Khái niệm Tin giả trên không gian mạng

1. Thế nào là tin giả

Một số định nghĩa “tin giả” phổ biến:

- Theo từ điển Cambridge: “Tin giả là những câu chuyện không có thật được lan truyền dưới dạng tin tức trên Internet hoặc các phương tiện truyền thông khác, thường được tạo ra để tác động đến quan điểm chính trị hoặc tạo ra như một trò đùa”.

- Theo ấn phẩm báo chí của UNESCO: Tin giả ngày nay không chỉ là cái mác gắn cho thông tin sai sự thật và gây nhầm lẫn, được ngụy trang và phát tán như tin tức. Tin giả hay tin xuyên tạc là một lời nói dối cố ý, có chủ đích, nhằm vào những người bị những kẻ ác ý chủ động lừa dối.

- Theo Liên minh châu Âu (EU): Tin giả được hiểu là thông tin sai lệch hoặc thông tin cố ý gây hiểu lầm có thể kiểm chứng được tạo ra, trình bày và phát tán vì lợi ích kinh tế hoặc cố ý lừa dối công khai và có thể gây tổn hại cho cộng đồng (Báo cáo về tin xuyên tạc và tin giả năm 2019 - Disinformation and Fake news final report).

- Theo Luật phòng, chống tin giả (Anti-Fake News Act) của Malaysia có hiệu lực từ năm 2018: Tin giả bao gồm tin tức, thông tin, dữ liệu và báo cáo hoàn toàn sai sự thật hoặc sai một phần dưới mọi dạng thức thông tin hình ảnh, âm thanh hoặc dưới bất kỳ hình thức nào khác có khả năng gợi ý từ/hoặc ý tưởng.

- Định nghĩa theo “Tiêu chuẩn cộng đồng” của Facebook:

+ Thông tin sai lệch là nội dung chứa tuyên bố mà bên thứ ba đáng tin cậy xác định là sai sự thật.

+ Tin đồn không thể xác minh là tuyên bố mà đối tác chuyên môn tại nguồn xác nhận là rất khó hoặc không thể truy vết, trong trường hợp không có nguồn đáng tin cậy, nội dung tuyên bố không đủ cụ thể để vạch trần hoặc tuyên bố đó đáng ngờ/phi lý đến mức khó tin.

Trên cơ sở tham khảo các định nghĩa nêu trên và xuất phát từ thực tiễn công tác quản lý nhà nước, Bộ Thông tin và Truyền thông đưa ra định nghĩa về tin giả trên không gian mạng như sau: Tin giả trên không gian mạng là những thông tin sai sự thật được cố ý đăng tải, lan truyền nhằm mục đích không chính đáng, gây hiểu lầm cho người đọc, người xem hoặc những thông tin có một phần sự thật nhưng không hoàn toàn chính xác do không được kiểm chứng, xác minh hoặc bị phóng đại, suy diễn, làm thay đổi bản chất của sự việc, thường xuất hiện dưới dạng tin tức và được lan truyền chủ yếu trên mạng xã hội.

2. Tin giả được tạo ra như thế nào?

Tin giả có thể được tạo ra bằng nhiều phương thức tinh vi như làm giả tiếng, giả hình, giả video và xuất hiện dưới dạng video, clip ngắn trên YouTube, TikTok hoặc bài viết trên Facebook được trình bày giống như một tin báo chí,...

Giả hình là sử dụng công nghệ cắt ghép tạo hình ảnh người giả y như thật để tạo ra tin tức giả.

Giả tiếng là sử dụng công nghệ TTP (công cụ chuyển văn bản thành tiếng nói - text to speech) để tạo ra các cuộc gọi tự động với giọng robot thu sẵn. Từ nhiều năm trước đã có những người sử dụng công nghệ này để thay họ đọc thông tin, tin tức do họ “xào nấu” ra. Hiện nhiều người đang dùng công nghệ này cho các chương trình trên YouTube.

Giả video được thực hiện bằng cách cắt ghép hình ảnh người dẫn chương trình lồng vào dẫn bản tin giả. Clip giả nhưng có người dẫn chương trình sống động như thật. Loại hình ảnh giả này “buộc” người xem nghĩ đó là những thông tin thật vì có hình ảnh quen mặt của người dẫn chương trình truyền hình.

