Lời nói đầu

Tôi đã khám phá ra bí mật để giao tiếp thành công với trẻ chập chững như thế nào?

“Hành trình khám phá thực sự không nằm ở việc tìm kiếm những vùng đất mới, mà ở việc sở hữu những cách nhìn mới.”

– Marcel Proust

Em bé sơ sinh của bạn đi đâu mất rồi? Mới ngày nào, bạn vẫn còn đang ôm ấp đứa con mới sinh nhỏ bé trong vòng tay của mình, con đường làm cha mẹ trải dài trước mặt. Vậy mà, trước khi kịp nhận ra, bạn lại đang sống cùng với một sinh vật hoàn toàn mới – đáng yêu hơn bao giờ hết, nhưng cũng hiếu động, cứng đầu, khó bảo không ai bằng. Chào mừng bạn đến với thế giới của trẻ chập chững.

Thời kỳ chập chững của trẻ là một trong những giai đoạn cao trào của hành trình làm cha mẹ. Trẻ ở giai đoạn này giúp bạn nhìn thế giới theo một cách hoàn toàn khác – một cách thật diệu kỳ! Những con côn trùng trên bãi cỏ… hình thù những đám mây… những “lâu đài” xây trên cát... Trẻ chập chững luôn tràn đầy sự tò mò, niềm hứng khởi và sự đáng yêu khó cưỡng.

Nhưng giai đoạn chập chững không phải là một khoảng thời gian chỉ toàn những niềm vui bất tận. Nó giống như một bữa tiệc gồm ba phần được hòa trộn vào nhau: hai phần là những trận đấu vật, phần còn lại là chuyến thám hiểm tới một khu rừng rậm. Tại sao giai đoạn này lại “hoang dại” đến vậy? Đó là bởi vì tất cả những sự phát triển diệu kỳ nhất, bùng nổ mạnh mẽ nhất trong cuộc đời mỗi người như tập đi, tập nói, kết bạn, giải quyết vấn đề... đều diễn ra trong vòng ba năm ngắn ngủi này! Không có gì quá khi nói rằng trong giai đoạn từ 1 đến 4 tuổi, con cái của chúng ta đã từ một em bé sơ sinh đáng yêu, loạng choạng như một chú khỉ con chuyển mình thành một cô gái/chàng trai trẻ luôn hát ca, vui nhộn và sâu sắc.

Sự tiến bộ cũng phải trả giá!

Tất cả những sự tiến bộ đó đều có giá của nó – chủ yếu là làm hao mòn giới hạn, sự kiên nhẫn và sáng suốt của bạn. Tất cả những ai sống cùng với một đứa trẻ chập chững đều hiểu rằng tâm trạng là điều không thể dự báo trước được, rằng nó hoàn toàn có thể thay đổi nhanh chóng bất cứ lúc nào. Một phút trước thôi tất cả còn đang vui vẻ. Và rồi… bùm! Các con mè nheo, khóc lóc, la hét và bùng phát thành một cơn ăn vạ (thường ở những nơi khiến bạn ngượng ngùng nhất). Có thể bạn từng có những ý định rất tốt đẹp nhưng đến lúc ấy, dường như tất cả những gì bạn có thể nói chỉ là “Không!”, “Dừng lại!” hay “Con đừng chạm vào đấy!”. Và điều này chẳng vui vẻ chút nào.

Không có gì đáng ngạc nhiên khi các bác sĩ nhi khoa nhận thấy rằng, những câu hỏi về hành vi của trẻ chập chững là mối quan tâm hàng đầu của các bậc phụ huynh. Hàng chục cuốn sách và hàng ngàn bài viết về chủ đề này đã chứng minh rằng, nếu bạn đang thường xuyên phải đối mặt với những khó khăn khi nuôi dạy trẻ ở độ tuổi chập chững thì bạn có thể yên tâm – bạn không phải là người duy nhất!

