Quyển vở màu đen

rước hết là thứ tự các quyển vở theo màu bìa: đen, trắng, xám. Giữa màu và nội dung dĩ nhiên không có liên hệ gì. Anh chọn tùy tiện, chỉ cốt để phân biệt.

Có lẽ anh sẽ bắt đầu từ câu chuyện về chỗ ẩn náu. Kể ra, bắt đầu từ đâu cũng chẳng hệ trọng gì cho lắm. Nhưng dễ dàng hơn hết là bắt đầu câu chuyện từ chính cái ngày ấy. Chuyện xảy ra khoảng một tháng rưỡi trước, khi mà theo giả định, anh phải đi công tác một tuần lễ. Chuyến đi dài ngày đầu tiên của anh từ khi anh ra khỏi bệnh viện. Anh cho rằng đối với em, đấy cũng là ngày đáng ghi nhớ. Anh lấy cớ đi kiểm tra thiết bị nhà máy làm màu in ở Osaka. Chẳng qua đấy là ý nghĩ đầu tiên thoạt đến trong đầu. Thực ra từ ngày ấy, anh ẩn mình trong nhà S và bắt đầu chuẩn bị thực hiện kế hoạch của mình.

Hôm ấy anh ghi nhật ký:

“26 tháng Năm. Mưa. Theo quảng cáo trên báo, anh đến thăm nhà S. Thấy bộ mặt của anh, cô bé đang chơi ở sân òa khóc. Anh quyết định chọn nhà này: địa điểm tuyệt vời, sự bố trí các phòng gần tới mức lý tưởng. Mùi gỗ mới và sơn mới gây nên sự hưng phấn. Buồng bên hình như chưa có ai thuê. Thuê căn buồng ấy thì tốt, nhưng…”

Nhưng anh không có ý định ẩn náu trong nhà S dưới cái tên người khác, không có ý định mạo nhận mình là người khác. Có lẽ như vậy là không hợp lý, nhưng anh có dự tính riêng. Khuôn mặt anh hiện giờ hoàn toàn không thích hợp cho những trò bịp bợm lặt vặt. Thật vậy, cô gái chơi ở lối vào, nom có vẻ đã đi học, vừa thấy anh đã òa khóc nức nở, như thể trước mặt cô ta hiện lên một cơn ác mộng. Nhưng người quản lý ngôi nhà, có lẽ chỉ cố làm sao phục vụ khách hàng thật chu đáo, đã tỏ ra niềm nở ghê gớm…

Không, không chỉ riêng viên quản lý niềm nở. Đáng buồn lắm thay, hầu như tất cả những người đã gặp anh đều niểm nở. Và bởi vì họ chẳng biết đi quá sâu vào tình cảm của anh, người nào cũng ra vẻ tử tế. Như vậy không phải không có căn cứ. Nếu họ không muốn nhìn thẳng vào mặt anh thì họ chỉ còn cách tỏ ra niềm nở. Vì thế anh khỏi phải nghe những câu cật vấn vô bổ. Được quây trong bức tưởng niềm nở thế mà anh vẫn hoàn toàn cô độc.

Có lẽ vì nhà S vừa mới xây xong, chừng một nửa số buồng trong số 18 buồng chưa có người ở. Viên quản lý làm ra bộ hiểu biết, không cần anh yêu cầu gì hết, chọn ngay căn buồng xa nhất ở tầng hai, cạnh cầu thang sau. Dù sao, mọi chuyện có vẻ đúng như thế. Căn buồng thật là quý đối với anh. Thực ra buồng tắm không thuộc loại tốt nhất, nhưng trong buồng có một chiếc bàn với hai chiếc ghế, thêm nữa căn buồng này, khác với các buồng khác có cửa sổ trời¹ giống như sân hiên. Cầu thang sau dẫn ra chỗ đỗ cho năm sáu chiếc ô tô, từ chỗ đó có thể ra phố khác. Sự thuận tiện như thế khiến cho căn buồng đặc biệt quý giá. Anh phải chuẩn bị mọi việc ngay từ đầu, vì thế anh trả tiền trước luôn ba tháng. Rồi anh nhờ mua ở cửa hàng gần nhất các thứ chăn nệm trải giường. Viên quản lý làm ra vẻ như không nén nổi niềm vui sướng, cứ luôn miệng nói về tình trạng không khí tốt như thế nào, căn buồng nhiều ánh sáng mặt trời như thế nào. Xong cái đề tài đó, ông ta đã toan bắt đầu kể chuyện về cuộc đời mình. Nhưng may thay, chiếc chìa khòa buồng ông ta đưa cho anh tuột khỏi tay, rơi đánh xoảng xuống sàn.

¹ Gốc từ tiếng Đức: Ereky – phần nhô ra ở tường, hình bán nguyệt hay đa giác, được chiếu sáng bởi các cửa sổ

Viên quản lý sượng sùng bỏ đi. Anh thở dài nhẹ nhõm… Giá như bao giờ cũng có thể lột bỏ lớp vỏ dối trá của thiên hạ một cách dễ dàng như vậy!

Bắt đầu tối, thậm chí, không thể đếm được những ngón trên bàn tay áp sát tận mắt. Căn buồng chưa biết đến hơi người thực sự lạnh lẽo, không có chút sinh khí nào và thiếu niềm nở. Nhưng nó còn khá hơn những người niềm nở. Vả lại, từ khi xảy ra tai họa đó, anh thích nhất bóng tối. Thực vậy, sẽ thú vị biết bao nếu như mọi người trên thế gian đều không có mắt và quên hẳn là có ánh sáng. Ít nhất cũng sẽ đạt được sự nhất trí về hình dạng. Mọi người sẽ đồng ý với nhau rằng bánh mỳ là bánh mỳ, bất kể nó hình tam giác hay hình tròn… Thực tốt biết bao nếu cô bé nọ nhắm mắt lại từ trước khi anh xuất hiện và chỉ nghe thấy tiếng anh nói. Khi ấy, có lẽ anh và cô ta sẽ quen với nhau, trở thành bạn, cùng đi chơi công viên và ăn kem… Chỉ là vì cái ánh sáng nhiễu sự ấy cứ chui vào khắp nơi nên cô bé mới lầm, coi cái bánh mỳ hình tam giác không phải cái bánh mỳ, mà là hình tam giác cho nên cái được gọi là ánh sáng tự bản thân nó vốn trong suốt, nó làm cho mọi vật trở nên không trong suốt.

Nhưng thực ra vẫn có ánh sáng, nên bóng tối chỉ là sự tạm hoãn thi hành bản án trong khoảng thời gian được hạn định nghiêm ngặt. Khi anh mở cửa sổ gió đẫm nước mưa ùa vào buồng như một luồng hơi cuồn cuộn màu đen. Bị sặc, anh ho, anh bỏ cặp kính đen và lau nước mắt. Những dây diện, những đỉnh cột, những mái nhà dàn thành dãy trên một đường phố rộng cách đây khá xa, tất cả những cái đó mỗi khi có ánh đèn pha ô tô rọi lướt qua lại ánh lên mờ mờ như vết phấn trên bảng đen.

Ở hành lang có tiếng bước chân. Bằng một động tác quen thuộc, anh lại đeo kính vào. Từ cửa hàng, người ta mang đến chăn nệm giường mà anh đặt mua qua người quản lý. Anh nhét tiền qua khe dưới cửa và yêu cầu để những thứ đó ở hành lang.

Như vậy, việc chuẩn bị cho lúc xuất phát dường như đã xong. Anh cởi quần áo và mở tủ áo. Mặt trong cánh tủ có gắn tấm gương. Anh lại bỏ kính, tháo bỏ tấm bịt mặt và chăm chú nhìn vào gương, bắt đầu tháo băng. Ba lớp băng thấm đẫm mồ hôi và nặng gấp đôi buổi sáng khi anh quấn băng.

Vừa tháo hết băng thì những sẹo lồi đỏ tía quấn quít chằng chịt như một búi đỉa bò trên mặt… Nom mới gớm ghiếc làm sao! Tất cả những cái đó vẫn lặp đi lặp lại hằng ngày, đã đến lúc phải quên đi. Anh càng bực tức hơn về sự sợ hãi dường như vô cớ ấy. Ngẫm cho kỹ thì đấy là thói đa cảm không dựa trên cơ sở nào cả. Liệu có đáng làm ồn ào như thế vì lớp vỏ ngoài nào đó của con người, nhất là lại vì một bộ phận nhỏ của nó như da mặt hay không? Thực tình mà nói, một thiên kiến, một quan điểm đọng lại như thể không có gì đáng ngạc nhiên. Như lòng tin vào phép phù thủy chẳng hạn… hoặc nhưng thiên kiến chủng tộc… sự khiếp sợ bản năng đối với rắn (hay sự sợ hãi cũng bệnh tật như thế với gián, điều này anh đã viết rồi)… Vì thế, đừng nói gì những chú nhóc mặt sần trứng cá sống bằng mơ ước, ngay cả anh, chủ nhiệm một phòng thí nghiệm quan trọng của một viện nghiên cứu có uy tín, một người bị cột chặt vào xã hội gần như bằng dây cáp tàu thủy mà cũng đau khổ vì cái bệnh dị ứng tinh thần đã mắc phải. Mặc dù có ý thức rất rõ rằng không có lý do gì nuôi lòng căm thù đặc biệt trực tiếp với cái tổ đỉa trên mặt, anh không làm cách gì được và không sao nén nổi sự ghê tởm đối với nó.

Đương nhiên, anh luôn luôn có những mưu toan mới. Không nên ngoảnh mặt bỏ qua, mà tốt hơn cả là nhìn thẳng vào hoàn cảnh của mình và quen hẳn với nó. Nếu như chính bản thân ta không để ý đến nữa thì những người khác cũng sẽ làm như thế. Đó là điều chắc chắn. Đấy là lý do vì sao ngay ở viện, anh cũng bắt đầu thường xuyên nói về khuôn mặt của mình. Ra cái bộ vui vẻ, anh so sánh anh chẳng hạn với con quái vật đeo mặt nạ trong các phim hoạt họa màu chiếu trên màn ảnh truyền hình. Anh chứng minh rằng thật là thuận tiện khi b ta nhìn thấy mọi vật mà bản thân ta lại vô hình, khi ta có thể nhìn trộm người khác mà vẻ mặt ta lại được giấu kín, không ai thấy được. Cách nhanh nhất để chính mình quen đi là tập cho người khác quen đi.