3. Tin giả tác động đến công chúng bằng cách nào?

(1) Tác động đến tâm lý người tiếp cận:

Việc tạo cảm xúc khác thường cho công chúng là tác động tâm lý đầu tiên của người dùng khi tiếp cận với tin giả. Công chúng thường có thói quen lướt qua và xem nhanh những tin tức được bạn bè và các fangage đăng tải trên mạng xã hội. Người dùng sẽ dừng lại ở những tin gây sự chú ý đặc biệt đối với họ. Đọc, bỏ qua, hoặc thích, chia sẻ, rồi tiếp tục đọc những tin tức khác mà “quên” phân tích nội dung hay kiểm chứng thông tin. Đó là thói quen của đại bộ phận người dùng mạng xã hội. Người dùng sẽ dễ bị “dụ dỗ” đọc những tin tức tạo cho họ cảm xúc mạnh và dễ tin vào nó.⁽¹⁾ Công chúng khi tiếp xúc với tin giả có chủ đề mà họ quan tâm, họ sẽ trải qua nhiều cung bậc cảm xúc khác nhau nhưng chủ yếu sẽ dẫn đến những cảm xúc tiêu cực như: ngạc nhiên, buồn phiền, tức giận, phẫn nộ...

(2) Tác động đến hành động người tiếp cận:

Với Internet và mạng xã hội, người dùng có thể dễ dàng tiếp cận và chia sẻ tin tức bằng việc bày tỏ cảm xúc (nhấn nút thích, thả tim,...) hoặc bình luận, gắn tên (tag) bạn bè, chia sẻ (share) thông tin. Đối tượng lan truyền tin giả (có chủ đích) hiểu công chúng thường tin và chia sẻ những thông tin đến từ bạn bè họ quen biết hoặc nguồn tin nhận được nhiều lượt tương tác.

Trên cơ sở những tác động tâm lý ban đầu khi tiếp xúc với tin giả, công chúng bị thôi thúc thể hiện quan điểm cá nhân với tin tức đó bằng việc tương tác (thích, bình luận, chia sẻ…) mà bỏ qua việc xác định nguồn tin. Điều này góp phần tạo điều kiện thuận lợi, cơ hội cho tin giả được lan truyền rộng rãi.

4. Phân loại tin giả

(1) Tin giả về thương mại:

- Những câu chuyện, tin tức nhằm mục đích kinh tế. Chủ yếu là để tăng lưu lượng tiếp cận cho website, tài khoản từ đó gia tăng doanh thu đến từ việc kinh doanh, quảng cáo, lợi dụng sự nhẹ dạ, cả tin của người dân để lừa đảo, tạo ra những cơn sốt ảo như sốt đất, sốt vàng, sốt ngoại tệ,...

- Các cách thức phát tán tin giả với doanh nghiệp phổ biến như: Sử dụng tin giả để tấn công đối thủ, dùng những cách thức để bôi xấu về những sự cố đã từng xảy ra trong quá khứ và khi một sự cố vừa xảy ra thì họ sẽ tìm mọi cách để nhân rộng sự cố đó lên.⁽¹⁾

(2) Tin giả về chính trị:

- Nhằm mục đích gây rối loạn xã hội, thông tin xuyên tạc, bôi nhọ, hạ bệ uy tín các lãnh đạo Đảng, Nhà nước nhằm chống phá chế độ. Tin giả thuộc nhóm này thường gia tăng mạnh vào thời điểm diễn ra các sự kiện quan trọng của đất nước như Đại hội Đảng, Hội nghị Trung ương, họp Quốc hội,...

- Các đối tượng xấu thường tạo dựng tin giả từ một phần tin tức báo chí chính thống để tăng mức độ tin cậy và cắt ghép, pha trộn với những thông tin chưa kiểm chứng, đặc biệt là với những vấn đề “nhạy cảm”, được dư luận quan tâm để thổi phồng những yếu kém, hạn chế, khuyết điểm trong công tác chỉ đạo, điều hành của chính quyền.

(3) Tin giả về đời sống xã hội:

Những nội dung do người dùng mạng xã hội đăng tải để thể hiện quan điểm, góc nhìn cá nhân về vấn đề hay một đối tượng nhất định, chủ yếu là về những vấn đề “nóng” trong xã hội, được dư luận quan tâm, thường chỉ nhằm mục đích như sống ảo, câu like, câu view, kiếm lượng người theo dõi/đăng ký (subscribe) vì muốn được nổi tiếng hoặc để phục vụ việc kinh doanh online. Những bài viết này có thể kèm theo hình ảnh, video, trích dẫn bị cắt ghép hoặc liên kết sai (chú thích không liên quan đến nội dung bài viết) nhằm khiến người đọc, người xem hiểu sai bản chất sự việc.

(4) Tin châm biếm, hài hước:

Mục đích chỉ để giải trí, nhưng vì tính chất không rõ ràng nên dễ bị lợi dụng, gây hậu quả.

Đặc điểm chung của tin giả là mang tính chất giật gân, với chủ đề và hình ảnh gợi tính đau xót, hoặc gây kích động. Cảm xúc bốc đồng từ người đọc bị lợi dụng, là nguồn cơn cho những cú click chia sẻ thiếu trách nhiệm, khiến sự lan tỏa của tin giả ngày càng mạnh hơn.⁽¹⁾