Lại nói chuyện Cơ với tôi.
Hôm ấy, chúng tôi từ chợ Ngọc ra đi ý định rẽ đường Yên Bái xuống Phú Thọ. Hành lý và đồ vẽ gói làm hai gói, tôi đeo một và Cơ đeo một. Chúng tôi mỗi người cưỡi một con ngựa buông cương cho chúng đi thong thả để vừa ngắm phong cảnh hai bên đường vừa nói chuyện.
Bấy giờ đương mùa thu, tiết trời còn ấm và áng mây ban sáng rất đẹp, tuy trước lúc mặt trời mọc, rừng núi còn bị sương mù bao phủ… Cơ trỏ những cánh rừng đằng xa mà tiết thu đã làm vàng úa nhiều khoảng:
- Có đi đến đây mới biết hai câu thơ của Tản Đà là hay.
- Câu nào?
Anh cất tiếng ngâm:
Sắc thu nhuộm ố quan hà,
Cỏ vàng, cây đỏ, ánh tà tà dương…
Chữ nhuộm ố thật tuyệt! Nghe câu thơ, tôi cũng thấy lòng dào dạt thi hứng. Tôi để ý nhìn những cây to bắt đầu vàng lá trên nền xanh những cây kroỏng nở hoa đỏ rực làm cho từng mảnh rừng trở nên như một tấm áo gấm của thi sĩ lãng mạn cổ thời bị những vết hoen ố sau một tiệc lớn ở nơi lầu hồng có nhiều giai nhân, nhiều thơ và rượu. Gần hơn nữa là những cánh đồng úa mầu rạ héo trên đó lẻ loi một vài ngọn đồi con trồng cọ là nơi người ở. Đứng xa xa mà trông những nếp nhà thấp thoáng sau lớp cỏ mọc cao, thực chẳng khác chi những cái kiệu hoa của các bà chúa trong cổ tích hiện thấp thoáng dưới bóng tàn quạt.
Chúng tôi cứ mặc cho ngựa thủng thẳng đi bước một. Dọc đường, thỉnh thoảng hiện ra một cô sơn nữ cưỡi trên lưng trâu hoặc một vài người đàn bà ở rừng về, trên vai một gánh măng tre kĩu kịt… Tất cả người, vật, cỏ, cây đều chìm đắm trong một không khí lặng lẽ. Cái lặng lẽ miền rừng nó đè nặng xuống tâm hồn người ta như một sức ép nghìn đời.
- Tâm hồn họ tê liệt đến nỗi khi phát tiết ra ngoài là y như nhuốm buồn. Anh cứ để ý nhận các câu hát của họ thì thấy rất rõ rằng dù là câu hát vui, cái giọng cũng rền rĩ như oán than vậy.
- Phải, anh nói đúng!
Dứt lời, Cơ cất tiếng hát:
Ai đem tôi đến chốn này,
Bên kia thời núi bên này thời khe!
Bầu trời bị áng mây che
Cuộc đời lãng tử éo le muôn sầu!
Dứt câu hát bỗng Cơ gọi tôi:
- Này anh Khôi này!...
Tôi ngẩng đầu:
- Gì?
- Cái sức chi phối của hoàn cảnh mạnh thật!
- Anh định nói gì?
- Tôi muốn nói rằng tâm tình của mỗi cá nhân cũng giống như của dân tộc thường là cái phản ánh của các điều kiện địa lý và thời tiết.
- Đồng ý.
- Có phải không anh?
Tôi ngắt:
- Cái điều anh nói có giá trị tâm lý lắm!
Cơ giảng giải:
- Này nhé, bọn chúng mình sinh trưởng ở hạ du, mỗi lần phóng tầm con mắt qua song cửa là y như thấy một cảnh phẳng lặng, bát ngát, một đường chân trời thường xám mốc như một nét chì xanh phai và một vòm mây lúc nào cũng vần mầu nước gạo. Trong hoàn cảnh ấy, tâm tình và ý tưởng của người ta đều bị pha loãng đi, ví như mấy hạt muối rơi trong một bát nước lớn. Người miền rừng, trái lại, họ trông ra ngoài là y như nhỡn quang vấp phải sườn núi dốc. Họ bắt buộc nhìn lên cao và do thế tư tưởng họ dễ lạc vào cõi siêu hình. Các vị giáo chủ thường sinh ở miền núi. Thêm nữa, cuộc sống tàn bạo và nhuốm máu của điểu thú dễ gây cho người ta những tình cảm bạo dạn, lớn lao. Các bậc anh hùng thường hay sinh ở miền rừng. Cái vẻ hoa ngàn, mây sớm trăng đêm, gió chiều, những tiếng chim, tiếng gió, tiếng suối, tất cả đều có ảnh hưởng đến giác quan và cảm xúc của người ta và tạo ra thi nhân nghệ sĩ. Bọn người thành thị chúng ta đã sống trong một hoàn cảnh tẻ ngắt, đều đều, ngày nào cũng giống ngày nào nên thường hay quay sức hoạt động tinh thần vào nội tâm. Các nhà học giả, các nhà văn tâm lý đều là sinh ra ở chỗ đô hội. Ấy là nói những trường hợp cá nhân. Các dân tộc cũng vậy thôi. Dân miền lạnh, sống một đời khó khăn nên có tính hoạt động hơn dân miền nóng có những ruộng đất phì nhiêu.
Tôi cười:
- Lý luận giỏi lắm rồi, nhưng tôi thì thấy kiến nó bò trong bụng dữ lắm đấy!
- Tôi cũng đói!
- Ta xuống ngựa, ngồi nghỉ trên thân cây đổ kia mà đánh chén thì thú lắm!
Cơ lắc:
- Theo ý tôi thì cứ mặc cho ngựa nó đi, được đoạn đường nào hay đoạn đường ấy. Mình có thể vừa ngồi trên yên vừa đánh chén được cơ mà! Nếu mình dềnh dàng ngồi nghỉ, tôi e sẽ gặp tối trước khi đến chỗ trọ cũng không biết chừng!
- Anh nói có lý.
Tôi vừa đáp vừa mở cái mo cau bọc một nắm cơm gạo nương dẻo như cơm nếp và thơm như cốm và một gói thịt gà rán hành mỡ. Chúng tôi cho hai ngựa đi sát nhau để chia nhau ăn. Cơ tấm tắc khen:
- Cứ chê Mán! Họ ăn ranh đáo để!
Tôi cười:
- Cái ấy đã cố nhiên: cơm nương với thịt gà rán thì thực là thần tiên!