Kết quả có lẽ đã đạt được. Chẳng mấy chốc, ở phòng thí nghiệm, anh đã không còn cảm thấy cái tình trạng căng thẳng trước đây. Thậm chí đã đến mức là con quái vật đeo mặt nạ chỉ còn là con ngáo ộp, và các bạn đồng sự của anh đã bắt đầu cho rằng sự xuất hiện thường xuyên của nó trên màn ảnh truyền hình và trong các tranh truyện vui là có lý do nhất định. Thật vậy, cái mặt nạ nếu như ở bên dưới không có những vết sẹo lồi thì hiển nhiên cũng có những tiện lợi của nó. Nếu dùng quần áo cho thân mình là một tiến bộ của văn minh thì vị tất đã có thể đảm bảo rằng trong tương lại mặt nạ sẽ không trở thành vật hết sức thông dụng. Ngay cả hiện nay, mặt nạ cũng được dùng trong những nghi thức hết sức quan trọng, trong những ngày hội, anh khó lòng giải thích cặn kẽ sự việc đó, nhưng anh cho rằng có lẽ mặt nạ làm cho quan hệ giữa người ta với nhau có tính phổ biến hơn, ít riêng tư hơn là khi bộ mặt được phơi ra…

Đôi khi anh bắt đầu tin rằng dù sao anh cũng đang hồi phục, tuy là chậm chạp. Nhưng anh vẫn chưa thực sự hình dung được bộ mặt anh khủng khiếp đến mức nào. Trong lúc đó, dưới lớp băng, cuộc tấn công của những con đỉa vẫn tiếp tục. Bị buốt lạnh vì không khí lỏng không làm mô tổn thương sâu như bị bỏng, đáng lẽ da mặt phải lành tương đối nhanh. Nhưng mặc dù các bác sĩ đều cam đoan như vậy, lũ đỉa vẫn cứ vượt qua mọi tuyến phòng thủ – anh đã uống kháng sinh, tiêm cortisone, điều trị bằng tia X – và tung vào trận chiến những lực lượng ngày càng mới, mở rộng khu vực chiếm đóng vốn đã rộng lớn trên mặt anh.

Chẳng hạn có lần… Chuyện đó xảy ra vào lúc nghỉ ăn trưa, vào ngày anh trở về sau cuộc họp phối hợp công tác giữa phòng thí nghiệm của anh và các phòng thí nghiệm khác… Một cô nhân viên phòng thí nghiệm trẻ tuổi vừa tốt nghiệp đại học năm nay đến gần anh, lật giở trang một cuốn sách, toàn bộ vẻ mặt của cô ta cho thấy cô ta muốn nói với anh điều gì.

“Thưa Xen-xây², bác xem này, một bức tranh ngộ nghĩnh biết bao.”

² Xen-xây: chỉ người lớn tuổi đáng tôn kính

Trong cuốn sách mỏng mà cô ta đưa cho anh, dưới ngón tay thanh mảnh của cô ta là bức vẽ Klee, tên bức vẽ đó là “Bộ mặt giả dối”³. Khuôn mặt bị cắt bởi những đường song song thẳng đứng, và nếu nhìn nó từ một điểm nhất định thì dường như khuôn mặt quấn băng kín mít. Chỉ còn những khe hẹp cho mắt và miệng, điều đó càng làm nổi bật một cách tàn nhẫn sự thiếu mọi vẻ biểu hiện trên mặt. Đột nhiên anh cảm thấy bị chạm nọc sâu sắc. Cố nhiên cô gái không có ác ý gì. Thì chính anh, bằng những cuộc chuyện trò của mình, đã chú ý gợi cho cô ta những ý nghĩ như vậy. Chẳng sao, hãy yên tâm… Nếu cứ nổi cáu vì những cái vặt vãnh như thế thì mọi nỗ lực của anh sẽ vỡ tan như bọt nước… Anh tự nhủ như vậy, nhưng tất cả những cái đó vẫn trở nên không thể chịu đựng nổi – thậm chí anh cảm thấy đó là khuôn mặt của chính anh phản chiếu trong mắt cô gái… “Bộ mặt giả dối” thiếu mọi vẻ biểu hiện, được nhìn thấy bởi con mắt người khác… Anh khổ tâm vì nghĩ rằng cô gái nhìn thấy anh chính như thế.

³ False Face

Bất ngờ, anh giằng lấy cuốn sách và xé nó làm đôi. Cùng với nó, tim anh cũng bị xé tan. Từ vết xé, như từ trong quả trứng ung, phủ tạng anh xổ ra. Lòng trống rỗng, anh lượm những trang sách bị xé và vừa xin lỗi vừa trả cho cô ta. Nhưng muộn rồi. Anh nghe thấy một âm thanh mà trong hoàn cảnh bình thường dù có chú ý hết sức cũng không thể nghe thấy được, dường như tấm kẽm trong bộ ổn nhiệt cong lên, bắt đầu kêu loạt soạt. Chắc hẳn cô gái khép chặt đầu gối dưới váy, như thể cố hợp chúng vào làm một.

Có lẽ anh vẫn chưa nhận thức rõ tất cả những gì ẩn náu sau nỗi buồn của anh hồi đó. Đúng là anh cảm thấy bằng da bằng thịt mọi nỗi dày vò vì xấu hổ, nhưng anh vẫn không thể định rõ một cách đích xác mình xấu hổ vì cái nỗi gì. Không, nếu muốn thì có lẽ anh sẽ xác định được, nhưng bản năng xui khiến anh tránh nhìn vào cái vực thẳm và ẩn nấp trong bóng tối của câu nói nhàm tai: cách xử sự như thế không xứng với một người trưởng thành. Anh tin chắc rằng trong cuộc đời con người, bộ mặt không đáng có một vị trí quan trọng như thế. Tầm quan trọng của con người, suy cho cùng, cần đo bằng nội dung công việc mà người đó thực hiện, và tuy điều đó gắn liền với những ưu điểm của não, nhưng mặt không liên can gì đến việc này. Nếu như con người bị hỏng mặt mà trọng lượng xã hội của người đó giảm đi thì duyên do chỉ có thể là vì nội dung của người đó nghèo nàn.

Nhưng chẳng bao lâu sau… Phải, mấy ngày sau khi xảy ra chuyện bức vẽ… Muốn hay không, anh cũng bắt đầu thấy rõ hơn rằng tỷ trọng của khuôn mặt vượt xa những dự tính lạc quan của anh. Sự cảnh cáo đó đến một cách lặng lẽ, từ nơi nào bên trong. Tất cả sự chú ý của anh tập trung vào việc chuẩn bị tự vệ chống lại cuộc tấn công từ bên ngoài, bởi thế anh bị bất ngờ và bị quật nhào trong nháy mắt. Nhưng đòn tấn công gay gắt và đột ngột đến nỗi bị quật nhào rồi mà anh vẫn chưa ý thức ngay được điều đó.

Buổi tối trở về nhà, anh bỗng muốn nghe nhạc Bach tới mức không thể cưỡng nổi. Không phải là anh không thể sống không có Bach, chẳng qua anh cảm thấy rằng đối với trạng thái tinh thần thất thường, có thể nói là sứt mẻ của anh, mà biên độ dao động lại hết sức nhỏ, thì thích hợp hơn hết chính là Bach, chứ không phải là nhạc jazz hay Mozart. Anh không phải là người nhiệt tâm quý trọng âm nhạc, mà đúng hơn là kẻ sốt sắng tiêu dùng nó. Khi công việc không trôi chảy, anh chọn loại nhạc thích hợp nhất với trạng thái không làm việc. Nếu anh cần tạm ngưng suy nghĩ một thời gian thì đó là nhạc jazz kích động; nếu anh muốn lên dây cót toàn bộ con người mình thì chọn Bartok trầm tư, nếu muốn có cảm giác tự do nội tâm thì nhạc Beethoven, nếu muốn tập trung vào việc gì đó thì nhạc Mozart chuyển động theo đường xoáy ốc. Còn Bach thì trước hết là khi cần có sự cân bằng tinh thần.

Nhưng bỗng nhiên anh đâm nghi: có lẽ anh đặt nhầm đĩa chăng, hay máy quay trục trặc? Điệu nhạc méo hẳn đi. Nhạc Bach như thế anh chưa từng nghe thấy bao giờ. Nếu Bach là nhựa thơm rót vào tâm hồn thì cái mà anh nghe thấy không phải nhựa thơm, cũng không phải là thuốc độc, mà chỉ là một cái gì như cục đất sét. Đó là một cái gì không có ý nghĩa ngớ ngẩn, anh hình dung tất cả các câu, không trừ câu nào, đều như thể đường phèn ngọt sắc vương vãi trong bụi.

Điều đó xảy ra đúng vào em mang hai chén trà vào phòng. Anh chẳng muốn nói gì, còn em, chắc em tưởng anh đang mải mê nghe nhạc. Em rón rén trở ra ngay. Vậy là anh đã hóa điên. Dù sao anh cũng không thể tin như vậy… Chẳng lẽ bộ mặt bị hủy hoại có thể ảnh hưởng đến việc cảm thụ âm nhạc ư?... Anh gắng chăm chú nghe, nhưng Bach có sức trấn an tinh thần không trở lại, anh không thể còn cách nghĩ nào khác. Cắm điếu thuốc lá vào cái khe giữa những lớp băng, anh bồn chồn tự hỏi liệu mình có còn mất thêm cái gì nữa cùng với bộ mặt hay không. Triết lý của anh về bộ mặt hình như cần xét lại tận gốc rễ.

