Thời thượng cổ, khi đời sống còn sơ khai, chưa phát triển, con người ăn lông ở lỗ, ăn hang ở hốc, lấy lá cây che thân thể, lối sống hoang dã, chẳng có văn minh. Theo tiến trình phát triển, tri thức con người dần khai mở, từ việc dùng đá đánh lửa, cho đến dùng bếp gas, bếp điện như ngày nay, hay con người ăn toàn sơn hào hải vị, mặc toàn gấm vóc lụa là, ở toàn cao ốc biệt thự. Đây chính là văn minh.
Thế nhưng, những biểu hiện trên chỉ là văn minh về vật chất. Chúng ta còn một thế giới văn minh trong tâm hồn đang chờ ngày được khai phá. Vậy thì rốt cuộc, văn minh trong tâm hồn là gì?
Từ một người vô lễ thô bạo, cho đến nho nhã ôn hòa, đây chính là văn minh tâm hồn. Từ một người trơ trẽn, không biết xấu hổ, đến khi biết hổ thẹn, tri ân, đây chính là văn minh tâm hồn. Từ một người ích kỷ, tự lợi trở thành người hết lòng vì người khác, đây cũng chính là văn minh tâm hồn.
Văn minh tâm hồn nghĩa là trong lòng có từ bi, có trí tuệ, trong lòng chất chứa những ý niệm tốt đẹp, đây chính là một tâm hồn văn minh. Nói cách khác, tịnh hóa nội tâm, thăng hoa tâm hồn, được gọi là văn minh tâm hồn.
Bản tính con người vốn tốt đẹp, lương thiện, ai ai cũng có lòng trắc ẩn; nhân chi sơ, tính bản thiện. Tận sâu trong tâm hồn chúng ta, vốn dĩ đã có một thế giới văn minh, Phật giáo gọi đó là Phật tính. Chỉ là trái tim Phật tính thiện lương của chúng ta, ngày dồn tháng chứa bị tham, sân, si của phiền não che lấp, bị năm dục, sáu trần của thế gian đeo bám. Rồi dần dần tự nó trở về với thời đại dã man, cho nên vật chất càng văn minh, tâm hồn lại càng đọa lạc. Do đó, một quốc gia văn minh phát triển, không thể chỉ chú trọng xây dựng văn minh về vật chất, càng phải chú ý đến văn minh trong tâm hồn.
Thế giới hiện đại ngày nay đang đề xướng bảo tồn sinh thái, tịnh hóa tâm hồn, phản đối vũ khí hạt nhân, chiến tranh nguyên tử; chú trọng văn hóa ngoại giao, hòa bình thống nhất, v.v. Đây đều là văn minh của tâm hồn.
Ngày nay xã hội của chúng ta, khắp nơi tràn ngập lối sống hòa thuận, hòa bình, đoàn kết, hữu nghị, đây đều là kết quả sinh ra từ tâm hồn, cũng chính là văn minh tâm hồn.
Cho đến cơ quan công ích, đoàn thể từ thiện làm các việc chăm sóc người già, nuôi dưỡng trẻ nhỏ, giúp đỡ người nghèo, cưu mang người cơ nhỡ, đổi mới giáo dục, mở trường dạy học. Cơ quan chính phủ thúc đẩy công khai các dự luật, hạng mục phục vụ người dân; các tổ chức y tế phát thuốc cứu người, giúp đời, v.v. Đây đều là văn minh khai hóa tâm hồn.
Nếu không có văn minh tâm hồn thì làm sao có văn minh vật chất?
Nếu tâm hồn không văn minh thì những thứ được chế tạo ra chỉ để giết người và gây nguy hại đến xã hội, làm sao hưởng thụ được văn minh vật chất chứ? Nếu tâm hồn không văn minh thì làm sao có các nền văn hóa, văn minh với những phong tục, tập quán, tôn giáo, ngôn ngữ, triết học, khoa học và văn học cùng những thứ khác nữa?
Do đó, xã hội chúng ta ngày càng văn minh, ngày càng tiến bộ. Trong kinh Phật có nhắc đến thế giới Tịnh độ Lưu ly phương Đông, thế giới Tịnh độ Cực lạc phương Tây và đây đều là thế giới văn minh trong tâm thức. Pháp thân thanh tịnh, báo thân viên mãn của Đức Phật cũng đều là cảnh giới văn minh. Vì thế, mỗi chúng ta cũng có thể sáng tạo ra thế giới tốt đẹp, xây dựng Tịnh độ nhân gian, để bồi đắp văn minh trong tâm hồn.