IX. Thiền zen

1. Giới thiệu chung về Thiền Zen

Thiền Zen, hay Zen Meditation, là một hình thức thiền xuất phát từ truyền thống Thiền Trung Hoa (Chan) của Trung Quốc và đã phát triển thành một truyền thống riêng biệt tại Nhật Bản. Thiền Zen là một phương pháp thiền đặc trưng, tập trung vào trực tiếp nhìn rõ bản chất tâm thức thông qua sự chú ý đặc biệt và không đánh giá.

Dưới đây là một số điểm chính về Thiền Zen:

a. Chú ý đặc biệt (Mindfulness)

Thiền Zen tập trung mạnh mẽ vào việc chú ý đặc biệt đến hiện tại một cách không đánh giá hay phê phán. Người thực hành thường tập trung vào hơi thở, tư thế ngồi, hoặc một câu đối (kôan) để giữ tâm trí tập trung.

b. Thiền ngồi (Zazen)

Phương pháp chính của Thiền Zen là Zazen, hay thiền ngồi. Trong Zazen, người thực hành ngồi ở tư thế ngồi thiền, thường trên một chiếc gối, với tư thế cơ thể đều đặn và hơi thở tự nhiên.

c. Cảm nhận hơi thở

Hơi thở thường được sử dụng làm điểm tập trung chính trong Zazen. Người thực hành chú ý đến cảm giác của hơi thở khi đi vào và ra khỏi cơ thể một cách chân thực và tập trung.

d. Kôan (Câu đối)

Một số học phái Zen sử dụng kôan, là một câu đối hoặc câu hỏi tưởng tượng, như một công cụ để đẩy tâm thức vượt qua suy nghĩ thông thường và đạt đến sự nhìn rõ tâm thức.

e. Chủ quan và tư duy

Thiền Zen thường khuyến khích sự chủ quan và tư duy tự do. Người thực hành được khuyến khích không bị cuốn vào ý thức hay suy nghĩ, mà thay vào đó là quan sát chúng mà không gắn kết.

f. Giáo lý vô hình

Thiền Zen thường không dựa vào giáo lý hay lý thuyết. Thay vào đó, sự trải nghiệm cá nhân và sự nhìn rõ đến từ việc thực hành trực tiếp được coi là quan trọng.

g. Hướng dẫn từ giáo sư

Người hướng dẫn trong Thiền Zen thường là một giáo sư (thường được gọi là Roshi ở Nhật Bản) có kinh nghiệm và đã trải qua nhiều năm thực hành Thiền Zen. Họ có thể cung cấp hướng dẫn và giảng dạy thông qua sự thực tế và kinh nghiệm của họ.

h. Thực hành hàng ngày

Thiền Zen thường khuyến khích sự thực hành hàng ngày, và nhiều người thực hành ngày cả khi không có sự hướng dẫn trực tiếp.

Thiền Zen là một hình thức thiền đặc biệt nổi tiếng với sự đơn giản và trực tiếp, giúp người thực hành trải qua sự thức tỉnh và nhìn rõ bản chất của tâm thức.

Thiền Zen (Zen Meditation) có nguồn gốc từ truyền thống Thiền Trung Hoa (Chan) của Trung Quốc. Từ “Chan” được dùng để dịch cho từ “Dhyana” trong tiếng Pali và Sanskrit, có nghĩa là “sự tập trung” hoặc “sự chú ý”. Trong quá trình phát triển, Thiền Chan đã được đưa vào và phát triển mạnh mẽ ở Nhật Bản, nơi nó được biết đến với tên gọi “Zen”.