Sau đó, tuồng như cái sàn thời gian bỗng chuội đi dưới chân, anh đắm mình vào những hồi ức ba mươi năm trước. Cái chuyện mà hồi bấy đến nay anh không hề nhớ đến lần nào bỗng sống lại, rõ nét như bức tranh khắc gỗ in màu. Tất cả là vì bộ tóc giả của chị anh. Khó cắt nghĩa tại sao, nhưng anh cứ có cảm giác rằng tóc giả là một cái gì hết sức bất lịch sự, vô đạo đức. Có lần anh lấy trộm bộ tóc đó, đem quăng vào lửa. Nhưng bằng cách nào không rõ, mẹ anh đã phát hiện ra. Mẹ rất bực về việc anh làm như thế và bắt đầu truy hỏi, anh không biết trả lời cách nào ổn hơn, vì thế anh bối rối đứng ngây ra, mặt đỏ bừng. Không, nếu chủ bụng thì đương nhiên anh có thể trả lời được, nhưng anh cho rằng chỉ nói đến cái đó thôi cũng là nhơ bẩn, sự ghê tởm khiến lưỡi anh không vận động được… Ừ, nếu thay tiếng “tóc giả” bằng tiếng “bộ mặt” thì sẽ rõ ngay tại sao sự căng thẳng nội tâm không thể chịu đựng nổi ăn khớp đến như thế với âm hưởng trống rỗng của nhạc Bach bị phá hoại.

Khi anh dừng đĩa lại và chạy ra khỏi phòng làm việc như bị săn đuổi thì em đang lau mấy chiếc cốc trên bàn ăn trưa. Nhưng gì xảy ra sau đó là sự bùng nổ bất ngờ đến nỗi giờ đây anh không thể nhớ lại mọi việc đã diễn ra như thế nào. Vấp phải sự chống cưỡng của em, rốt cuộc anh dã hoàn toàn ý thức được tình trạng của anh. Tay phải anh quàng lên vai em, tay trái anh toan thọc vào dưới váy em. Em thét lên và toàn thân căng như chiếc lò xò, em nảy bật lên. Chiếc ghế văng đi, cái cốc rơi xuống sàn vỡ tan.

Chúng ta vồ lấy chiếc ghế đổ, ngừng thở, chết lặng đi ở tư thế đối diện với nhau. Hành động của anh có thể bị xem là thô bạo và quả là quá thô bạo. Nhưng anh đã tìm ra một cách bào chữa cho nó. Đấy là một mưu toan tuyệt vọng muốn bằng một cố gắng duy nhất lấy lại cái mà anh đã bắt đầu mất do bị hỏng mặt. Thì từ khi tai nạn xảy ra, chúng ta không hề đi lại với nhau. Tuy về lý thuyết, anh cho rằng mặt chỉ là cái phụ, nhưng anh vẫn tránh nhìn thẳng vào mặt mình, anh tránh né chuyện đó. Anh bị dồn vào góc tường, và anh không còn cách nào khác ngoài cách xông lên tấn công trực diện. Hình như bằng hành động của mình, anh muốn chứng tỏ rằng tấm barrier do khuôn mặt anh dựng lên giữa chúng ta là hão huyền, nó không có thực.

Nhưng mưu toan đó không đi đến đâu. Cảm giác về bụng em – bụng em như thể thoa bột thạch cao mịn – cho đến giờ vẫn làm nhức buốt các đầu ngón tay anh như lửa ma trơi. Một tiếng gào thét khàn khàn mắc trong họng anh như cụm gai. Anh muốn nói điều gì đó. Anh muốn nói nhiều điều… Nhưng anh không thốt lên nổi lấy một lời. Bào chữa ư?... Tiếc nuối ư?... Hay có lẽ buộc tội chăng? Cần chọn một trong những cái đó, nhưng hình như anh không còn nhiều thời gian để lựa chọn. Nếu bào chữa hay nuối tiếc thì thà cứ tan biến đi như khói còn hơn. Nếu chọn sự buộc tội thì anh sẽ xé nát mặt em ra để em trở nên giống anh hay còn khủng khiếp hơn. Bỗng em òa khóc nức nở. Đấy là tiếng khóc thảm thiết, tấm tức, giống như tiếng không khí lọc ọc trong cái vòi mà nước ngừng chảy.

Từ chỗ đó đến dự định làm mặt nạ của anh chỉ còn một bước. Không có gì lạ một khi ý tưởng như thế đã nảy ra. Đối với cỏ dại, chỉ một miếng đất nhỏ xíu và mấy giọt hơi ẩm là hoàn toàn đủ. Không để tâm lắm đến chuyện đó, không coi đó là việc quan trọng, từ hôm sau, như đã định, anh bắt đầu xem qua mục lục các tạp chí khoa học cũ – bài về các bộ phận giả bằng chất dẻo mà anh cần tìm đại khái là ở trong các số ra vào mùa hè năm kia. Đúng, mục đích của anh là làm cái mặt nạ bằng chất dẻo và dùng nó che lấp các lỗ thủng trên mặt. Theo một luận thuyết, mặt nạ không chỉ là vật thay thế đơn thuần, mà là ý muốn hết sức siêu hình toan đổi vẻ ngoài của mình lấy một vẻ ngoài nào khác có ưu thế hơn hẳn. Anh cũng không suy nghĩ bằng những phạm trù kiểu như áo sơ mi và quần là những thứ người ta có thể thay đổi nếu muốn. Anh không biết người xưa tôn thờ các ngẫu tượng hay các gã trai bước vào thời kỳ phát dục sẽ hành động như thế nào, chứ còn anh thì không có ý định tôn chiếc mặt nạ lên bàn thờ của cuộc đời thứ hai của anh. Dù có bao nhiêu bộ mặt đi nữa, anh trước sau vẫn cứ phải là anh. Anh chỉ có ý dùng “tấn hài kịch nhỏ những chiếc mặt nạ” để lấp đầy quãng ngừng nghỉ đã kéo dài trong đời anh.

Anh đã tìm được số tạp chí cần thiết không có gì khó khăn. Theo tài liệu đó, có thể tạo được những bộ phận của cơ thể bề ngoài gần như không khác gì các bộ phận thật. Thực ra, tất cả những điều đó chỉ liên quan tớ việc tái tạo hình dạng, còn về tính linh hoạt thì ở đây còn nhiều vấn đề chưa giải quyết. Mặt nạ – nếu như anh chế tạo được nó – mà có khả năng biểu cảm thì hay biết bao. Anh muốn chiếc mặt nạ có thể co dãn thoải mái khi khóc và cười, theo sự vận động của các cơ điều khiển sự diễn biến vẻ mặt. Tuy trình độ hiện nay của hóa học cao phân tử hoàn toàn cho phép đạt được điều đó, song kiến thức công nghệ của chúng ta có phần lạc hậu. Nhưng đối với anh lúc ấy, chính hy vọng về một khả năng như vậy là liều thuốc hạ nhiệt hết sức hiệu nghiệm. Khi không thể chữa được răng thì không còn cách nào khác là uống thuốc giảm đau.

Trước hết, anh quyết định gặp K, tác giả bài vẽ các bộ phận giả của cơ thể. K, đích thân đến máy điện thoại, ông ta tỏ ra rất lạnh nhạt và nói chuyện với anh chẳng có gì hào hứng. Có lẽ ông ta thành kiến với anh: anh cũng là người nghiên cứu các hợp chất cao phân tử. Tuy vậy, ông ta hứa dành cho anh một tiếng đồng hồ sau 4 giờ.

Sau khi giao cho người chịu trách nhiệm về công việc ngoài giờ chú ý ngắt hết các khí cụ và xem qua mấy tài liệu, anh nhanh chóng ra đi. Đường phố lấp lánh như được đánh bóng, gió thoang thoảng mùi ô liu. Đường phố bóng loáng này, cái mùi này gây cho anh cảm giác ghen tị gay gắt. Trong lúc chờ taxi, anh có cảm giác như từ bốn phía, mọi con mắt đổ dồn vào anh, như thể anh là một kẻ đột nhập trái phép. Nhưng anh chịu đựng cái ánh mặt trời quá chói ấy – thì tất cả những cái đó chỉ là âm bản, ở đó đen là trắng, mà trắng là đen, và chỉ cần có được chiếc mặt nạ là anh sẽ có thể khôi phục được dương bản.

Ngôi nhà anh cần ở một phố có những nhà ở chen chúc nhau, cách không xa nhà ga của con đường sắt chạy vòng quanh. Đấy là ngôi nhà bình thường, không có gì đáng chú ý, có treo một tấm biển nhỏ khó nhận thấy: “Viện nghiên cứu hóa học cao phân tử K”. Ở sân, bên cạnh cổng, lù lù ba cái chuồng đặt không có trật tự gì cả, bên trong có những con thỏ.

Trong căn phòng tiếp khách chật chội, chỉ có một chiếc ghế băng bằng gỗ cũ rích và cái gạt tàn có chân đứng, trên chiếc ghế có mấy số tạp chí cũ. Không hiểu sao, anh thấy tiếc là đã đến đây. Viện nghiên cứu, nghe thì oai đấy, song chưa chắc đã là nơi anh nên chọn thầy thuốc chữa bệnh. Có lẽ K chỉ là tay thầy vườn lợi dụng lòng tin của khách hàng. Ngoảnh lại phía sau, anh thấy trên tường là hai tấm ảnh lồng trong những tấm khung cáu bẩn. Một tấm chụp hình trông nghiêng của một phụ nữ không có cằm, nom giống mặt con chuột đồng. Tấm kia vẫn là khuôn mặt đó đã trở nên dễ thương hơn chút ít, hẳn là sau phẫu thuật tạo hình.

Tình trạng mất ngủ lâu dài đã có ảnh hưởng – một cái gì nặng nề cùm lấy sống mũi anh, ngồi trên chiếc ghế dài cứng thực không thể chịu đựng nổi. Cuối cùng, cô hộ lý vào và dẫn anh sang phòng bên. Ánh sáng lọt qua các khe cửa chớp tỏa ra khắp phòng một màu trắng sữa đùng đục. Trên chiếc bàn gần cửa sổ không có ống tiêm, nhưng có những khí cụ gì lạ lùng xếp thành dãy, nom ghê rợn. Gần bàn là chiếc tủ đựng hồ sơ bệnh án, và một chiếc ghế bành có tay, đối diện với nó là một chiếc ghế bành cũng như thế dành cho khách. Cách đó một quãng là bức bình phong không cao lắm, liền một tấm, khung bằng kim loại, và bên cạnh là một cabin nhỏ có bánh xe dùng làm chỗ thay quần áo. Thiết bị tiêu chuẩn trong phòng làm việc của một thầy thuốc. Nó làm anh chán nản.