Trong suốt nhiều thế kỷ qua, các bậc cha mẹ đã nỗ lực tìm cách dạy trẻ cư xử đúng mực. Đánh đòn, cô lập, và đưa ra những giới hạn nghiêm ngặt được coi là những biện pháp duy nhất để một cô bé/cậu bé chập chững khó bảo không trở thành một đứa trẻ thiếu tôn trọng người khác và một thanh niên nổi loạn. Thậm chí, ngay cả ở thế kỷ trước, các giới chức hàng đầu còn đưa ra lời cảnh báo về những hậu quả tồi tệ của việc “hôn và ôm ấp” trẻ, khuyên các bậc cha mẹ không nên nuông chiều trẻ.

May mắn thay, trong khoảng 50 năm trở lại đây, chúng ta đã có được cái nhìn sâu sắc và thú vị hơn về những nguyên nhân dẫn đến hành vi của trẻ. Ngày nay, chúng ta đã biết đến ảnh hưởng nghiêm trọng của những lời nói gây tổn thương và phủ nhận dành cho trẻ, chúng ta cũng được học cách dùng tình yêu thương để nhìn nhận những cảm xúc tiêu cực của trẻ. Tuy nhiên, điều đáng ngạc nhiên là, mặc dù việc kiên trì giải thích và trò chuyện về các cảm xúc có thể hữu ích đối với trẻ lớn nhưng cách tiếp cận theo lôgic này lại thường thất bại trong việc xoa dịu những đứa trẻ chập chững đang kích động.

Hãy tin tôi – Trẻ chập chững không chỉ là đứa trẻ lớn thu nhỏ

Đương nhiên, trẻ chập chững là trẻ nhỏ. Nhưng các bé không đơn thuần chỉ là phiên bản thu nhỏ của những đứa trẻ lớn. Cách chúng suy nghĩ hoàn toàn hoang dã và cứng nhắc. Sự khác biệt này dần dần trở nên rõ ràng với tôi sau nhiều năm làm việc trong lĩnh vực nhi khoa. Khi mới bắt đầu sự nghiệp, tôi đã làm theo những lời khuyên “trong sách” và kiên nhẫn thừa nhận cảm xúc của những đứa trẻ mà mình đã thăm khám. Tôi không gặp khó khăn gì với trẻ lớn, nhưng những trẻ chập chững đang buồn bực thì thường khiến tôi thất bại hoàn toàn. Tôi đã cố thử khiến các con sao nhãng (“Này, cháu nhìn món đồ chơi ngộ nghĩnh này xem!”), cam đoan với các con (“Cháu thấy chưa, nó thực sự rất thú vị mà!”), phản ánh tâm trạng của các con với đầy lòng trắc ẩn (“Chú biết là cháu ghét bị tiêm, nhưng mà...”) và tỏ thái độ tôn trọng các con (“Chú xin phép được kiểm tra xem tai của cháu có khỏe hay không nhé?”). Nhưng có vẻ như tất cả những gì tôi làm chỉ giống như đang nói tiếng Swahili¹ với lũ trẻ vậy.

¹ Tiếng Swahili: Một ngôn ngữ phức tạp thuộc nhóm ngôn ngữ Bantu. Đây là ngôn ngữ chính thức của Tanzana và Kerya.

Mặc dù tôi đã nỗ lực hết sức, nhưng hầu hết những buổi thăm khám cho các bé 18 tháng tuổi đều kết thúc với hình ảnh một người mẹ mệt mỏi ôm trong tay một đứa trẻ hoảng loạn vừa được kiểm tra bởi một bác sĩ vô cùng bối rối. Thế đấy!

Sẽ là thừa khi nói rằng, có rất nhiều cha mẹ mà tôi đã làm việc cùng cũng đang nản lòng khi không thể trò chuyện hiệu quả với con cái của mình. Trong tâm trạng căng thẳng và lo lắng, họ thường thông báo với tôi rằng những cách ứng xử đầy yêu thương (như tôi đã khuyên vào lần tư vấn trước đó) hầu như không thể giúp đứa con chập chững của họ bình tĩnh lại khi cơn giận của các bé bùng phát!