Xuất xứ và phát triển:

• Thiền Chan bắt nguồn từ các truyền thống Phật giáo Ấn Độ, đặc biệt là Thiền Tâm và Thiền Thiết (Dhyana và Jhana). Đến Trung Quốc, Thiền Chan phát triển và trở thành một phần của truyền thống Tâm Tự (Đại Thừa Phật Giáo).
• Một số tư duy và phương pháp thiền của Thiền Chán đã được nhập vào Trung Quốc vào thế kỷ thứ 6 qua tác động của các vị học giả như Đạt La Ni (Bodhidharma). Thời kỳ này ghi chép về việc sử dụng thiền để đạt đến sự giác ngộ và nhìn rõ bản chất tâm thức.
• Trong thời kỳ phát triển ở Trung Quốc, Thiền Chan đã có những truyền thống và pháp tục đặc trưng của mình, bao gồm việc sử dụng kôan (câu đối), thiền ngồi (Zazen), và sự giáo lý không lý thuyết.
• Từ Trung Quốc, Thiền Chán đã lan rộng đến Nhật Bản vào thế kỷ XII, nơi nó tiếp tục phát triển và trở thành truyền thống Zen nổi tiếng, với những ngôi chùa và giáo sư Zen nổi tiếng như Nhất Hạnh, Dogen và Hakuin.

2. Đặc điểm nổi bật của Zen

• Không lý thuyết: Thiền Zen thường được nhấn mạnh sự trực tiếp và không lý thuyết. Người thực hành được khuyến khích không dựa vào lý thuyết hay suy nghĩ mà trải nghiệm trực tiếp sự thức tỉnh.
• Phương pháp thiền Ngồi (Zazen): Zazen là phương pháp thiền ngồi đặc trưng của Zen, trong đó người thực hành ngồi một cách chắc chắn để tập trung tâm trí và đạt đến sự thức tỉnh.
• Sử dụng Kôan: Một số truyền thống Zen sử dụng kôan làm công cụ để đẩy tâm thức vượt qua suy nghĩ thông thường và đạt đến sự giác ngộ.
• Sự hướng dẫn từ giáo sư (Roshi): Người hướng dẫn trong truyền thống Zen thường được gọi là Roshi, người đã trải qua nhiều năm thực hành và đào tạo để giúp người khác trong việc thực hành thiền Zen.

Thiền Zen là một phần quan trọng của di sản Phật giáo và đã có ảnh hưởng lớn đến nghệ thuật, văn hóa, và triết học trên khắp thế giới.

3. Điều đặc biệt của Thiền Zen

Thiền Zen có những đặc điểm độc đáo và phương pháp thiền khác biệt so với các truyền thống thiền khác. Dưới đây là một số điều đặc biệt của Thiền Zen:

a. Chú ý đặc biệt đến hơi thở và tư thế ngồi

Thiền Zen tập trung mạnh mẽ vào hơi thở và tư thế ngồi. Sự chú ý đặc biệt được đưa vào cảm nhận hơi thở và duy trì tư thế ngồi đúng để hỗ trợ sự tập trung.

b. Tự do tư duy và đánh giá

Trong Thiền Zen, người thực hành thường được khuyến khích để giải phóng tâm thức khỏi sự ràng buộc của tư duy thông thường và đánh giá. Điều này giúp tạo điều kiện cho trạng thái ý thức không gắn kết.

c. Sử dụng Kôan

Một số truyền thống Zen sử dụng kôan, là một câu đối hay câu hỏi tưởng tượng, như một phương tiện để đẩy tâm thức vượt qua suy nghĩ thông thường và đạt đến sự nhìn rõ. Ví dụ như “Cái âm thanh của một bàn tay vỗ” hoặc “Hình như thiền sư đang ở đâu?”

d. Không lý thuyết, trực tiếp trải nghiệm

Thiền Zen không chú trọng nhiều vào giáo lý hay lý thuyết. Người thực hành được khuyến khích để trực tiếp trải nghiệm sự thức tỉnh thông qua việc thiền ngồi và sự chú ý đặc biệt.

e. Sự hướng dẫn từ Roshi (Giáo sư Zen)

Trong Thiền Zen, người hướng dẫn thường được gọi là Roshi. Roshi là một người thực hành có kinh nghiệm và đã trải qua nhiều năm học thuật và thực hành thiền. Họ có vai trò quan trọng trong việc hướng dẫn và giáo dục người thực hành.

f. Sự thực hành hàng ngày

Thiền Zen thường khuyến khích sự thực hành hàng ngày và không chỉ là một phương pháp linh hoạt mà còn là một phong cách sống. Người thực hành có thể thiền ở mọi lúc và mọi nơi.