Anh châm thuốc hút. Nhỏm lên tìm cái gạt tàn, anh lặng người đi vì bất ngờ khi nhìn thấy những vật để trong cái đĩa tráng men sâu lòng. Một cái tai, ba ngón tay, một cổ tay, một bên má từ mi mắt đến môi… Những cái đó nằm lộn xộn trong đĩa, còn mang hơi thở của sự sống, như thể vừa mới cắt ra. Anh bứt rứt trong lòng. Những cái đó có vẻ thực hơn là vật thực. Thẳng thắn mà nói, anh không hề ngờ rằng một bản sao quá chính xác có thể gây nên ấn tượng nặng nề như thế. Tuy chỉ cần nhìn những vết cắt là có thể thấy rõ đấy chỉ là những hình bằng chất dẻo đúc khuôn, anh vẫn cứ mường tượng như anh cảm thấy mùi thối rữa.

K bỗng xuất hiện từ sau tấm bình phong. Anh sửng sốt vì cái vẻ ngoài mềm mỏng bất ngờ của ông ta. Tóc xoăn, kính không gọng, mắt kính dày như đáy cốc thủy tinh, cằm bự thịt… thêm nữa, từ K tỏa ra mùi hóa chất thân thuộc đối với anh.

Bây giờ đến lượt ông ta cảm thấy lo ngại. Ông ta im lặng một lúc, bối rối, khi thì nhìn tấm danh thiếp của anh, khi thì nhìn mặt anh.

- Vậy là ông… – K im lặng, lại đưa mắt nhìn tấm danh thiếp của anh và bằng một giọng khác hẳn lúc nói qua điện thoại, ông ta kết thúc một cách dè dặt: - Ông đến tôi để khám và chữa bệnh phải không?

Cố nhiên anh là người bệnh. Nhưng dù tài nghệ của K tuyệt diệu đến đâu chăng nữa, anh cũng không mảy may hy vọng ông ta sẽ thực hiện được niềm mong muốn của anh. Điều duy nhất anh có thể trông mong là lời khuyên bảo. Mặt khác, nói điều đó ra một cách thẳng thừng, không kiêng nể, khiến người tiếp chuyện mình phật lòng thì cũng không phải. Thấy anh im lặng, có lẽ K hiểu đó là vì rụt rè, ông ta nói bằng giọng thông cảm:

- Mời ông ngồi… Ông đau làm sao?

- Trong lúc thí nghiệm đã xảy ra vụ nổ ô-xy lỏng. Thường thì chúng tôi dùng ni-tơ lỏng, vì thế theo thói quen, tôi không đặc biệt thận trọng…

- Sẹo lồi phải không?

- Ông thấy đấy, khắp cả mặt. Chắc thể trạng tôi thuộc loại dễ bị sẹo lồi. Bác sĩ chữa cho tôi quyết định không xử lý gì về mặt tôi nữa, vì chỉ một chút thiếu thận trọng cũng có thể gây nên phản ứng phụ.

- Ở gần môi, mặt hình như không bị tổn thương thì phải?

Anh bỏ kính râm cho ông ta xem

- Nhờ có kính mà mắt cũng không bị thương tổn. May là tôi cận thị và đeo kính.

- Phải, may cho ông đấy! – Và ông ta sôi nổi như thể sự việc liên can đến chính ông ta. – Thì đây là nói về mắt và môi mà… Nếu mắt và môi mất khả năng hoạt động thì thật tệ hại… Chỉ riêng hình dạng, dù là hình dạng thế nào đi nữa, cũng không thể đánh lừa được ai.

Hình như đây là con người tận tụy với công việc của mình. Chăm chú nhìn mặt anh, dường như ông ta đã nhẩm tính kế hoạch hành động. Để khỏi làm ông ta thất vọng, anh vội đổi đề tài:

- Tôi đã được xem tác phẩm ông viết. Theo tôi nhớ, đó là vào mùa hè năm ngoái.

- Vâng, năm ngoái.

- Tôi bàng hoàng kinh ngạc. Thật không thể tưởng tượng nổi có thể đạt được một nghệ thuật như thế.

Vẻ thích thú ra mặt. K lấy một ngón tay giả cong cong và lăn đi lăn lại nó một cách thận trọng trong lòng lòng bàn tay, y nói:

- Giá như ông biết là một công việc tỉ mỉ như thế nào. Hình vân ngón tay này có gì khác với vân tay thực đâu? Vì thế tôi đã nhận được lệnh của cảnh sát, cái lệnh thoạt nhìn có vẻ kỳ lạ – phải đăng ký tất cả các hình vân tay…

- Khuôn bằng thạch cao ư?

- Không, tôi dùng silicon nhớt. Vì thạch cao không giữ lại được những chi tiết nhỏ nhất… Còn đây, ông xem, ngay cả những vết sờn ở kẽ móng tay cũng nỏi lên rất rõ.

Anh e sợ chạm vào cái ngón tay, cảm thấy như chạm vào một vật gì sống động. tuy hiểu rằng đây là vật làm giả, lòng anh vẫn tràn ngập một nỗi sợ hãi như thể anh chạm vào thần chết.

- Dù sao tôi vẫn cảm thấy đó là sự báng bổ…

- Thế nhưng tất cả những cái đó đều là những mẫu của thân thể con người.

Vẻ tự hào, K lấy một ngón tay giả khác và quay mặt cắt xuống dưới, đặt dựng nó lên bàn. Cứ như thể một tử thi đâm thọc ngón tay qua mặt bàn và ngón tay thò lên.

- Hãy cứ thử làm cho nó hơi bẩn như thế này xem: không đơn giản lắm đâu. Phải vận dụng hết mọi tài nghệ để tái hiện thật chính xác khí quan này hay khí quan khác của khách hàng, cố truyền đạt lại cái đặc sắc gần như không thể nắm bắt nổi mà chỉ riêng người đó mới có… Chẳng hạn như ngón tay giữa, vì thế ở mặt trong đốt ngón thứ nhất ta nhìn thấy cái sắc thái như thế này. Cái sắc thái này chẳng giống vết ám nicotin hay sao?

- Bằng bút vẽ hay bằng cái gì khác?

- Hoàn toàn không. – Lần đầu tiên ông ta phá lên cười ha hả. – Màu thì sẽ mất ngay. Từ bên trong, hết lớp này đến lớp khác, quét chống lên nhau những chát có màu khác nhau. Chẳng hạn, chỗ các ngón tay thì quét vinin axêtat… Nếu cần thì một lớp bẩn bên dưới các móng tay, khớp và các nếp nhăn… các đường vân để tạo nên những cái đó thì dùng chất có màu xanh nhạt… Thế đấy.

- Chúng có gì những vật thủ công bình thường?

Những cái như thế người nào cũng làm được. Phải không?

- Đúng vậy. – Ông ta gãi đầu gối – Nhưng so với việc chế tạo bộ mặt thì tất cả những cái đó chỉ là những bước đầu tiên. Mặt là mặt… Thứ nhất, có cái gọi là biểu cảm. Đúng không? Một nếp nhăn hay một nốt sần chỉ là một phần mười mi-li-mét trên mặt nhưng có ý nghĩa hết sức lớn.

- Nhưng ông có thể làm cho nó biểu cảm linh hoạt được không?

- Ông muốn quá nhiều. – K doãng hai đầu gối ra, quay về phía anh – Tôi dốc hết công sức để tạo nên cái dáng hình bên ngoài, còn sự linh hoạt thì chưa với tới được. Cái đó được bù đắp phần nào bằng việc chọn những khu vực linh hoạt nhất của mặt. Thêm nữa, còn có vấn đề thoáng khí. Chẳng hạn, hãy xét trường hợp của ông. Không xem kỹ thì khó kết luận dứt khoát, nhưng căn cứ vào những gì mắt tôi nhìn thấy, dù là qua lớp băng thì ông ra mồ hôi rất nhiều. Có lẽ những tuyến mồ hôi không bị hư và vẫn hoạt động. Bởi vì chúng vẫn hoạt động, cho nên che kín mặt bằng một cái gì gây khó khăn cho sự thoáng khí là không thể được. Điều đó không chỉ gây nên những rối loạn có tính chất sinh lý, mà còn làm cho người ta ngạt thở và chưa chắc đã chịu đựng nổi lấy nửa ngày. Ở đây cần hết sức thật trọng. Thật khôi hài khi ông già mà răng trắng muốt như răng trẻ con. Ở đây cũng thế. Có thể đạt được hiệu quả lớn hơn nhiều bằng những thay đổi mà người ngoài không nhận thấy… Ông có thể tự tháo băng được không?

- Được, nhưng thưa ông… – Và anh nghĩ cách làm thế nào nói cho ông ta hiểu anh không phải là con bệnh như ông ta tưởng – Thực tình mà nói, tôi vẫn chưa quyết, điều đó khiến tôi rất khổ tâm… Nhưng trong lúc tôi chưa quyết, hẳn là không nên đụng chạm gì đến những vết thương trên mặt.

- Nên lắm chứ – K như thể khích lệ anh, càng kiên trì hơn – Những vết thương trên cơ thể, đặc biệt những vết thương trên mặt, không thể chỉ coi như vấn đề mỹ dung. Cần thừa nhận rằng vấn đề này tiệm cận với lĩnh vực phòng bệnh tâm thần. Nếu không thể thì chẳng lẽ có người nào vì thiện ý mà dành hết công sức cho một việc vớ vẩn như thế ư? Tôi có ý thức tự trọng của người thầy thuốc. Vì thế không bao giờ tôi có thể bằng lòng với cai trò người thợ thủ công làm những đồ vặt vãnh.

- Vâng, vâng, tôi hiểu.