Cách đây khoảng mười năm, cuối cùng tôi cũng nhận ra rằng – trẻ chập chững không hành động và suy nghĩ giống như trẻ ở độ tuổi lớn hơn, vậy thì tại sao chúng ta lại nói với trẻ chập chững theo phong cách tương tự như khi nói với trẻ lớn vậy?

Đúng thế! Đó chính là một bước đột phá lớn. Tất cả chúng ta đều trở nên bướng bỉnh hơn mỗi khi khó chịu, nhưng trẻ nhỏ đang bực bội thì gần như đã trở thành người tiền sử. Tôi đã bất ngờ nhận ra rằng, trẻ chập chững cần một cuộc đối thoại “theo phong cách của người tiền sử” để phù hợp với những ham mê, với khả năng ngôn ngữ và thế giới quan theo kiểu “Thời kỳ Đồ đá” của các con.

Một tư duy mới: Đứa trẻ… “tiền sử (Nê-ăng-đéc-tan¹)” đáng yêu?

¹ Người Nê-ăng-đéc-tan (Neanderthal) là một loài trong chi Người đã tuyệt chủng. Nê-ăng-đéc-tan được xếp là phụ loài (hay chủng tộc) của người hiện đại (Homo sapiens neanderthalensis) hoặc được tách thành một loài người riêng (Homo neanderthalensis).

Trong cuốn sách đầu tay của mình – The happiest baby on the block – tôi đã giải thích rằng kể cả việc trấn an một em bé sơ sinh khó tính nhất cũng sẽ trở nên dễ dàng đến thế nào nếu bạn có thể nhìn thế giới theo cách của bé. Khi còn trong bụng mẹ, thai nhi liên tục được cho ăn, được thì thầm trấn an, được đung đưa và âu yếm (âm thanh mà thai nhi nghe được còn lớn hơn cả tiếng máy hút bụi và chúng tồn tại suốt 24/7). Nhưng khi trẻ được sinh ra, chúng ta thường để trẻ một mình, hầu như luôn trong sự tĩnh lặng tuyệt đối, nhiều giờ mỗi ngày. Bởi thế chẳng có gì ngạc nhiên khi rất nhiều trẻ sơ sinh gặp khó khăn khi thích nghi với môi trường sống mới trong ba tháng đầu đời.

Hiểu biết quan trọng này giúp tôi khám phá ra “phản xạ trấn tĩnh” (một công tắc để làm ngừng tiếng khóc xuất hiện ở mọi trẻ sơ sinh), và cha mẹ có thể học cách bật công tắc này lên bằng cách tái tạo lại sự ấm áp, những âm thanh và chuyển động nhịp nhàng như trong bào thai của mẹ.

Khi đã nắm bắt được cách nhìn mới mẻ này, cơ hội để cha mẹ trấn an trẻ thành công sẽ lớn hơn gấp trăm lần. Tương tự như vậy, việc trấn an trẻ chập chững cũng sẽ dễ dàng hơn rất nhiều nếu bạn bắt đầu từ những quan điểm đúng đắn.

