Con người từ khi mới sinh ra nhận được sự bao bọc của cha mẹ, sau mới dần dần thích nghi với hoàn cảnh của xã hội bên ngoài. Trẻ em thơ ngây đôi khi quơ tay đạp chân khiến cho cha mẹ vui, đôi khi khóc to nhằm gây sự quan tâm của cha mẹ, đôi khi mỉm cười để giành được sự thương yêu của người lớn.
Đến khi trưởng thành, con người học tất cả các loại năng lực ứng biến ở trong xã hội. Có người học trung hiếu, nhân ái, tín nghĩa, hòa bình, dùng lễ nghĩa liêm sỉ để làm tiêu chuẩn thích ứng với cuộc sống; nhưng cũng có người làm những điều vi phạm pháp luật, dùng những hành vi gian xảo tà ác gây nguy hại cho quần chúng xã hội để mưu cầu sinh tồn cho bản thân.
Thực ra “mạnh thắng, yếu thua”, đó là quy luật tự nhiên, người thích nghi thì tồn tại, người không thích nghi thì bị đào thải, đều là khảo nghiệm khả năng ứng biến của con người. Ví như lúc gặp phải thiên tai nhân họa như động đất, hạn hán, lũ lụt, chiến tranh,... con người luôn cần phải có năng lực thích nghi; khi xảy ra mối nguy hiểm, con người cũng phải có khả năng để ứng phó.
Năng lực ứng biến đôi khi là một loại phản ứng vật lý, ví như dụng cụ đo nhiệt tùy theo khí hậu lạnh hay nóng mà thay đổi; máy biến thế tùy vào điện áp cao hay thấp mà thay đổi. Con người, vì muốn bảo vệ cho bản thân, không thể không có những ứng biến khác nhau.
Tình hình thế giới biến động vô thường cũng là để kiểm tra năng lực ứng biến của các nhà ngoại giao; trên đường quốc lộ, xe chạy nhanh như điện chớp, những tình huống ngoài ý muốn lúc nào cũng có thể xảy ra, việc này cũng là để kiểm chứng khả năng ứng biến của người lái xe. Màu da của một số động vật cũng có chức năng bảo hộ, ví như con tắc kè, tùy theo môi trường sinh thái mà thay đổi; lòng người khó đoán, điều này là bởi vì tùy theo lợi ích của cá nhân đó mà thay đổi.
Phụ nữ nước Anh thích đội mũ cao, nhưng mỗi khi họ đến những nơi công cộng, nhất là khi xem kịch, đã gây trở ngại cho những người ngồi phía sau đang thưởng thức, nhưng không có lý do để cấm đoán điều này. Về sau chính phủ đã đưa ra một bảng thông báo: “Chào mừng người phụ nữ lớn tuổi đội mũ cao”. Từ đó trở đi, tập tục phụ nữ đội mũ cao không còn nữa, đây không chỉ là điều thay đổi hợp lý, mà còn không mất đi tính hài hước của nó.
Yến Tử đi sứ nước Sở, vì có tướng người thấp bé nên từng bị lính gác cửa thành đón tiếp bằng một lối đi nhỏ mà không mời qua cửa chính nhằm cố ý hạ nhục. Nhưng Yến Tử khẳng khái nói: “Đi sứ nước lớn thì vào bằng cửa lớn, chỉ có đi sứ của nước chó mới chui vào lỗ chó này”. Bởi vì Yến Tử quá thông minh và có tài ứng biến linh hoạt, cuối cùng khiến cho vua tôi nước Sở không thể không mở cửa lớn nghênh đón. Sự kiện 11 tháng 9 xảy ra ở nước Mỹ, mặc dù lâm vào cảnh ngộ vô cùng đau thương, nhưng thị trưởng thành phố New York là Rudy Giuliani 1 đã nhanh chóng ứng biến, rất nhanh đã khôi phục lại nền kinh tế, thương mại và xã hội của New York, cho nên liền nhận được sự yêu quý của người dân.
1 Tên đầy đủ là Rudolph Giuliani William Louis, là một luật sư và chính trị gia người Mỹ, từng là thị trưởng thứ 107 của thành phố New York từ năm 1994 đến năm 2001.
Khi Đức Phật thuyết pháp đã tùy cơ ứng biến xem mỗi người có những căn cơ gì, để Ngài dùng phương tiện và các pháp môn “nói không nói có”, “nói nhân nói quả”, “nói nhập thế, nói xuất thế”,… để giảng pháp cho mọi người. Cho nên, Đức Phật thuyết pháp đều tùy theo căn cơ, căn tính của chúng sinh mà phương tiện biến hóa.
Nhưng dù ứng biến như thế nào, vạn vật biến hóa nhưng bản thể của nó thì không thay đổi, những lời pháp chân lý của Đức Phật vì để thích ứng với mọi căn cơ trình độ, căn tính của chúng sinh nên phải cần ứng biến; nhưng trong phương diện về giáo nghĩa giáo pháp thì mãi không thay đổi. Cho nên, trong ứng biến có cái không biến, trong cái không biến lại có ứng biến, cái gọi là “bất biến tùy duyên, tùy duyên bất biến” mới chính là cách ứng biến tốt nhất.