- Ông hiểu, thực sao? – Ông ta nhếch môi một cách mỉa mai – Phải chăng chính ông, chứ không phải ai khác, đã gọi những thứ tôi làm ra là đồ vặt thủ công?

- Không, tôi nói không phải theo nghĩa như thế.

- Chẳng sao. – Và với giọng răn dạy, với vẻ một nhà giáo hiểu biết tất cả, ông ta nói: – Ông không phải là người duy nhất đến phút chót lại lưỡng lự. Sự phản đối nội tâm chống lại việc chế tạo mặt, đó là hiện tượng bình thường. Có lẽ từ cuối thời trung cổ… và ngay cả bây giờ cũng có những người ở trình độ phát triển thấp thản nhiên tạo tác ra mặt mình… Tiếc thay, tôi không biết rõ gốc rễ của quan điểm như thế vì đó không phải là chuyên môn của tôi. Nhưng về mặt thống kê thì số liệu khá chính xác… Chẳng hạn, nếu xét những tổn thương bên ngoài thì những hư hại trên mặt nhiều gấp rưỡi những hư hại ở các chi. Thế mà tám mươi phần trăm số người bị tổn thương bên ngoài lại nhờ đến y tế chữa chạy về sự mất mát các chi, chủ yếu là ngón tay. Rõ ràng là về mặt thì có những kiêng kị nhất định. Những bạn đồng nghiệp của tôi cũng quan sát thấy đại loại như thế. Và khủng khiếp nhất là người ta coi công việc của tôi là công việc của nhà mỹ dung có trình độ chuyên môn cao, say mê kiếm lời…

- Nhưng chẳng có gì đáng ngạc nhiên khi người ta chuộng nội dung hơn hình thức bên ngoài…

- Thế là thế nào, chuộng nội dung không có cái chứa à? Tôi không tin. Tôi tin chắc rằng tâm hồn con người được bọc trong bộ da.

- Có thể như thế nếu nói một cách bóng bẩy…

- Tại sao lại bóng bẩy?... – Ông ta nói bằng giọng điềm tĩnh nhưng quả quyết – Đúng theo nghĩa đen. Tâm hồn con người bọc trong da. Tôi tin chắc như thế. Tôi tin chắc, căn cứ vào kinh nghiệm bản thân trong thời kì chiến tranh, khi tôi là bác sĩ quân y. Trong chiến tranh, người ta bị mất tay mất chân, bị bỏng mặt là chuyện thường. Thế ông cho rằng người bị thương bận tâm đến cái gì nhiều nhất? Không phải là tính mạng, không phải là sự phục hồi các chức năng của cơ thể. Không. Điều làm họ băn khoăn trước hết là có giữ được cái hình dáng trước đây hay không. Thoạt đầu tôi cũng chế nhạo họ. Thì tất cả những điều tôi nói đến xảy ra trong chiến tranh mà, ở đó không có gì có giá trị, trừ những ngôi sao trên cầu vai và sức khỏe. Nhưng có lần, đã xảy ra sự việc như thế này: một người lính bị hỏng mắt rất nặng, ngoài ra không có những tổn thương rõ ràng nào khác, ngay trước khi ra viện đột nhiên tự sát. Trước đó, anh ta ở trạng thái choáng… Từ đó, tôi bắt đầu chú tâm nghiên cứu ngoại hình của những người lính và rốt cuộc tôi đã đi đến một kết luận hoàn toàn dứt khoát. Đấy là cái kết luận đáng buồn rằng thương tổn nghiêm trọng ở bên ngoài, đặc biệt là thương tổn ở mặt, giống như bức tranh chuyển họa, để lại dấu ấn dưới hình thức chấn thương tinh thần…

- Ờ, hẳn là có những trường hợp như thế… Nhưng theo tôi nghĩ, không thể dựa vào chỗ những dẫn chứng như thế, muốn bao nhiêu cũng có, mà coi đó là một quy luật phổ biến, phải chờ đến khi nào cái đó được luận chứng chính xác về mặt khoa học. – Trong anh bỗng dậy lên cơn cáu kỉnh mơ hồ. Anh đến đây đâu phải để nói chuyện về việc cái gì đang chờ đợi anh – Tuy nhiên, tôi vẫn chưa hiểu thấu đáo tất cả những cái đó… Ông thứ lỗi, chắc là tôi đã nói đủ mọi thứ dớ dẩn. Tôi đã lấy của ông bao nhiêu thời giờ quý báu mà chẳng có mục đích gì, tôi thật có lỗi…

- Khoan, khoan đã. – Và K. tiếp, với giọng tự tin, kèm theo tiếng cười khe khẽ – Có lẽ ông sẽ coi đây là sự ép buộc, nhưng tôi hoàn toàn tin rằng tôi đúng. Nếu ông cứ giữ nguyên như hiện trạng thì suốt đời ông sẽ phải băng mặt. Ngay giờ đây ông cũng vẫn đeo băng đấy thôi. Điều đó tự nó chứng tỏ: ông cho rằng thà là băng vẫn còn hơn cái ở dưới lớp băng. Hiện thời, trong ký ức những người xung quanh, ông vẫn còn bảo tồn được khuôn mặt ông trong tình trạng trước khi nó bị thương tật. Nhưng thời gian không chờ đợi. Mà trí nhớ dần dần cũng mờ đi. Ngoài ra, sẽ ngày càng có thêm những người mới không biết mặt ông. Cuối cùng, người ta sẽ tuyên bố ông là con nợ không có khả năng thanh toán, vì ông không trả tiền mua đúng kỳ phiếu… Thế là, tuy ông vẫn còn sống, xã hội sẽ chôn vùi ông.

- Chà, thật là quá quắt! Thực ra ông muốn nói gì vậy?

- Những người có thương tật như nhau, nếu là tổn thương ở tay hay chân, ta có thể gặp nhiều vô kể. Người mù hay người điếc chẳng ai làm cho ai ngạc nhiên… Nhưng ông đã bao giờ thấy một người không mặt chưa? Chắc là chưa. Sao, ông cho rằng họ bốc hơi cả rồi chắc?

- Tôi không biết. Tôi không quan tâm đến những người khác!

Giọng anh tự dưng nghe có vẻ lỗ mãng. Thế này thật chẳng khác gì đến bốt cảnh sát trình báo về việc bị cướp đoạt, mà ở đấy người ta lại khuyên anh mua cái khóa chắc chắn hơn. Nhưng người nói chuyện với anh không hạ vũ khí.

- Tiếc thay, có lẽ ông chưa hiểu tôi lắm. Mặt, xét cho cùng, là vẻ biểu cảm của nó. Mà vẻ biểu cảm, nói thế nào cho rõ hơn nhỉ… Nói chung, đó là một loại phương trình biểu thị quan hệ với những người khác. Đấy là con đường mòn liên kết ông với họ. Nếu con đường đó bị vùi lấp thì ngay cả những người gắng tìm cách đi trên con đường đó cũng sẽ đi ngang qua trước nhà ông như đi ngang qua một chốn hoang phế không người, chắc chắn là như thế.

- Thế thì tuyệt. Tôi cũng chẳng cần thiên hạ tạt vào.

- Phải chăng ông muốn nói rằng ông sẽ đi con đường riêng của ông?

- Sao, không được ư?

- Ngay cả khoa tâm lý trẻ em cũng không thể không biết một sự thực là con người chỉ có thể nhận ra mình là người thế nào khi nhìn mình bằng con mắt người khác. Ông có khi nào thấy vẻ mặt của một thằng ngốc hay kẻ tâm thần phân liệt chưa? Nếu không kịp thời dọn quang con đường mòn thì cuối cùng người ta sẽ quên rằng đã từng có con đường đó.

Để khỏi bị dồn hẳn vào góc tường, anh thử xông lên phản công cầu may.

- Kể thì có thế thật. Giả sử về biểu cảm của mặt đích là cái như ông nói. Nhưng ông tự mẫu thuẫn với mình. Ông thật quái lạ, tại sao vì không có được cái tốt hơn, ông lại cho rằng bằng cách che đi một phần nào đó của mặt, ông phục hồi được vẻ biểu cảm của nó?

- Đừng ngại. Xin ông cứ tin cậy ở tôi. Đây là thuộc về chuyên môn của tôi. Dù sao tôi tin chắc rằng tôi có thể đem lại cho ông một cái gì khả quan hơn những lớp băng… Thôi nào, ta cởi băng ra chứ? Tôi muốn chụp mấy bức ảnh. Nhờ những tấm ảnh đó, bằng phương pháp loại trừ, sẽ chọn được một cách hợp lý những yếu tố quan trọng cần thiết nhất để khôi phục lại vẻ biểu cảm của mặt. Rồi trong số đó lại có những yếu tố ít linh hoạt nhất, dễ định hình…

- Xin lỗi, nhưng… – Bây giờ anh chỉ có một ý nghĩ: chạy trốn khỏi đây. Vứt bỏ ý thức tự trọng, anh nài nỉ:

Ông nên nhường lại cho tôi ngón tay này thì hơn. Được không ạ?

K ngạc nhiên đưa tay xoa đầu gối.

- Ngón tay, ngón tay này ấy ư?

- Nếu ngón tay không được thì một cái tai hay cái gì đó cũng được…

- Nhưng ông đến tôi vì những vết sẹo lồi trên mặt kia mà, phải thế không?

- Ồ thôi, xin ông thứ lỗi. Không được thì thôi vậy…

- Xin lỗi, ông không hiểu tôi… Số là tôi không thể bán được. Ít ra vì giá quá đắt. Ông ạ, đối với mỗi cái đó phải làm khuôn riêng bằng antimon. Chỉ riêng phí tổn về vật liệu cũng đã tới năm sáu ngàn yên. Đây là tính hết sức vừa phải đấy.

- Được rồi.

- Tôi không hiểu rốt cuộc thì ông đang toan tính điều gì?

Vả chăng ông ta cũng không cần phải hiểu. Cuộc nói chuyện giữa anh và ông ta giống như hai dải đường ray đặt mà không tính toán chính xác, nên mỗi dải chạy về một phía. Anh rút ví ra, đếm tiền và không ngớt xin lỗi một cách hết sức chân tình.