Kiến thức quan trọng nhất giúp việc đối phó với trẻ chập chững trở nên dễ dàng hơn chính là: Trẻ chập chững – hiểu theo nghĩa cơ bản nhất – là những đứa trẻ “tiền sử”. Tôi không hề có ý xúc phạm ở đây. Thực sự thế! Nhưng những người tiền sử sử dụng ngôn ngữ rất cơ bản và là những người bướng bỉnh, ngoan cố, tiêu cực, gan lì, dễ mất tập trung, thiếu kiên nhẫn… bạn đã bắt đầu thấy quen thuộc chưa? Tôi xin đảm bảo với các bạn rằng tôi yêu trẻ chập chững. Đó là nhóm trẻ mà tôi yêu thích nhất. Các con ham khám phá, dễ thương và đáng yêu. Tuy nhiên, càng đi sâu nghiên cứu về khía cạnh nhân chủng học và cùng với những phát hiện mới nhất về chức năng não bộ ở trẻ em thì tôi nhận ra việc so sánh trẻ với những người tiền sử càng trở nên đúng đắn hơn. Kết hợp với những hiểu biết về sự phát triển của thai nhi và trẻ nhỏ cùng những kinh nghiệm thực tiễn hằng ngày tại phòng khám càng giúp tôi khẳng định rằng: “Sự tiến hóa” là yếu tố then chốt để thấu hiểu và giao tiếp với trẻ chập chững.

Khi biến những suy nghĩ này thành hành động, tôi bắt đầu yêu thích những buổi kiểm tra sức khỏe toàn diện cho trẻ 18 tháng tuổi. Khi đã học được cách nói chuyện bằng ngôn ngữ tiền sử với trẻ chập chững, tôi đã có thể trấn an những trẻ hay ngờ vực, hay sợ hãi, hay gào thét nhất chỉ trong vòng một phút hoặc... thậm chí ít hơn.

Phần Một của cuốn sách này sẽ lý giải những mối liên hệ thú vị giữa những đứa trẻ chập chững hiện đại và những người tiền sử. Tất nhiên, ngay cả những trẻ chập chững hoang dã nhất cũng không hẳn là một đứa trẻ thuộc Thời kỳ Đồ đá, nhưng ý tưởng tổng quát này giống như một khung cửa sổ, mà qua đó bạn có thể nhìn nhận trẻ theo một cách hoàn toàn mới. Một khi bạn đã biết trẻ có những đặc điểm nào giống những người thượng cổ, nhiệm vụ thực sự của bạn sẽ trở nên rõ ràng – bạn cần coi mình như một vị đại sứ từ thế kỷ XXI đến để tiếp cận với những người tiền sử!

Để làm tốt nhiệm vụ đó, bạn không chỉ cần hiểu những người tiền sử tí hon này đang nghĩ gì mà còn cần biết cách nói bằng ngôn ngữ đặc thù của các bé. Phần Hai của cuốn sách sẽ dạy bạn “ngôn ngữ” tiền sử này. Bạn sẽ học được cách mình cần nói cái gì – và quan trọng hơn – nói như thế nào. Điều này không hề khó, chỉ khác lạ mà thôi! Khi đã hiểu khái niệm “Nguyên tắc Đồ ăn nhanh” và “Ngôn ngữ của trẻ chập chững”, bạn sẽ có thể kết nối được với đứa con đang cáu giận của mình và nhanh chóng hướng dẫn bé trở nên tĩnh tâm và hợp tác. Cách tiếp cận với tên gọi Phương pháp nuôi dạy con thời tiền sử này sẽ có tác dụng tám trên mười lần, ngay cả khi bé không có được thứ mà con đang đòi hỏi. Bởi vì bạn sẽ dành cho bé một món quà thậm chí còn đáng giá hơn cả bánh quy và đồ chơi: Đó là tình yêu, sự tôn trọng và thấu hiểu – theo ngôn ngữ của bé!

Ngoài ra, Phần Hai sẽ chỉ cho bạn những mẹo để khen ngợi hiệu quả, đặt ra giới hạn và thiết lập kỷ luật cho trẻ. Bạn sẽ học được cách truyền đạt những thông điệp dạy dỗ thông qua “cửa ngách” trong tâm hồn trẻ, hiểu tầm quan trọng của việc giúp trẻ cảm thấy vững vàng và mạnh mẽ cũng như nghệ thuật để đàm phán thành công với trẻ chập chững.