g. Đại diện cho tính nhất thức

Thiền Zen thường được xem như là một phương pháp trực tiếp để trải nghiệm tính chất nhất thức của tâm thức, nơi mà sự chấp nhận và nhìn rõ không gắn kết là chìa khóa cho sự thức tỉnh.

h. Chú trọng vào sự bình tĩnh và tỉnh thức hàng ngày

Ngoài việc thực hành thiền ngồi, Thiền Zen còn khuyến khích sự chú ý và tỉnh thức trong mọi hoạt động hàng ngày, từ việc ăn uống đến lao động và giao tiếp.

Thiền Zen mang lại một cách tiếp cận độc đáo và sâu sắc đối với việc trải nghiệm tâm thức và sự thức tỉnh, tập trung vào việc nhìn rõ bản chất của tâm thức thông qua sự chú ý và không đánh giá.

4. Các phương pháp thực hiện Thiền Zen

Thực hiện Thiền Zen đòi hỏi sự tập trung và sự chú ý đặc biệt để nhìn rõ bản chất của tâm thức. Dưới đây là một số phương pháp thực hiện Thiền Zen cơ bản:

a. Tư thế ngồi (Zazen)

• Mô tả: Ngồi trên một chiếc gối trải trên sàn hoặc trên ghế. Đảm bảo lưng thẳng, vai và cổ thoải mái. Tay được đặt lên trên đùi, đầu gối chạm sàn, và mắt mở nhìn xuống đất hoặc đặt tầm nhìn một chút.

b. Hơi thở chú ý (Anapanasati)

• Mô tả: Tập trung vào hơi thở. Nhận thức sâu sắc về mỗi hơi thở đi vào và ra khỏi cơ thể. Không cố gắng kiểm soát hơi thở, mà chỉ quan sát và chú ý đến nó.

c Sử dụng Kôan

• Mô tả: Sử dụng một kôan làm điểm tập trung. Kôan là một câu đối, câu hỏi, hoặc tình huống mâu thuẫn để đẩy tâm thức vượt qua suy nghĩ thông thường và thúc đẩy sự giác ngộ.

d. Chú ý đến cảm nhận cơ thể

• Mô tả: Tập trung chú ý đến cảm nhận trong cơ thể. Bắt đầu từ đầu và di chuyển xuống chân, người thực hành chú ý đến mọi cảm giác, từ đau nhức đến nhẹ nhàng.

e. Tập trung vào đối tượng

• Mô tả: Chú ý đặc biệt đến một đối tượng cụ thể, như một hình nhân, cây cỏ, hoặc bức tranh. Hình ảnh này trở thành trung tâm tập trung để giúp tâm thức không lạc lõng.

f. Chú ý đến hành động hàng ngày

• Mô tả: Thực hành Thiền Zen không chỉ trong khi ngồi, mà còn trong mọi hành động hàng ngày. Chú ý đặc biệt đến mỗi bước đi, mỗi cử động, và mỗi hành động.

g. Thực hành thiền đi bộ (Kinhin)

• Mô tả: Khi ngồi thiền đủ thời gian, người thực hành có thể thực hiện thiền đi bộ (kinhin). Di chuyển một cách chậm rãi và hòa mình với môi trường xung quanh.

h. Ngủ thiền (Zazen - Kai)

• Mô tả: Thiền trong tư thế ngủ. Đặt một chiếc gối mỏng dưới đầu và một chiếc gối dưới đầu gối để hỗ trợ tư thế thoải mái. Sự chú ý đặc biệt được đưa vào cảm nhận hơi thở và cảm giác cơ thể trên giường.

Lưu ý:

• Mỗi phương pháp thực hiện có thể được thích ứng để phù hợp với nhu cầu và khả năng của người thực hành.
• Sự hướng dẫn từ một Roshi hoặc giáo sư Zen có thể hỗ trợ trong việc hiểu rõ hơn về phương pháp và giúp vượt qua những khó khăn khi thực hành Thiền Zen.