Nữ bí thư làm nên đồng khởi

Cuộc đời cách mạng của bà Nguyễn Thị Như Mai, 70 năm tuổi Đảng, hiện ở 143/7 Nguyễn Chí Thanh (Đà Nẵng) gắn liền với trang sử oai hùng của quê hương Duy Nghĩa (Duy Xuyên, Quảng Nam)...

Trở về từ cõi chết

Bà Nguyễn Thị Như Mai, nguyên Chánh án Tòa án Nhân dân TP Đà Nẵng (trực thuộc tỉnh Quảng Nam-Đà Nẵng trước đây) hiện sống một mình trong căn nhà cấp 4 đơn sơ.

To cao, lanh lợi, giọng nói đầy sức thuyết phục, bà đã sớm bộc lộ tố chất thủ lĩnh. Cưới nhau được 3 ngày thì chồng đi tập kết, bà vừa là đảng viên, vừa là vợ cộng sản nên nằm trong tầm ngắm của địch. Chúng truy bắt ráo riết, trao thưởng cho ai chặt được đầu Như Mai. Thấy không xong, ông Nguyễn Dững, cha của bà đưa con gái xuống thuyền, chạy ra Cù lao Chàm. Tại đây, Như Mai được ông Nguyễn Đào, lúc này là Bí thư Chi bộ xã Duy Nghĩa cho người đón về để vượt Vĩ tuyến 17 ra Bắc. Thật không may, thuyền vừa đến Thừa Thiên thì gió chướng nổi lên. Bà cùng anh em bám vào cánh buồm để mặc sóng trôi dạt. Một số đồng chí, trong đó có Bí thư Nguyễn Đào, bị địch bắt, tra tấn và hy sinh. Khai man là dân buôn đường, nhưng vì vóc dáng đẹp đẽ, bọn địch không tin, tra tấn rồi đày bà về nhà lao Hội An. Trận cuối cùng đối chất với tên phản bội, chúng đánh dữ rồi tưởng bà chết, đem bỏ nhà xác. Cơ sở mật báo với gia đình. Cha bà dẫn theo họ hàng khiêng con gái xuống bến thuyền, từ đó đưa về quê. Để hợp pháp, cha bà phải lên trình diện với hội đồng xã. Chúng cho người đến nhà thì thấy bà con đang lo hậu sự cho nữ tù nhân...

Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc thăm hỏi bà Nguyễn Thị Như Mai dịp kỷ niệm 50 năm thành lập Đặc khu ủy Quảng Đà (năm 2017). Ảnh do nhân vật cung cấp

Nhờ cha mẹ tận tình thuốc men, Như Mai dần bình phục. Huyện ủy Duy Xuyên cử cán bộ đến bắt liên lạc, hỏi bà có dám tiếp tục nhiệm vụ cách mạng không? Một cái gật đầu không do dự. Vậy là bà bước vào cuộc đấu tranh mới. Tránh tai mắt địch, bà cạo trọc đầu, ăn chay, thành đạo hữu chùa An Hồ. Trong màu áo lam, bà đi khắp nơi vận động phật tử đấu tranh, xây dựng cơ sở cách mạng từ Duy Xuyên ra đến Hội An. Đây là thời kỳ địch khủng bố trắng, cách mạng ở Duy Nghĩa chịu tổn thất lớn. Cán bộ huyện về nằm vùng lần lượt bị phát hiện, bắn chết, đưa ra chỗ đông người để thị uy. Có lần, một đồng chí bị bắt mặc áo len do bà Mai đan tặng, chúng nghi ngờ hỏi lai lịch chiếc áo. Mọi người biết nhưng dù bị tra tấn vẫn bảo vệ bà đến cùng. Vậy là bà vẫn sống và tích cực hoạt động ngay giữa vòng vây của kẻ thù và trong bao bọc yêu thương của nhân dân.

