38Cương và nhu
Con người có nhiều tính cách, có người thiên về cương trực, có người thiên về nhu hòa. Vậy, cương trực tốt hay nhu hòa tốt? Đây là câu hỏi khó có thể đưa ra kết luận. Song, chúng ta đều biết, nếu cương quá sẽ khiến người khác khó tiếp nhận; nếu nhu quá sẽ khiến người khác xem thường, tốt nhất là dùng cả nhu và cương.
Có người “trong cương có nhu”, có người “trong nhu có cương”, lại có người “ngoài nhu trong cương”, “ngoài cương trong nhu”, hay “có cả cương và nhu”. Tóm lại, cương - nhu cần phải trung đạo.
Khí hậu có âm có dương, người nam người nữ có cương có nhu, cũng giống như thời tiết: gió mùa xuân, mưa mùa thu, vạn vật dễ dàng phát triển; nắng mùa hè, tuyết mùa đông, vạn vật đến độ chín muồi. Làm người, chỉ cương mà không nhu sẽ dẫn tới một bầu không khí căng thẳng, lên mặt nạt nộ người khác không dễ gì thành công; ngược lại, nếu nhu quá cũng không thể nào có được lòng người.
Cơ thể con người, xương thì cứng nên cần có da thịt mềm để bao bọc lại, như thế sẽ tránh được phần nào nguy hiểm khi va chạm; thân bên trong của con rùa là phần mềm, phải cần có mai rùa cứng chắc bên ngoài bảo vệ. Hàng hóa cứng, nếu dùng vải mềm hoặc bao bì xốp để đóng gói thì sẽ không sợ hư hỏng; hàng hóa mềm dễ vỡ, nên dùng hộp gỗ, thùng sắt đóng gói thì mới được an toàn. Vì nước mềm nên cần phải dùng đồ vật cứng để đựng; kim cương và vàng cứng thì cần dùng bông gòn mềm mại bọc lại, v.v. có thể thấy cương và nhu không hề xung đột, mà chúng hỗ trợ cho nhau.
Vào những lúc Chu Nguyên Chương1 nổi trận lôi đình mà ban lệnh giết đại thần, Mã Hoàng hậu thường dùng những lời nói nhu hòa khuyên can hoàng đế, cho nên đã cứu sống được rất nhiều đại thần; khi vua Ba Tư Nặc2 muốn giết đầu bếp, cũng nhờ có phu nhân Mạt Lợi dùng lời nói nhu hòa khuyên ngăn, nhờ đó đã cứu được người đầu bếp ấy. Chúng ta thấy đấy, vua Ba Tư Nặc là người cứng rắn mạnh mẽ nhưng có thể lắng nghe lời can gián của phu nhân Mạt Lợi vốn là người nhu hòa; Chu Nguyên Chương uy lực giết người mà có thể chịu khuất phục trước Mã Hoàng hậu, đó đều là “lấy nhu thắng cương”.
1 Chu Nguyên Chương (1328 - 1398): Hiệu là Minh Thái Tổ, ông là vị hoàng đế khai quốc của Hoàng triều nhà Minh trong lịch sử Trung Hoa.
2 Vua Ba Tư Nặc cai trị nước Kiều Tát La rộng lớn, thuộc Ấn Độ xưa. Vua có người vợ là Mạt Lợi xinh đẹp, đức hạnh, đạo tâm và rất kính tin Tam bảo.
Vua A Xà Thế đã từng khởi ý muốn giết mẹ. Chứng kiến việc đó, lương y Kỳ Bà mạnh mẽ đập tay lên bàn khiển trách rằng: “Trong lịch sử chưa từng có trường hợp con cái giết mẹ mình, nếu nhà vua cứ khăng khăng giết mẹ, tôi chỉ có cách bỏ nước mà đi”. Nhờ lời lẽ đanh thép của Kỳ Bà, cuối cùng đã làm thay đổi tính cứng rắn cố chấp của vua A Xà Thế. Hoàng đế Càn Long dựa vào sự tài hoa và uy lực của mình nhiều lần biểu lộ vẻ mặt đầy sát khí, nhưng Kỷ Hiểu Lam với trí tuệ và sự khiêm tốn đã có thể thuyết phục được khí thế đó của nhà vua, cho nên mới nói rằng nhu cũng có thể khắc chế được cương.
Con người có hàm răng cứng mới có thể nhai kỹ đồ ăn; có cái lưỡi mềm dẻo thì mọi việc mới có thể vận hành tự nhiên, cho nên khi cương và nhu phối hợp lẫn nhau, chúng không hề tương chọi nhau, giống như vợ chồng, chồng cương vợ nhu mới có thể chung sống đến đầu bạc răng long; lại như Bồ tát có lòng từ bi nhu hòa, cũng có lòng dũng cảm Bồ đề, hai cái đó cùng hỗ trợ cho nhau, cho nên Bồ tát mới có khả năng độ chúng sinh.
Có bài kệ viết rằng:
Người ta đến chửi tôi
Tôi lấy gì chống lại
Thôi hãy nhịn ba phần
Cũng chẳng làm sao cả
Khi đối với con cháu
Việc tính kế làm gương
Chỉ nên sống nhu hòa
Không nên sống hung dữ.
Đó chính là lời châm ngôn tốt nhất giúp cho chúng ta biết cách đối nhân xử thế.
