KHẢ NĂNG SỬ DỤNG NGÔN NGỮ
Như chúng ta đã thấy, trẻ lúc này về cơ bản đã kiểm soát được việc sử dụng ngôn ngữ, có vốn từ rộng, có thể hiểu và sử dụng tất cả các loại câu cơ bản trong ngôn ngữ. Trẻ sẽ tiếp tục bổ sung thêm vào vốn từ, nền tảng cấu trúc ngữ pháp để có thể sử dụng ngôn ngữ một cách hoàn chỉnh hơn.
Trẻ sử dụng ngôn ngữ thường xuyên để cân nhắc và giải quyết vấn đề, ví dụ cách trèo lên một ngôi nhà trên cây hay lên kế hoạch chơi cho bản thân và bạn cùng nhóm. Ví dụ trẻ có thể phân vai và phát triển mạch câu chuyện tưởng tượng. Trẻ ngày càng giỏi không chỉ trong việc truyền đạt ý tưởng với người nghe, mà còn trong việc thỏa thuận, thương lượng. Ví dụ, trẻ có thể thương lượng về việc luân phiên đóng vai chính trong hoạt động chơi giả vờ. Trẻ cũng có thể miêu tả những trải nghiệm, suy nghĩ và cảm xúc của trẻ về những trải nghiệm đó tốt hơn.
Trẻ tham gia các cuộc hội thoại dài và phức tạp, ngày càng có khả năng điều chỉnh cách nói chuyện tùy theo tình huống và người nghe cụ thể. Ví dụ trẻ hiểu rõ nói chuyện với thầy cô giáo khác với nói chuyện với em nhỏ trong nhà. Trẻ nhớ các quy tắc lịch sự tốt hơn và không còn phải nhắc nói “Cháu xin” hay “Cảm ơn” nhiều nữa. Trẻ tỏ ra quyết tâm trong việc lôi kéo sự chú ý của người lớn khi trẻ muốn bắt đầu một cuộc hội thoại và việc chọn thời điểm tốt nhất để tham gia vào hội thoại của người khác cũng khéo hơn, nghĩa là đợi cho đến khi xuất hiện quãng nghỉ, thay vì chen ngang ngắt lời.
Trẻ đặc biệt thích ngôn ngữ được sử dụng trong các trò đố chữ, truyện cười và thích lắng nghe những câu chuyện dài và khá phức tạp.
Tuy nhiên, cho dù đạt được tất cả những sự tiến bộ tuyệt vời này, mọi thứ mới chỉ là bắt đầu với trẻ và khả năng ngôn ngữ chưa hoàn thiện có thể nhìn thấy ở nhiều khía cạnh. Bước sang tuổi thứ năm, việc trẻ đôi lúc mắc lỗi ngữ pháp như “goed” thay vì “went” trong tiếng Anh là hoàn toàn bình thường và hầu hết trẻ đều chưa hoàn thiện khả năng phát âm, đặc biệt với những âm khó, thường dùng âm /f/ thay cho /th/, /th/ thay cho /s/ và âm /r/ nghe như /w/. Ngoài ra, không phải lúc nào trẻ cũng biết chính xác người khác đã biết những gì liên quan đến chủ đề giao tiếp đang diễn ra, vì thế đôi lúc khiến người nghe bối rối không rõ trẻ đang nói về cái gì. Trẻ thỉnh thoảng cũng không phản hồi lại những gì người khác đang nói nếu tâm trí của trẻ đang treo ở đâu đó.
SỰ PHÁT TRIỂN CHUNG
Các kỹ năng của trẻ trên các phương diện khác cũng phát triển mạnh trong độ tuổi này. Trẻ trở nên cực kỳ năng nổ, hiếu động và kỹ năng leo trèo hay chơi với các đồ chơi lớn như xích đu và cầu trượt ngày càng thành thạo. Khi trẻ được năm tuổi, trẻ có thể nhảy theo nhạc và chơi bóng một cách rất nhanh nhẹn. Khả năng kiểm soát cơ thể của trẻ lúc này có bước phát triển ấn tượng: Trẻ có thể bước xuống cầu thang và cầm một đồ vật trên tay. Trẻ thích vẽ và các bức tranh lúc này trở nên rõ nét hơn. Đồng thời, một vài trẻ bắt đầu viết một số chữ cái ở độ tuổi này. Trẻ phát triển các kỹ năng mới như may vá và có thể tạo ra những mũi khâu lớn. Trẻ ngày càng thích thú chơi với các trẻ khác và có thể phối hợp với các bạn tốt hơn.
