phương pháp giáo dục nhằm chuyển hóa năng khiếu thành tài hoa, tài tình, tài năng... mà quy chiếu tới tin học, văn học... và nhân học thì, theo tôi, đây là những quy chiếu thuận chiều.
Trần Quốc Toàn
Một nhà văn, phụ huynh học sinh Hội viên Hội Nhà văn Việt Nam