I
van Mikhaylovich Sechenov sinh năm 1829. Ông là nhà khoa học Nga vĩ đại, nhà tư tưởng duy vật, nhà sáng lập sinh lý học Nga. Những quan điểm duy vật tiền tiến của Sechenov về triết học và khoa học tự nhiên có quan hệ chặt chẽ với những quan điểm tiến bộ của ông trong lĩnh vực xã hội và chính trị, những quan điểm này hình thành dưới ảnh hưởng trực tiếp của phong trào cách mạng Nga những năm 1840 - 1860 và của cuộc đấu tranh tư tưởng sâu sắc trong nước thời bấy giờ. Sechenov đã kế thừa những truyền thống dân chủ và duy vật của khoa học Nga do Lomonosov và Radishchev đặt nền móng. Có thể nói tên tuổi của ông gắn liền với sự ra đời của sinh lý học Nga. Chính ông đã đưa sinh lý học Nga lên con đường phát triển mới và độc lập. Timiriazep và Pavlov đã gọi một cách đúng đắn Sechenov là “người cha của sinh lý học Nga”. Trong lịch sử khoa học, ông là người đầu tiên tiến hành việc nghiên cứu thực nghiệm về hoạt động thần kinh để làm sáng tỏ cấu tạo sinh lý của cái gọi là hoạt động tâm lý mà trước đấy người ta cho là không thể nhận thức được. Trái với những luận đoán phản khoa học của chủ nghĩa duy tâm cho rằng không thể nhận thức được bản chất của các hiện tượng tâm lý, Sechenov đã chứng minh rằng hoàn toàn có thể nhận thức được ý thức, ý chí, tất cả những cái gọi là hoạt động tinh thần và có thể giải thích, nghiên cứu những quy luật chi phối ý thức và ý chí bằng cách dựa vào phương pháp thực sự khoa học và khách quan mà từ trước tới nay vẫn dùng để nghiên cứu những hiện tượng của thân thể.
Lần đầu tiên trong lịch sử sinh lý học, Sechenov coi hoạt động của óc con người là hoạt động phản xạ; trước ông người ta chỉ coi những chức năng sinh hoạt có liên hệ với tuỷ xương sống là hoạt động phản xạ. Cách nhận xét hoạt động của óc như vậy làm thay đổi hoàn toàn những quan niệm về hoạt động tâm lý của con người; do đó Sechenov đã có thể chứng minh tâm lý là sản vật của một cơ quan vật chất, tức óc, óc hoạt động là do thế giới bên ngoài tác động vào các giác quan. Sechenov kiên quyết bác bỏ luận đoán duy tâm cho rằng hoạt động tâm lý có tính chất đặc biệt, ông quả quyết trong ý thức không có cái gì không tồn tại trong hiện thực, ngay cái gọi là “tự do ý chí” cũng chỉ là kết quả của những điều kiện bên ngoài, những điều kiện đó phản ánh vào óc con người gây nên những hoạt động này khác. Theo Sechenov “Nguyên nhân đầu tiên của mọi hành vi trước sau đều là sự kích thích từ bên ngoài vào giác quan, vì không có kích thích đó thì không thể có tư tưởng gì”. Như vậy, Sechenov đã đánh một đòn chí tử vào những quan điểm duy tâm về “linh hồn bất diệt”, về “tự do ý chí”... lúc bấy giờ chiếm địa vị thống trị trong khoa học.
Những công trình của Sechenov trong sinh lý học là một cống hiến quý báu cho lý luận duy vật về sự phát triển của giới sinh vật. Những công trình đó có tác dụng quyết định đối với việc chuẩn bị cơ sở lý luận và tư tưởng đảm bảo thắng lợi cho học thuyết Mitsurin. Toàn bộ công tác nghiên cứu khoa học của Sechenov đều quán xuyến tư tưởng tiến hóa, tư tưởng phát triển đi lên của giới sinh vật. Khi nghiên cứu vấn đề tư duy, Sechenov đã nhiều lần nói rằng chỉ khi nào quan điểm lịch sử, trong quá trình ra đời và phát triển của nó thì mới có thể giải quyết được vấn đề ấy. Những công trình của Sechenov có một ý nghĩa quan trọng đối với việc hiểu biết bản chất của tư duy, quan hệ của tư duy với tiếng nói, ngôn ngữ và hoạt động của con người. Công tác nghiên cứu của Sechenov xuất phát từ chỗ tin tưởng vào sự tồn tại của thế giới bên ngoài, khách quan, độc lập với con người. Về nhận thức luận, Sechenov cũng kiên trì đường lối duy vật. Ông cho rằng hoàn toàn có thể nhận thức được thế giới vật chất khách quan tồn tại ở bên ngoài ý thức. Ông dùng thực nghiệm để chứng minh rằng những sự vật của thế giới bên ngoài phù hợp với ấn tượng của những sự vật đó trong ý thức con người. Sechenov đã kịch liệt phê phán chủ nghĩa duy tâm trong vấn đề nhận thức thế giới và đặc biệt phê phán lý luận duy tâm cho rằng khách thể của nhận thức phụ thuộc vào chủ thể của nhận thức, phụ thuộc vào những hình thức suy lý tiên thiên. Sechenov cho rằng kinh nghiệm và thực tiễn là cơ sở của nhận thức luận, là tiêu chuẩn của tính chân lý của mọi tri thức thực tế.
Sechenov là một nhà khoa học tiên tiến thời bấy giờ. Timiriazep coi ông là nhân vật kiệt xuất trong phong trào xã hội những năm 1860. Sechenov bạn với lãnh tụ phái cách mạng vô sản Nga Secnusepxki, ông đã tiếp thu những quan điểm triết học của Secnuepsxki, ngược lại Secnusepxki rất coi trọng những công trình khoa học của Sechenov. Những công trình của Sechenov về sinh lý học là một trong những cơ sở khoa học của triết học duy vật của Secnusepxki.
Sechenov đã xuất sắc bóc trần chủ nghĩa duy tâm và chủ nghĩa thần bí của Cavelin, kẻ thù của những nhà dân chủ cách mạng, người mà Lenin đã coi là một kẻ thô bỉ, xấu xa nhất trong phái tự do, Sechenov là nhà yêu nước vĩ đại và là chiến sĩ phấn đấu cho khoa học tự nhiên tiền tiến, ông bị chế độ chuyên quyền của Nga hoàng ức hiếp và ngược đãi, coi ông là một “tên chính trị phá hoại”. Ông không tách lợi ích khoa học khỏi lợi ích của nhân dân, và về già ông vẫn trình bày những bài diễn giảng đầy nhiệt tình trước công nhân Mátxcơva. Nhưng chẳng bao lâu, chính quyền của Nga hoàng hạ lệnh cấm những buổi diễn giảng ấy.
Những tác phẩm chủ yếu của Sechenov là: Phản xạ của óc, Ấn tượng và hiện thực, Ai nghiên cứu sinh lý học và nghiên cứu thế nào? Yếu tố của tư tưởng.