Khi anh nắm chặt cái ngón tay giả để trong túi và đi ra phố, như nắm chắc một thứ vũ khí. Anh cảm thấy ranh giới rạch ròi giữa ánh sáng và bóng tối là thiếu tự nhiên, nó do bàn tay con người vạch ra. Lũ trẻ đang chơi bóng trong ngõ thấy anh thì tái mặt đi, nép vào hàng rào. Mặt chúng cứ như thể chúng bị người ta dùng cái cặp quần áo xách tai chúng lên. Anh mà tháo băng ra thì chúng đến rụng rời chân tay mất. Còn anh lại rất háo hức muốn nhập vào cái cảnh tượng đó, cái cảnh tượng như lấy từ tấm bưu thiếp quảng cáo. Nhưng đối với anh, kẻ không có mặt, rời xa những cuộn băng của mình dù chỉ một bước cũng không thể được. Vừa tưởng tượng mình sẽ băm vụn cái phong cảnh này như thế nào, vừa lúc lắc cái ngón tay giả đang nằm trong túi, anh gắng tiêu hóa một cách trầy trật những lời đáng ghét của K: “Tự chôn sống mình.” Không sao, để rồi xem. Nếu như anh thành công trong việc phủ lên mặt anh một lớp gì đó làm cho nó không khác gì bộ mặt thật thì bất kể nó là giả tạo như thế nào, nó sẽ không thể biến anh thành kẻ bị ruồng bỏ…

Đêm hôm ấy… Đặt ngón tay giả trên bàn như cắm ngọn nến, anh không hề chợp mắt, cứ nghĩ về cái vật giả này, nó giống ngón tay thực hơn cả ngón tay thực.

Có thể là anh dựng nên trong trí tưởng tượng của anh một vũ hội hóa trang trong một truyện cổ huyền bí nào đó, mà trong vũ hội đó, anh sẽ xuất hiện một cách bất ngờ. Nhưng dù là trong tưởng tượng anh cũng không thể không nêu ra một chú dẫn nhỏ: “truyện cổ tích”. Chẳng phải điều đó có ý nghĩa tượng trưng ư? Anh đã viết rằng anh chọn kế hoạch ấy không chút vướng mắc trong lòng, như thể vượt ngang qua con sông nhỏ hẹp lòng. Dĩ nhiên anh không có một quyết định dứt khoát nào hết. Có lẽ vì anh có khuynh hướng tự nhiên muốn coi nhẹ cái mặt nạ, thử an ủi mình rằng mất bộ mặt chưa có nghĩa là mất cái gì hết sức trọng yếu chăng? Bởi thế về một phương diện nhất định, vấn đề không phải là bản thân cái mặt nạ – ý nghĩa của sự thách thức mà mặt nạ ném vào bộ mặt, vào uy tín của bộ mặt tự nó có một tầm quan trọng riêng. Nếu như anh không bị dồn vào tình trạng bị săn đuổi do vấp phải nhạc Bach bị phá hủy, vấp phải sự cự tuyệt của em thì có lẽ anh sẽ nhìn mọi việc một cách điềm tĩnh hơn. thậm chí sẽ có đủ nghị lực giễu cợt bộ mặt mình.

Còn giờ đây, bóng tối đen kịt mỗi lúc một loang rộng trong tim anh như mực tàu loang trong cốc nước. Mặt là con đường mòn dẫn lối giữa người ta với nhau, đó là quan điểm của K. Bây giờ thì anh hiểu rằng K gây cho anh ấn tượng khó chịu như vậy không phải do thái độ tự mãn của ông ta hay do ông ta cứ muốn buộc anh phải nhờ ông ta chữa chạy, mà chính do ý tưởng đó. Đồng ý với ông ta nghĩa là thừa nhận rằng do không còn mặt, anh bị chôn vùi vĩnh viễn trong cái xà lim riêng, vì vậy mặt nạ thành ra có ý nghĩa hết sức sâu sắc. Kế hoạch của anh biến thành một mưu toan trốn tù, một mưu toan trong đó sự tồn tại của con người được đặt vào ván bài. Như vậy, tình trạng hiện thời trở thành vô vọng, đúng là thích hợp cho một kế hoạch như vậy. Tình cảnh thực sự hiểm nghèo là tình cảnh được coi như hiểm nghèo. Rất khó đồng ý với quan điểm như vậy.

Bản thân anh thừa nhận rằng chính anh chứ khôngai khác, cần con đường mòn liên kết anh với mọi người. Chính bởi thế anh mới tiếp tục viết những dòng này cho em. Nhưng chẳng lẽ mặt là đường mòn duy nhất ư? Không thể tin được. Luận án về lưu biến học⁴ của anh đã được thông hiểu, được trích dẫn bởi những người chưa từng biết mặt anh. Cố nhiên, thiết lập mối quan hệ với mọi người có thể không phải chỉ nhờ những công trình khoa học. Chẳng hạn, với em, anh mong muốn một điều khác hẳn. Cái mà chúng ta gọi là tâm hồn, trái tim không có đường viền rạch ròi, nhưng nó là cái tượng trưng dễ cảm thấy hơn nhiều cho quan hệ giữa người với người. Quan hệ đó phức tạp hơn nhiều so với quan hệ giữa động vật – để biểu thị mình, chúng chỉ cần mùi hương là đủ, vì thế con đường dễ chấp nhận nhất và phổ biến nhất để thiết lập quan hệ là vẻ biểu cảm của mặt. Có lẽ điều e đó cũng như hệ thống trao đổi bằng tiền là một bước tiến so với sự trao đổi bằng hàng hóa. Nhưng xét cho cùng, tiền chẳng qua là phương tiện, vị tất có thể khẳng định rằng tiền là vạn năng trong mọi hoàn cảnh. Trong một số trường hợp, một chiếc tem thư nhỏ bé và một tờ phiếu điện báo, trong những trường hợp khác thì đá quý hay kim loại quý lại tiện hơn tiền nhiều.

⁴ Nguồn gốc từ tiếng Hi Lạp: rheos - là dòng chảy, logia – học thuật. Một bộ môn vật lý nghiên cứu dòng chảy và sự biến dạng cái môi trường dày đặc có độ nhớt, tính dẻo, tính đàn hồi.

Nhưng phải chăng đó là một định kiến có thể giải thích bằng thói quen coi tâm hồn và trái tim là cái gì đồng nhất, và mối liên hệ giữa chúng chỉ có thể thiết lập được nhờ bộ mặt? Thực ra không hiếm trường hợp con đường dẫn tới sự hòa hợp khăng khít giữa những trái tim không phải là sự diện kiến bất tận, mà là bài thơ tứ tuyệt, một cuốn sách, một đĩa hát. Nếu cho rằng mặt là hoàn toàn cần thiết thì trước hết những người mù không có khả năng nhận xét tính cách con người. Chẳng lẽ là thế ư? Đúng hơn, điều làm anh lo ngại là cái khác: phải chăng khuynh hướng nương tựa một cách quá dễ dãi vào quan niệm quen thuộc về bộ mặt sẽ dẫn tới kết quả ngược lại: tới sự thu hẹp, hình thức hóa những liên hệ giữa người ta với nhau? Một dẫn chứng rất tốt chứng tỏ điều này là cái thành kiến ngu ngốc ai nấy đều biết: sự kì thị màu da. Mặt là cái không hoàn hảo, chức phận của nó chỉ là để phân biệt đen, trắng, vàng, trao cho nó một sứ mạng vĩ đại làm con đường mòn dẫn đến tâm hồn tức là khinh miệt tâm hồn.

Tái bút: Anh đọc những điều đã viết và thấy rằng để bác bỏ mọi sự phụ thuộc vào bộ mặt, anh đã dùng một ngón đánh tráo khá ngô nghê. Chẳng hạn, một điều không thể bác bỏ được: lần đầu tiên anh chú ý đến em trước hết là nhờ khuôn mặt em. Bây giờ cũng thế khi anh nghĩ về cái khoảng cách chia rẽ chúng ta thì thước đo của nó không phải cái gì khác mà chính là vẻ mặt xa lánh trịnh trọng của em. Đúng, có lẽ ngay từ đầu, anh nên đổi vị trí với em và thẳng thắn hình dung xem điều gì sẽ xảy ra nếu em không còn mặt. Đánh giá thấp khuôn mặt cũng như đánh giá nó quá cao đều dẫn tới yếu tố giả tạo. Thì cứ lấy ngay câu chuyện bộ tóc giả của chị anh thôi.

Anh nêu ra câu chuyện đó hẳn là để cắt nghĩa việc anh không muốn gắn cho bộ mặt một tầm quan trọng quá lớn. Nhưng ngẫm cho kỹ, chưa chắc nó đã thích hợp với trường hợp này. Có lẽ đấy là sự quan tâm đồng thời là sự gớm ghét tất cả những gì giả tạo, điều này thường thấy ở thiếu niên, và câu chuyện ấy nói lên rằng anh gán cho bộ mặt một tầm quan trọng quá lớn thì đúng hơn. Có lẽ chẳng qua là anh ghen với chị anh: chị ấy định mở những cánh cửa khuôn mặt mình cho một người lạ nào đó.

Lại còn điều này nữa. Có lần, trong một số báo hay tạp chí, anh đã đọc một bài trong đó, kỳ lạ thay, người ta chứng minh rằng những người Triều Tiên pha dòng máu Nhật vẫn nhờ giải phẫu tạo hình can thiệp để trở nên giống người Triều Tiên hơn. Đấy hiển nhiên là khuynh hướng phục hồi danh dự cho mặt, mà những người đó, muốn gì thì gì, cũng không thể nói rằng họ bị thành kiến chi phối. Nói chung, anh vẫn không thể nào hiểu nổi những điều rất chi là giản dị. Nếu có dịp, thế nào anh cũng phải hỏi người Triều Tiên xem người đó sẽ khuyên như thế nào với anh, một kẻ bị mất bộ mặt.