Cuối cùng, Phần Ba sẽ hướng dẫn bạn cách áp dụng Phương pháp nuôi dạy con kiểu tiền sử để xử lý một số vấn đề cụ thể mà bạn có thể gặp phải với trẻ chập chững, bao gồm những vấn đề liên quan đến giấc ngủ, tập cho trẻ đi toilet, giai đoạn lo sợ xa cách và khi trẻ cắn người khác. Phần Ba sẽ bao gồm rất nhiều biện pháp thực tiễn mà tôi đã thu thập được trong suốt nửa thế kỷ thực hành nhi khoa của mình.

Quay trở lại tương lai

Tôi biết rằng những năm tháng này có thể sẽ là những thử thách lớn với các bậc cha mẹ. Bạn mơ về một gia đình hạnh phúc, bình yên và rồi giai đoạn trẻ chập chững khiến mọi thứ đảo lộn! Vì thế, tôi rất phấn khích với phương pháp mới này vì nó có thể giúp quãng thời gian đầy biến động trở nên dễ chịu hơn. Phương pháp nuôi dạy con thời tiền sử không chỉ khiến những năm tháng chập chững của trẻ vui hơn mà còn giúp bạn dẫn dắt nhà du hành vượt thời gian tí hon này có thể trở thành một đứa trẻ, một thiếu niên và một người trưởng thành hạnh phúc, an toàn trong suốt cuộc hành trình của mình.

Những bậc cha mẹ cảm thấy có chút phiền phức cần đặc biệt lưu ý rằng: Nếu không có nhiều thời gian và cảm thấy bị choáng ngợp vì lượng thông tin trong cuốn sách này, bạn hoàn toàn có thể đọc luôn Phần Hai của nó và bắt đầu học những biện pháp có hiệu quả với trẻ ngay từ bây giờ!

Hầu hết các bậc cha mẹ đều có thể giảm từ 50% đến 90% những cơn ăn vạ của trẻ và đạt được bước tiến lớn trong việc giúp trẻ cư xử hợp tác hơn chỉ khoảng một tuần sau khi áp dụng những biện pháp được mô tả trong cuốn sách này. Nguyên tắc Đồ ăn nhanh và Ngôn ngữ của trẻ chập chững thường nhanh chóng giúp giảm tới 75% những trận cãi vã và nếu chúng không phát huy tác dụng ngay lập tức, thì việc phớt lờ trẻ một chút thường sẽ mang tới thành công. Ngoài ra, khi bạn đã thực sự nhuần nhuyễn với những biện pháp vui nhộn được mô tả ở Chương 9 và Chương 10 (như khen ngợi, “tán gẫu”, “vờ làm kẻ ngốc”, dành nhiều thời gian chơi cùng trẻ, dạy trẻ sự kiên nhẫn…), bạn sẽ có thể ngăn chặn được hầu hết những cơn ăn vạ… trước khi chúng thực sự xảy ra!

Khi hành vi của trẻ đã được cải thiện thì lúc nào bạn cũng có thể quay trở lại những chương đầu của cuốn sách này để tìm hiểu câu chuyện thú vị về việc trẻ chập chững suy nghĩ như thế nào và nhìn thế giới xung quanh theo cách kỳ diệu ra sao.

Hết lần này đến lần khác, tôi đã chứng kiến cách tiếp cận đơn giản này đều biến những trận cuồng phong trở thành những cầu vồng bảy sắc và giúp những đứa trẻ chập chững ỉ ôi trở thành những đứa trẻ vui vẻ nhất trong khu phố… Tôi tin rằng, bạn cũng sẽ sớm được thấy điều kỳ diệu này!

Và bây giờ, chúng ta hãy sẵn sàng để bước một bước vĩ đại – về phía sau! Tôi xin hứa, bạn sẽ khám phá ra rằng, đó chính là cách tốt nhất để cả bạn và em bé chập chững của bạn hướng tới một mối quan hệ mới mẻ và tốt đẹp hơn.

Bác sĩ Harvey Karp