Thuở nhỏ, hầu như mỗi người đều từng có một ước mơ, mơ rằng mình trở thành Tarzan, Peter Pan, hay một nhà khoa học, nhà văn, nhà phát minh, v.v. Ước mơ có thể biến thành lý tưởng, nhưng cũng có thể trở thành vọng tưởng.
Vọng tưởng là gì? Vọng tưởng là điều không thể, viển vông, tạp loạn, và mơ hồ. Trong Kim cương kinh có nói: “Như giấc mơ, như bọt nước, như sương, như ánh chớp”. Đây thực chất là sống trong trạng thái ảo mộng, với những ý tưởng phi thực tế, không thể thực hiện được, đó là vọng tưởng.
Còn lý tưởng là gì? Lý tưởng là có mục tiêu, có kế hoạch, có trình tự, và có khả năng thực hiện. Trên đời này, có bao nhiêu người suốt ngày sống trong ảo tưởng? Ảo tưởng mang đến tâm lý bấp bênh, mang đến những hy vọng không thể thực hiện được, để rồi chính nó khiến cho bản thân rơi vào khoảng không trống rỗng, mờ mịt, thất vọng, cô đơn, và ảo tưởng, cuối cùng sinh ra tâm oán trời trách người, phiền não cực đoan, tất cả đều do vọng tưởng mà ra.
Người tham thiền nếu không thể tập trung tâm ý, thì khởi sinh muôn vàn vọng tưởng tán loạn, và đương nhiên họ sẽ không đạt được lợi ích gì. Người niệm Phật, vọng tưởng xuất hiện sẽ trở thành vọng niệm, cho nên phải dùng niệm Phật để đối trị. Thực ra, niệm Phật nhiếp phục vọng niệm vẫn chưa thật sự rốt ráo, làm thế nào để dùng chính niệm đối trị tạp niệm, hay thậm chí lấy vô niệm đối trị chính niệm, “niệm mà không niệm, không niệm mà niệm”, đây mới là công phu niệm Phật rốt ráo.
Người làm việc không thể thành công nếu sống trong vọng tưởng. Chẳng lẽ bạn muốn trở thành hoàng đế, thì có thể trở thành hoàng đế được hay sao? Lẽ nào bạn muốn trở thành Vương Vĩnh Khánh, thì có thể trở thành Vương Vĩnh Khánh ư? Vọng tưởng là hư ảo, những nhân duyên thực tế trong đời mới là chân thật.
Pháp hoa kinh nói: “Không sợ vọng tưởng khởi, chỉ sợ giác ngộ chậm”. Việc bạn có vọng tưởng không phải là việc nghiêm trọng nhất, điều quan trọng hơn là bạn có nhận thức được sự có mặt của nó hay không? Vì vậy, nhận thức là thực chứng tư tưởng và đi đến hiện thực hóa lý tưởng của mình.
Tần Thủy Hoàng muốn trẻ mãi không già, đương nhiên điều đó sẽ không bao giờ trở thành sự thật. Hoặc một số người tin theo Đạo giáo vọng tưởng rằng “tu trong một trăm ngày sẽ về trời”, nhưng thử hỏi có ai đạt được điều đó hay chưa? Viên Thế Khải vọng tưởng lên ngôi hoàng đế, nhưng không thể hòa nhập với xu thế thời đại, đương nhiên chỉ có thể nhận về nỗi thất vọng nặng nề. Thái Bình Thiên Quốc vọng tưởng xây dựng thiên đường thu nhỏ, nhưng trong nội bộ lại tranh quyền đoạt lợi thì sao có thể biến điều đó thành hiện thực?
Các nhà khoa học có lý tưởng, một số chính trị gia triển vọng cũng có lý tưởng. Một nhà khoa học có lý tưởng là nền tảng đi tới phát minh ra máy bay, ô tô, và điện, v.v. Họ nhờ vào năng lực tự thân, ra sức thực hiện và từng bước một đạt được lý tưởng của mình. Các chính trị gia mang lý tưởng xây dựng cuộc sống tự do và dân chủ, hy vọng đất nước được phồn vinh, nhân dân được ấm no hạnh phúc. Ví như Washington ở Hoa Kỳ, Tôn Trung Sơn ở Trung Quốc, Gandhi ở Ấn Độ, và Mandela ở Nam Phi, đều là những người đã thực hiện được lý tưởng cao đẹp của đời mình.
Trải qua hơn hai nghìn năm, Phật giáo đã ăn sâu trong lòng nhân thế và dần sản sinh ra một lý tưởng vĩ đại đó là “Phật giáo nhân gian”. Đó chính là tâm nguyện hướng tới mục đích xây dựng cõi Tịnh độ cho gia đình, Tịnh độ giữa nhân gian, và Tịnh độ trong lòng người. Vì vậy cần phải gieo hạt giống từ bi hoan hỷ, để đóa hoa giải thoát có thể tỏa ngát hương thơm. Không lâu sau, chỉ trong khoảng mấy năm chúng ta đã nhìn thấy Phật giáo nhân gian đơm hoa, kết trái. Có thể thấy, chỉ cần lý tưởng tương hợp với nhu cầu cấp thiết của nhân loại, thì sợ gì điều ấy không thể thành hiện thực.