Chẳng mấy chốc, anh… anh mệt mỏi vì cuộc đàm thoại với chính mình về bộ mặt, cuộc đàm thoại chẳng đưa anh nhích thêm bước nào tới gần sự giải quyết vấn đề. Nhưng đồng thời, chẳng có nguyên nhân gì đặc biệt khiến anh phải từ bỏ kế hoạch của mình… Anh vùi đầu vào xem xét khía cạnh kỹ thuật của vấn đề.

Đứng về quan điểm kỹ thuật, ngón tay giả cũng là vật rất đáng quan tâm. Càng xem xét kỹ, anh càng sửng sốt về tài nghệ được vận dụng để làm ra nó. Nó cho biết rất nhiều điều, như một ngón tay bình thường, vẫn còn sống. Căn cứ vào độ căng da, có thể nói đó là ngón tay của người ba mươi tuổi. Móng tay thẳng… những vết lõm ở hai bên… những nếp nhăn sâu ở các khớp… bốn vết khía nhỏ nằm thành dãy như những khe mang cá mập… Người này hiển nhiên là người làm công việc nhẹ nhàng.

Thế thì sự kỳ quái của nó là ở chỗ nào? Sự kỳ quái… Một sự kỳ quái loại đặc biệt – nó không phải là vật sống, cũng không phải là vật chết! Không, rõ ràng là không phải vì nó có khác gì vật thực. Có lẽ là vì sự tái hiện quá tỉ mỉ chăng? (Vậy là chiếc mặt nạ của anh cũng như thế thôi). Như vậy, chính sự ham chuộng hình thức quá đáng dẫn tới kết quả ngược lại: sự xa rời cái thực. Có thể gán cho bộ mặt một ý nghĩa lớn, nhưng chỉ sau khi nhìn thấy sự kỳ quái của nó!

Đúng, sự sao chép quá chính xác hóa ra lại kém xác thực, đúng là như vậy. Nhưng lẽ nào có thể quan niệm được việc tái hiện trong ký ức một ngón tay không có hình dạng? Con rắn không có chiều dài, con mèo không có hình khối, tam giác không có góc… Không, những thứ như thế ta không thể gặp được, chừng nào ta chưa bay lên những vì sao xa xăm, nơi có cái đó. Nếu không thì khuôn mặt không có vẻ biểu cảm sẽ chẳng có gì lạ thường. Và cái mà trước đây ta gọi là mặt sẽ không còn là mặt nữa. Với ý nghĩa đó thì cả mặt nạ cũng có quyền tồn tại.

Khi ấy, vấn đề có lẽ là ở tính linh hoạt chăng? Bởi chung, “hình thức” không có khả năng vận động mà gọi b là hình thức thì cũng kỳ. Như ngón tay này chẳng hạn, nó sẽ có vẻ tự nhiên hơn nhiều nếu như nó cử động được.

Để xác nhận điều đó, anh cầm lấy ngón tay và làm cho nó cử động. Thực vậy, nó có vẻ tự nhiên hơn nhiều so với khi đặt đứng trên bàn. Vậy thì chẳng việc gì phải lo ngại về chuyện đó. Như vậy ngay từ đầu anh đã quyết đinh dứt khoát là mặt nạ phải thay đổi được vẻ biểu cảm.

Nhưng vẫn còn một cái gì không ưng ý. Ngón tay có cái gì đáng ghét. Anh bắt dầu so sánh nó với ngón tay mình, tập trung hết sức chú ý, xem xét thật kỹ. Đúng, có khác nhau… Nếu như không phải do vết cắt và khả năng cử động thì… Có thể là cảm giác của da chăng? Một cái gì mà chỉ là da đang còn sống mới có, cái không thể bắt chước được chỉ bằng màu sắc và hình dạng chăng?...

Ghi chú ngoài lề I – Về cảm giác của biểu bì.

Biểu bì của con người, theo anh quan niệm, được bảo vệ bằng một lớp trong suốt không có sắc tố. Vì vậy cảm giác của da có thể là hiệu ứng sai lệch gây nên bởi những tia phản xạ trên mặt biểu bì và những tia lọt một phần vào trong và phản xạ lần thứ hai bởi lớp da chứa sắc tố. Với mẫu ngón tay này thì không thấy có hiệu ứng tương tự, vì lớp mô phỏng màu sắc tối lại ở ngay bên ngoài.

Về lớp biểu bì trong suốt và những tính chất quang học của nó thì cần hỏi các nhà chuyên môn.

Ghi chú ngoài lề II – Những vấn đề cần nghiên cứu trước tiên.

- Vấn đề độ hư mòn.

- Vấn đề tính mềm mại và đàn hồi.

- Vấn đề ghép nối.

- Vấn đề gắn rìa mặt nạ với mặt.

- Vấn đề thông khí.

- Chọn nguyên mẫu và làm mô hình.

Anh có cảm giác rằng anh viết những ghi chép này càng cẩn thận và tỉ mỉ thì càng làm cho em phát chán và có lẽ em đã thôi không theo dõi câu chuyện anh thuật lại nữa. Nhưng anh vẫn muốn em tạm quên đi trạng thái nội tâm của anh để cảm thấy ít ra là bầu không khí trong đó đã ra đời chiếc mặt nạ do anh tạo tác trong tình cảnh hoàn tiafn đơn độc.

Trước hết, nếu nói về lớp biểu bì trong suốt thì đấy là cái gọi là ceratin – một loại anbumin tấm chứa một lượng nhỏ các nguyên tố huỳnh quang. Bây giờ nói về cách ghép nối. Nếu làm sao co bề dày của rìa mặt nạ hết sức mỏng so với độ sâu của những nếp nhăn nhỏ nhất, rồi đặt lên trên chỗ ghép nối một bộ râu giả thì sẽ hoàn toàn thoát khỏi tình thế khó khăn. Tiếp đó, vấn đề tính co giãn là vấn đề anh cho rằng ít phức tạp nhất cũng hoàn toàn có thể giải quyết được nếu xem xét cơ chế của dáng điệu mặt theo quan điểm sinh vật học.

Cơ sở tạo nên vẻ biểu cảm của mặt tất nhiên là hệ cơ tạo điệu mặt. Nó được cố định theo hướng co giãn nhất định. Ngoài ra còn có mô da với những sợi bố trí theo hướng nhất định và sợi tế bào của cả hai loaji gần như thẳng góc với nhau. Qua một cuốn sách y học mượn ở thư viện, anh được biết rằng sự bố trí các sợi của da theo cách như vậy có tên là “các đường Langer⁵”. Nhờ kết hợp hai hướng đó mà có những nếp nhăn đặc trưng, những đường viền đặc trưng. Vì vậy, nếu muốn làm cho mặt nạ sống động thì cần kết hợp các chùm sợi phù hợp với “các đường Langer”. May thay, một số loại chất dẻo, nếu kéo căng ra theo hướng nhất dịnh thì có tính co giãn rất lớn. Nếu không tiếc thời gian và công sức thì vấn đề đó có thể coi là đã xong.

⁵ Đường Langer, đường Langer căng da, hoặc đôi khi được gọi là đường phân cắt, là các đường tôpô được vẽ trên bản đồ cơ thể người. Chúng song song với sự định hướng tự nhiên của các sợi collagen trong lớp hạ bì, cũng như các sợi cơ bên dưới.

Lập tức, anh quyết định sử dụng phòng thí nghiệm của mình và bắt đầu thí nghiệm về sức giãn của các tế bào biểu mô. Cả trong trường hợp này, các bạn đồng nghiệp của anh cũng tỏ ra tế nhị một cách cảm động. Gần như không gây nên sự chú ý của bất cứ ai, anh có thể sử dụng rộng rãi thiết bị cần thiết.

Duy có việc “chọn nguyên mẫu và làm mô hình” thì anh không muốn chỉ bó hẹp ở các phương tiện kỹ thuật. Bởi vì, để tái hiện những chi tiết nhỏ nhặt của da, muốn hay không anh cũng phải mượn một khuôn mặt nào đó. Đối với anh, nguyên mẫu, tức là hình dạng khởi thủy, chỉ có thể là như vậy. Mượn của người khác cố nhiên không chỉ là đeo lên mặt mình bộ mặt của người khác, bởi vì đây chỉ là nói về bề mặt của da tới độ sâu của các tuyến mỡ và mồ hôi, và về sự biến dạng của nó phù hợp với cấu tạo của mặt anh. Ngay từ đầu, không được có mảy may e dè nào về việc anh có ý định vi phạm quyền sở hữu của mặt người khác.

Như vậy thì nảy ra một vấn đề hết sức nghiêm trọng: cái mặt nạ có phải mặt anh trước kia, không đổi khác chút gì hay không? Bất cứ người thợ thủ công có kinh nghiệm nào cũng có thể dựa theo sọ mà đắp nặn lại mặt và tái tạo được hình dạng bên ngoài hệt như lúc người ta còn sống. Nếu điều đó phù hợp với hiện thực thì tức là suy cho cùng, hình dạng bên ngoài quyết định khung xương dưới da, vậy thì hoặc là phải đẽo gọt xương, hoặc là phải không đếm xỉa gì đến nền tảng giải phẫu của vẻ biểu cảm của mặt (nhưng như vậy thì không thể gọi đó là vẻ biểu cảm của mặt) – ngoài ra không còn cách nào khác lẩn tránh khỏi bộ mặt ta có ngay từ lúc ra đời.

Những ý nghĩ đó khiến anh bối rối. Té ra dù mặt nạ làm khác đến đâu, anh đeo mặt nạ là đeo bản sao chính xác bộ mặt mình, thế thì không thể nói gì đến mặt nạ theo nghĩa đầy đủ của từ đó.

