Tiêu thụ đường với chứng béo phì và bệnh tiểu đường

Người thừa cân hay tiểu đường loại 2 (sau đây viết gọn là tiểu đường vì chúng ta không bàn nhiều đến bệnh tiểu đường loại 1 trong cuốn sách này) đều hiểu mối liên hệ chặt chẽ giữa ăn uống dư thừa, nhất là đường bột, với các chứng tật này. Điều này chẳng có gì mới. Gần hai thế kỷ trước, bác sĩ người Pháp Apollinaire Bouchardat (1806 – 1886) đã chữa tiểu đường bằng cách giảm đường bột trong khẩu phần của bệnh nhân và phương châm của ông là “Ăn càng ít càng tốt”.

Gần đây hơn, bác sĩ quân đội hoàng gia Anh, Thomas Cleave (1906 – 1983) đã thấy rằng các cộng đồng bản địa vốn khỏe mạnh ngay cả khi ăn tương đối nhiều carb có chỉ số đường huyết thấp như gạo lứt, bột mì nguyên cám, rau không chứa tinh bột và các loại hạt, nhưng khi họ chuyển từ thức ăn truyền thống sang gạo trắng, bột mì trắng và đường, các căn bệnh mạn tính của nền văn minh bắt đầu xuất hiện. Để minh họa, Cleave đã đưa ra biểu đồ mức tiêu thụ đường tinh chế bình quân đầu người ở Anh và xứ Wales từ 1905 đến 1945. Mức tiêu thụ đường tăng trong lúc thịnh vượng và giảm khi phải phân phối theo tem phiếu thời chiến. Cho đến năm 1945, chỉ số tử vong do tiểu đường tăng giảm song song với mức độ tiêu thụ đường bình quân đầu người.

Hình 25 – Tỷ lệ tử vong do tiểu đường tăng giảm tương ứng với mức tiêu thụ đường.

Nguồn: Fung & Moore, 2016

Tuy chưa có thống kê chính thức, nhưng người Việt đã trải qua thời bao cấp hầu như không biết đến căn bệnh này, bởi mọi người đều gầy như nhau. Giờ đây Việt Nam đang nằm trong nhóm nước đang phát triển có mức tăng trưởng bệnh tiểu đường cao nhất thế giới, dự báo tăng từ 3,5 triệu bệnh nhân năm 2015 lên 6,1 triệu vào năm 2040, chưa tính hơn gấp đôi số đó bị tiểu đường nhưng không được chẩn đoán, tức có tới 70% số người nhiễm tiểu đường mà không mảy may nghi ngờ là mình có hoặc chớm bệnh (Bộ Y tế – Cục Quản lý Khám chữa bệnh, 2018).

Không phải ai béo phì cũng mắc bệnh tiểu đường và ngược lại, không phải ai bị tiểu đường cũng đều béo phì, ta sẽ bàn về hiện tượng người gầy mắc tiểu đường ở Chương 6. Dù sao, thống kê cho thấy 64% đàn ông béo phì mắc tiểu đường và con số này ở phụ nữ là 77%. Hai chứng tật này song hành với nhau, gắn bó đến nỗi từ những năm 1970 các nhà khoa học đã chế ra thuật ngữ mới gọi là diabesity, kết hợp của từ diabetes (bệnh tiểu đường) với obesity (béo phì). Trong thời Covid, chữa bệnh do virus corona gây ra cho người béo phì cũng khó khăn hơn và hay để lại di chứng nặng hơn so với ngưới có cân nặng bình thường.

Nguyên nhân thì đã rõ. Mà giải pháp cho bệnh tiểu đường nghe cũng có vẻ đơn giản, rơi vào hai nhóm liệu pháp chính. Nhóm thứ nhất cần đến can thiệp y tế: dùng thuốc và phẫu thuật giảm cân (cắt bỏ một phần hoặc toàn bộ dạ dày). Cắt dạ dày là biện pháp cuối cùng cho những người không thể tự mình giảm cân. Còn dùng thuốc? Bệnh nhân tiểu đường uống/tiêm thuốc để kiểm soát glucose (khống chế sản xuất và hấp thụ glucose, hoặc tăng cường insulin), hay để giảm huyết áp,… Họ đều hiểu rõ rằng sẽ phải gắn với thuốc cả đời, liều lượng tăng dần và tác dụng phụ ngày càng nặng nề, còn bệnh tình có vẻ sẽ tiến triển theo tiến trình không thể đảo ngược.

Nhóm giải pháp thứ hai là thay đổi tập quán dinh dưỡng và sinh hoạt. Bệnh nhân tiểu đường được khuyên phải thực hiện những thay đổi tương tự như người béo phì, với mục đích đưa trọng lượng về mức bình thường. Do vậy người thừa cân hay tiểu đường đều chung một con đường: lên giường ngủ sớm, tích cực hoạt động thể chất, không hút thuốc, ít rượu bia,… và cũng chung một mâm cơm: giảm tối đa đường bột (hay năng lượng nói chung), ăn nhiều hạt nguyên cám, ăn nhiều rau củ quả, tránh ăn vặt.

Chung quy muốn giảm cân, giảm mỡ chỉ có một cách duy nhất: ăn ít đi, làm nhiều lên, tức đảm bảo sao cho năng lượng nạp vào phải nhỏ hơn năng lượng thải ra. Hầu hết mọi người đều hiểu điều này và nhiều người quyết tâm đạt được cân bằng năng lượng âm, bằng cách cắt bớt khẩu phần trong dài hạn và nhịn ăn theo đợt.