KHẢ NĂNG CHÚ Ý VÀ LẮNG NGHE
Xét về khả năng chú ý, trước khi được 4 tuổi, trẻ đã có thể tự chuyển đổi trọng tâm chú ý. Trong năm tiếp theo, trẻ sẽ có thêm một bước tiến lớn. Cuối cùng, khả năng tập trung của trẻ cũng bước sang giai đoạn song kênh, nghĩa là trẻ lúc này có thể tiếp tục làm việc mình đang làm trong khi lắng nghe người khác nói chuyện, mà không cần dừng lại và nhìn vào người nói1. Ban đầu, điều này xảy ra trong thời gian ngắn, rồi dần dần kéo dài hơn về sau. Khi đã bước sang giai đoạn phát triển này, trẻ đã sẵn sàng để đi học, nghĩa là trẻ sẽ có thể lắng nghe các chỉ dẫn cho những việc chuẩn bị làm – một điều thiết yếu để có thể học được trong môi trường lớp học. (Tuy nhiên, phải mất một năm nữa, khả năng này mới thực sự ổn định).
CHƠI CÙNG TRẺ
Con bạn lúc này thích các hoạt động chơi chủ động, có thể đạp xe hai bánh và xử lý bóng thành thạo. Trẻ cũng thích tham gia vào các hoạt động nghệ thuật và sáng tạo bắt đầu từ năm trước đó và có thể tạo ra các công trình ở mức độ hoàn thiện cao hơn, đa dạng hơn bằng cách sử dụng gạch và các loại vật liệu xây dựng đồ chơi khác.
Hoạt động chơi với các trẻ khác trở nên thật sự quan trọng. Chơi giả vờ tiếp tục là một hoạt động mang tính tương tác xã hội cao, các trẻ sẽ cùng nhau lên kế hoạch hành động và hợp tác. Luật chơi cũng được thiết lập và thường được duy trì. Trí tưởng tượng của trẻ ngày càng phong phú và trẻ thường mô phỏng những nội dung trong các câu chuyện mà trẻ học được từ sách và các chương trình truyền hình.
NHỮNG VIỆC BẠN CÓ THỂ LÀM ĐỂ GIÚP TRẺ
Tôi hi vọng bạn đang tận hưởng những khoảng thời gian đầy tiếng cười khi một mình chơi cùng con mỗi ngày và tôi thực sự không cần phải nhắc bạn tiếp tục duy trì điều đó nữa. Thời gian chơi không cần phải đặt trong khoảng thời gian đặc biệt như những năm đầu nữa, mà có thể được mở rộng trong các hoạt động của bạn như nấu ăn và làm vườn, đưa trẻ đi bơi hay tới thư viện đọc sách. Những khoảng thời gian này sẽ tiếp tục mang lại cho bạn cơ hội tuyệt vời để giải đáp các thắc mắc của trẻ, trao đổi với trẻ về những sự kiện diễn ra trong cuộc sống và cảm xúc của trẻ về những trải nghiệm đó. Điều này đặc biệt quan trọng nếu trẻ vừa trải qua một giai đoạn bất ổn về tâm lý như bố mẹ li hôn, sự mất mát người thân trong gia đình hay thậm chí một vật nuôi trong nhà. Để trẻ bộc lộ cảm xúc của mình, giúp trẻ hiểu những việc vừa xảy ra và đặc biệt là giúp trẻ cảm thấy an tâm, hiểu rõ mọi chuyện không phải lỗi của trẻ sẽ cực kỳ hữu ích với trẻ trong những lúc như thế.
Hãy tiếp tục đọc sách với trẻ mỗi ngày. Tôi hi vọng cả bạn và con đều yêu thích thói quen này đến mức không gì có thể phá vỡ. Con bạn lúc này có thể đã hình thành sở thích cá nhân trong việc chọn lựa sách, vì thế hãy cho phép bé được tự chọn những cuốn sách mình thích.
Bạn vẫn có thể làm rất nhiều việc để giúp quá trình phát triển ngôn ngữ của trẻ tiếp tục hoàn thiện. Cũng như năm ba tuổi, bạn hoàn toàn không phải lo lắng về việc có nên hạn chế lượng từ ngữ sử dụng với con hay không, cũng như độ phức tạp của các câu mà bạn sử dụng. Con bạn sẽ cho bạn biết ngay nếu bé không hiểu rõ những gì bạn vừa nói.
Tiếp tục mở rộng những điều trẻ vừa nói. Ví dụ, nếu trẻ nói “Ăn trưa xong nhà mình sẽ đi công viên”, bạn có thể trả lời “Đúng rồi, chúng ta sẽ đi công viên. William và bố bạn ấy sẽ đi cùng chúng ta, sau đó sẽ về nhà mình chơi”. Việc mở rộng những điều trẻ nói giờ chắc đã thành phản xạ tự nhiên của bạn rồi.