Đất bùn, súng bẹ dừa vào trận

Từ đảng bộ hơn một nghìn đảng viên, sau Hiệp định Geneva, số đi tập kết, người bị thảm sát hay lưu lạc, đến năm 1963, Duy Nghĩa chỉ còn 3 đảng viên hoạt động liên tục. Huyện ủy về tổ chức phục hồi chi bộ đảng, giao cho đồng chí Nguyễn Thị Như Mai làm Bí thư Chi bộ cùng với hai đảng viên khác là Nguyễn Đinh, Nguyễn Hồ. Một năm sau, chi bộ đã phát triển thêm 15 đảng viên và hàng trăm du kích mật, cơ sở nòng cốt. Đầu năm 1964, Bí thư Mai được triệu tập lên căn cứ học tập kinh nghiệm khởi nghĩa ở Bến Tre.

“Phải làm được như bà Nguyễn Thị Định”, mệnh lệnh này thôi thúc Như Mai nghĩ cách lãnh đạo nhân dân đồng khởi. Lúc này, du kích Duy Nghĩa đã tiến hành đột nhập nhiều đợt diệt ác phá kìm, làm bọn tề ngụy hoang mang dao động, thuận lợi cho ta. Một sự cố lớn xảy ra ảnh hưởng đến cục diện đang đà thắng lợi của Duy Xuyên. Đó là cuộc họp do huyện ủy triệu tập đang diễn ra tại một cơ sở chuẩn bị cho đồng khởi cả 3 khu trong huyện thì bị địch khui hầm. Đồng chí huyện ủy viên và nhiều cán bộ khác hy sinh. Rất may, bà Mai đã kịp rời đi trước đó. Không nhụt chí, Bí thư Mai cùng chi bộ tiếp tục chuẩn bị tư tưởng cho nhân dân nổi dậy, củng cố lực lượng du kích mật, xây dựng gia đình cơ sở cốt cán, đào hầm bí mật ở nhiều nơi. Bà xin được huyện vài cây súng và một tiểu đội chủ lực làm nòng cốt. Nhằm tạo thế áp đảo, bà Mai và chi bộ đưa du kích mật và cơ sở ra giữa đám dừa nước huấn luyện, dùng cây chuối cắt từng đoạn, bọc ni lông giả làm mìn, lại tập nói tiếng miền Bắc để tung tin bộ đội, công an về rất đông. Lại cho người chặt bẹ dừa nước giả làm súng, lấy đất sét nặn thành lựu đạn giả mang vào thắt lưng, ban đêm cứ thế khuếch trương. Thanh thế đồng khởi nghĩa lan rộng khiến địch khiếp sợ, tưởng bộ đội chủ lực về cả tiểu đoàn. Khi thấy xã Bình Dương bên cạnh đã giải phóng, biết rằng cơ hội đã chín muồi, Duy Nghĩa bắt đầu hành động. Ông Nguyễn Dững, cha bà Mai tổ chức đội chiến thuyền chờ sẵn để chở quân. Cơ sở các chùa vận động đạo hữu nổi dậy. Cờ đỏ sao vàng được may khẩn trương. Lúc này, hai đại đội bảo an của xã sắp rút về quận lỵ Duy Xuyên, bà Mai cùng chi bộ chớp thời cơ quyết định đồng khởi vào ngày 20-9-1964.

Đúng 5 giờ, lực lượng của ta đồng loạt nổ súng. Bọn tề và dân vệ vốn đã hoang mang qua đợt nghi binh hù dọa lần trước, nay bị đánh bất ngờ nên tan rã nhanh chóng. Nhân dân đồng loạt nổi dậy dùng dao, rựa, gậy gộc truy bắt địch. Ngay tối 20-9, xã tổ chức mít tinh với hơn 5.000 đồng bào tham dự. Bị thất bại nặng nề trước cuộc nổi dậy của Duy Nghĩa, sau 3 ngày, địch điên cuồng phản ứng, chúng dùng trực thăng, tàu thủy đổ quân trên không, ngoài biển, đốt phá nhà cửa, bắn chết đồng bào. Bà Mai và lãnh đạo xã đã kịp thời tổ chức cho nhân dân đấu tranh, đòi bồi thường thiệt hại. Địch chỉ càn quét mấy ngày rồi phải rút quân, không chiếm đóng được. Sau đó, một phiên tòa xét xử những kẻ gây nợ máu tạo tiếng vang lớn. Từ thắng lợi của đồng khởi, xã từng bước xây dựng làng chiến đấu, tuyến phòng thủ, địa đạo củng cố vùng giải phóng và giữ được thành quả cho đến năm 1970.