Nếu bạn nhận thấy trẻ mắc một lỗi ngữ pháp, bạn nên minh họa cho trẻ thấy cách sử dụng đúng dấu hiệu ngữ pháp đó bằng cách đưa nó vào trong giao tiếp tự nhiên, giống như bạn đã làm trước đây. (Một bé gái bốn tuổi kể cho tôi nghe chuyện bé “chọn đã” bạn cún con của mình, tôi đáp: “Đáng yêu quá. Cháu đã chọn bạn cún bé nhất. Nếu là cô, cô cũng chọn bạn ấy”).
Hãy làm tương tự với các lỗi phát âm vẫn thường xảy ra ở giai đoạn này. Ví dụ, nếu con bạn nói “Mẹ ơi, con chim đó có nông màu xám”, bạn có thể nói “Đúng rồi, nó có lông màu xám trên đầu và hình như mẹ nhìn thấy lông màu đỏ ở đuôi nữa”.
Bạn cũng nên chuẩn bị tinh thần cho những tình huống trẻ nghĩ rằng mọi người đều đã biết những thông tin liên quan đến nội dung trẻ đang nói. Một người bạn nhỏ của tôi tên là Charles kể cho tôi nghe chuyện Joe ngã vào vũng nước. Mẹ cậu bé đã phải nhắc con rằng tôi không biết Joe là em bé hay con vật.
Hãy tiếp tục giúp bé phát triển hoạt động chơi bằng cách đảm bảo trẻ có đủ không gian và thời gian cho hoạt động chơi và ngày càng có thêm nhiều cơ hội chơi cùng với những trẻ khác.
Hãy duy trì việc hạn chế thời gian xem tivi của trẻ trong thời lượng tối đa một tiếng một ngày. Trẻ lúc này sẽ thích và học được nhiều từ các chương trình dành cho trẻ em. Chúng giúp kích thích trí tưởng tượng của trẻ, cho phép trẻ trải nghiệm những điều kỳ diệu của tự nhiên mà trẻ không được gặp trong thực tế. Tuy nhiên, trẻ vẫn rất cần được chơi, tương tác và giao tiếp với mọi người, tái hiện những trải nghiệm thực tế trong cuộc sống hằng ngày để hiểu hơn về những điều ấy. Vượt quá một tiếng ấy, trẻ không thể học thêm được gì từ tivi.
Cũng như trước đây, nếu bạn có thể xem cùng con, trả lời các câu hỏi, giải đáp các thắc mắc của bé và thảo luận về những điều bé nhìn thấy, điều đó sẽ giúp ích bé rất nhiều.
ĐÃ ĐẾN LÚC TỚI TRƯỜNG…
Sự kiện quan trọng nhất của thời điểm này có thể là lúc trẻ bắt đầu đi học. Nếu bạn làm theo Chương trình Trẻ học nói suốt thời gian qua, con bạn có thể đã phát triển được khả năng chú ý, lắng nghe và những kỹ năng ngôn ngữ cần thiết để trẻ tận hưởng cuộc sống tại trường và vui vẻ tham gia các hoạt động.
Như tôi đã từng đề cập, hiện tại vẫn còn nhiều tranh luận về thời điểm phù hợp nhất để tiến hành việc dạy trẻ đọc, viết và con số. Kinh nghiệm của tôi cho thấy việc dạy trẻ muộn hơn sẽ tốt hơn, nhưng hầu hết phụ huynh lại không có quyền chọn lựa khi nào trẻ bắt đầu đi học và học từ đâu. Với cương vị làm cha mẹ, điều quan trọng là đảm bảo rằng con có nhiều cơ hội được chơi ở nhà và được trải nghiệm thật nhiều các hoạt động hằng ngày như đi bơi, đi công viên và tới thư viện. Tất nhiên, trẻ có thể muốn đọc, viết và thực hành với các con số ở nhà vào thời điểm này và việc đó không có vấn đề gì. Đơn giản là hãy đảm bảo trẻ luôn được lựa chọn theo ý mình.
Bạn có thể làm rất nhiều việc để giúp trẻ có được hành trình đi học tuyệt vời. Một vài trường học cho phép bạn dẫn con tới làm quen trước khi trẻ bắt đầu học chính thức – điều này vô cùng hữu ích. Hãy chuẩn bị tinh thần cho trẻ bằng cách nói chuyện với bé thật nhiều về những điều sẽ diễn ra tại trường và đảm bảo bạn có thời gian để trả lời mọi câu hỏi của con. Trẻ sẽ thích nghe những câu chuyện kể về thời điểm bạn bắt đầu đi học. Trên hết, hãy nhớ rằng con bạn sẽ nhanh chóng có thái độ giống bạn đối với các sự kiện liên quan đến cuộc đời bé. Nếu bạn tin rằng đi học sẽ mở ra những trải nghiệm tích cực và đầy niềm vui, trẻ sẽ có niềm tin tương tự.