Một đời cống hiến

Cuối năm 1969, bà Nguyễn Thị Như Mai được đưa ra Bắc báo cáo điển hình về cuộc đồng khởi của quê mình. Đi đến đâu bà cũng được hoan nghênh. Qua Liên Xô chữa bệnh, bà được bạn đón tiếp trang trọng, bày tỏ lòng khâm phục, ngưỡng mộ. Về lại Hà Nội, bà ôn tập văn hóa, học Trường Nguyễn Ái Quốc, sau đó vào cửa biển Sầm Sơn cùng đón tiếp tù yêu nước được trao trả. Về lại quê hương năm 1974, bà tham gia Ban Chấp hành Phụ nữ Khu 5, sau đó là Phó hội trưởng Hội Phụ nữ Quảng Đà, tham gia giải phóng Thượng Đức, Tiên Phước, Tam Kỳ. Giải phóng hoàn toàn miền Nam, thống nhất đất nước, bà làm Phó chánh án Tòa án Nhân dân tỉnh Quảng Nam-Đà Nẵng rồi Chánh án Tòa án Nhân dân TP Đà Nẵng trực thuộc tỉnh cho đến khi về hưu.

Bà Như Mai (bên phải) thăm hỏi bạn tù yêu nước.Ảnh: HÀ MY

Hỏi vì sao chồng ra Bắc lấy vợ khác, không đi bước nữa nhưng lại nên duyên ở tuổi 55, bà cười: “Ông ấy làm ở Văn phòng khu ủy cũng trắc trở đường hôn nhân. Theo đuổi tôi từ thời trên núi. Về thành phố, ông ấy đến nhà suốt. Đặc biệt thời tôi làm chánh án, chuyên đi xử mấy vụ lớn có truyền qua phát thanh, ông cứ nghe mê mẩn, xuống nhà ở lỳ. Cha tôi thấy tội quá, động viên tôi ưng thuận để dựa nhau về già, chứ lúc đó con cái chi nữa”. Mẹ mất trong đấu tranh Mậu Thân 1968, 3 em trai là liệt sĩ để lại các con nhỏ dại, bà Mai đưa cả gia đình ra Đà Nẵng sinh sống. Cha già, 3 đứa cháu đang tuổi ăn tuổi lớn, đó là lý do bà gác tình riêng để lo cho nhà mình trọn vẹn.

Lại nói chuyện nhà cửa, ít người biết rằng, với cống hiến của mình, bà được tổ chức cấp hai lần nhà mặt tiền ở phố chính, nhưng bà đều từ chối vì không muốn mình hơn người khác. Sau đó, bà xin cái ga-ra xe cũ ở gần biển Thanh Bình để cải tạo thành nhà. Năm bão lớn, nhà bị đánh sập, bà bán không bao nhiêu rồi vay mượn khắp nơi mua căn nhà hiện nay. Người chồng chung sống được 25 năm đã qua đời, bà không vì thế mà sầu lụy, tích cực tham gia chi bộ, các hội đoàn thể của phường, duy trì tập dưỡng sinh, tập thể dục mỗi sáng, luyện cho thể chất mạnh mẽ, tinh thần tràn đầy năng lượng.

Vẫn giữ được giọng nói sang sảng ở tuổi bát tuần, bà cười mà nói rằng, chính nhờ giọng nói này mà nhân dân Duy Nghĩa tin yêu, bảo vệ, cùng bà làm nên một đồng khởi vang vọng khắp xứ Quảng lúc bấy giờ.

HỒNG VÂN

(Sự kiện và nhân chứng, mục Nhân vật, số ra ngày 11/10/2019)