May thay, anh nhớ đến một người bạn học nay là chuyên viên về cổ sinh vật học. Công tác của nhà cổ sinh vật học hẳn là có việc phục hồi hình dạng ban đầu dựa theo các hóa thạch khai quật được. Anh giở quyển địa chỉ và biết anh ta vẫn làm việc ở trường đại học. Anh muốn chỉ nói chuyện qua điện thoại, nhưng cõ lẽ từ sau khi tốt nghiệp đến nay thời gian đã quá lâu rồi, hay vì những người nghiên cứu cổ sinh vật học bao giờ cũng giàu lòng yêu người, lẽ tất nhiên là anh ta đề nghị gặp gỡ ở một nơi nào đó và không muốn tiếp tục nói chuyện qua điện thoại. Rốt cuộc anh đồng ý. Anh không từ chối vì thâm tâm anh chống lại cái cảm xấu hổ mà anh vẫn cảm thấy với khuôn mặt quấn băng của mình. Nhưng liền đó, anh xót xa và ân hận. Cái thói kiêu hãng đáng ghét làm sao! Chỉ riêng lớp băng của anh đã gợi nên sự tò mò của anh ta, đã thế kẻ đeo băng này lại bắt đầu dò hỏi cặn kẽ về giải phẫu mặt, về kỹ thuật khôi phục về hình dạng ban đầu, mà cái đó lại không phải chuyện môn của anh ta. Có lẽ anh ta sẽ nghĩ phải chăng trước mặt anh ta là một tên bịp bợm đeo mặt nạ muốn ung dung đi dạo trong thành phố giữa thanh thiên bạch nhật? Nếu quả thật anh ta sẽ nảy ra những nghi ngờ như vậy thì ngay từ đâu tiên nên khước từ việc gặp gỡ là hơn. Thêm nữa anh căm ghét phố xá. Trong bất cứ cái nhìn ái ngại hay dửng dưng nào – nếu nó không liên can đến anh thì chắc anh sẽ không cảm thấy – đều có giấu những chiếc kim gỉ tẩm chất độc. Đường phố làm anh kiệt sức. Nhưng bây giờ không rút lời được nữa. Xấu hổ đến rát mặt, anh uể oải đến chỗ hẹn. Chẳng còn cách nào khác.

Tiệm cà phê, nơi hẹn gặp ở góc phố trường đại học rất quen thuộc với anh, bởi thế không một chút lầm lẫn, anh cho taxi dừng ngay sát cửa và như vậy anh đến đấy mà không làm ai để ý. Nhưng người bạn anh bối rối đến nỗi bây giờ anh lại muốn thông cảm với anh ta. Và có lẽ vì thấy điều đó, sự điềm tĩnh trở lại với anh. Không, nói điềm tĩnh là chưa đúng. Anh muốn em hình dung thấy – điều đó chẳng khó gì – anh thảm hại như thế nào, chẳng khác gì con chó hoang, anh cảm thấy bản thân sự tồn tại của anh gây nên sự ghê tởm của tất cả những người có mặt. Một sự cô đơn tuyệt vọng lộ rõ trong mắt con chó già sắp chết. tình trạng bế tắc vọng lên trong tiếng lanh lảnh của những thanh ray khi người ta sửa đường giữa đêm hôm khuya khoắt. Toàn thân anh tê cứng vì hiểu rằng dù anh tạo cho bộ mặt ẩn dưới lớp băng và cặp kính râm vẻ biểu cảm như thế nào thì người nói chuyện với anh cũng không nhìn thấy.

- Sao, sợ à? – Cảm thấy tâm trạng của anh bạn, anh nói bằng giọng khác, mơn trớn như làn gió thoảng ban đêm – Tôi làm đổ không khí lỏng vào mặt. Có lẽ thể trạng tôi dễ bị sẹo lồi… Đúng, nói chung là tệ hại… Khắp mặt nham nhở sẹo như có những con đỉa đục lỗ làm tổ. Băng mặt không phải là lối thoát, nhưng còn hơn phơi ra cho cả thiên hạ nhìn thấy…

Người nói chuyện với anh lí nhí câu gì với vẻ bối rối, nhưng anh không nghe rõ. Cách đấy nửa giờ, đã mấy lần, bằng giọng hào hứng, anh ta đề nghị anh cùng với anh ta đến một nơi nào đó uống rượu vang, bây giờ lời đề nghị đó như cái xương cá mắc trong họng anh ta. Nhưng anh không có ý định chọc tức anh ta, vì thế anh mau chóng đổi đề tài câu chuyện và chuyển sang bàn việc thiết thực. Cố nhiên, anh bạn anh lập tức nhảy vào chiếc thuyền cấp cứu đó. Sự giải thích của anh ta chung quy là như sau: Thực là phóng đại quá đáng nếu cho rằng người thợ giàu kinh nghiệm có thể dựng lại hình dạng ban đầu tới từng chi tiết cực nhỏ. Sự phân bố đại cương của các cơ, đấy là điều anh ta có thể hình dung khá rõ, xuất phát từ cấu tạo giải phẫu của bộ xương. Bởi vậy, giả dụ dựa vào bộ xương mà dựng lại dù chỉ là cấu tạo của một động vật như cá voi, loại động vật có tổ chức dưới da và lớp mỡ đặc biệt phát triển thì sẽ được một cái gì không thể tưởng tượng nổi, chẳng giống một sinh vật nào, một cái gì pha trộn giữa chó và hải cẩu.

- Như vậy có thể hình dung rằng khi khôi phục lại mặt tất không tránh khỏi những sai lầm căn bản chứ gì?

- Nếu như khôi phục lại hình dạng ban đầu không sai chút nào là việc có thể làm được thì sẽ không còn có những bộ xương không rõ nguồn gốc. Mặt người cố nhiên không phải là con cá voi, nhưng khôi phục lại nó cũng khá phức tạp. Nếu như không thể xa rơi bộ xương thì trước hết sẽ không có phẫu thuật tạo hình có tính chất mỹ dung…

Đến đây, anh ta đưa mắt lướt nhanh trên đám băng của anh, ấp úng như ngượng ngùng và im bặt. Không nên hỏi, để khỏi ngăn cản anh ta nói tiếp. Mặc cho anh ta muốn nghĩ gì thì nghĩ. Anh chẳng quan tâm đến điều đó, bởi vì anh ta không che giấu sự ngượng ngập, thậm chí không tìm cách thanh minh, cứ cau có ngồi im, mặt đỏ bừng.

Tái bút: Thực chất của sự xấu hổ là gì? Ở đây một lần nữa có lẽ nên nhớ tới câu chuyện bộ tóc giả bị đốt. Lúc này mọi việc đều trái hẳn lại: người ta phát hiện ra anh mang tóc giả, còn anh khiến người nói chuyện với mình phải đỏ mặt. Nhưng có đáng băn khoăn quá đáng về chuyện ấy không? Ngộ nhỡ chính ở đây ẩn giấu chiếc chìa khóa kỳ diệu giúp khám phá câu đó về bộ mặt thì sao?

Tuy nhiên, anh ta ngượng ngập biết bao. Anh đã cố ý chọn một đề tài vô thưởng vô phạt và anh không thể giúp được gì khi anh ta tự xộc vào chỗ không nên vào và đỏ mặt lên. Về căn bản, anh đã dò hỏi được tất cả những gì cần thiết cho kế hoạch của anh, còn một lớp cặn như thế nào sẽ đọng lại sau cuộc gặp gỡ giữa anh và anh ta thì anh chẳng bận tâm. Nhưng cái gây nên cảm giác xấu hổ thường là nguồn sinh ra sự đơm đặt. Mà anh không thể chịu đựng nổi tình trạng người ta kể một câu chuyện với vẻ mặt như thể cho biết điều gì nhìn trộm được qua lỗ khóa. Ngoài ra, sự sượng sùng của mọi người nói chuyện với anh dần dần chuyển sang anh. Rốt cuộc, với cảm giác ghê tởm, tự dưng anh bắt đầu thanh minh, mà đó là điều tuyệt không nên làm.

- Lúc này anh đang nghĩ gì, đại khái là tôi hình dung được. Bởi vì nếu tìm mối liên hệ giữa những dải băng này và những câu hỏi của tôi thì có thể hiểu rõ hết. Nhưng tôi báo trước, anh lầm to. Tôi không còn ở cái tuổi đau khổ vì mặt bị hủy hoại…

- Chính anh lầm thì có. Không nên gán cho tôi những ý nghĩ mà tôi không có.

- Nếu tôi lầm thì tốt quá. Nhưng có lẽ vô tình anh vẫn trông mặt mà bắt hình dong đó thôi. Đúng không nào? Lẽ tự nhiên anh hết sức quan tâm đến tình cảnh của tôi. Nhưng nghĩ cho kĩ thì chứng minh thư hoàn toàn không đủ để chứng nhận về con người. Sau sự việc xảy ra với tôi, tôi phải suy nghĩ lại nhiều điều. Phải chăng chúng ta đã quá ham chuộng những chứng minh thư đó? Phải chăng vì thế mà luôn luôn xuất hiện những kẻ tàn phế làm những trò giả mạo và đồ giả?

- Đồng ý, hoàn toàn… giả mạo chẳng ích gì, tuyệt không… Trong số những phụ nữ son phấn quá lòe loẹt nghe bảo có nhiều người mắc chứng cuồng loạn…

- Nhưng mặt khác, lẽ nào có thể hình dung được mặt người nếu đấy chỉ là quả trứng trơn nhẵn không mắt, không mũi, không miệng?...

- Phải, như thế thì không thể phân biệt được người này với người kia.

- Kẻ cắp với cảnh sát… Kẻ phạm tội với nạn nhân…

- Và vợ mình với vợ người hàng xóm… – Dường như bám lấy chiếc phao cứu, anh ta châm thuốc hút và cất tiếng cười khe khẽ – Cái đó hay lắm. Hay, nhưng đồng thời lại nảy ra một số vấn đề. Chẳng hạn, cuộc sống do đó sẽ trở nên tiện lợi hơn hay trái lại, bất tiện hơn?

Anh cũng cười với anh ta và thấy rõ rằng cuộc nói chuyện cần chấm dứt ở đấy. Nhưng anh bỗng bị lôi cuốn bởi cái vòng tuần hoàn mà trung tâm là bộ mặt và đến đây phanh hãm trở nên vô hiệu. Chừng nào lực ly tâm chưa giật sợi thừng ra khỏi tay anh, anh vẫn ý thức rất rõ mối nguy hiểm mà vẫn tiếp tục quay. Không làm thế nào được.

- Chẳng tiện hơn mà cũng chẳng bất tiện hơn. Không thể có câu trả lời đơn nghĩa cho câu hỏi đó, dù là về mặt logic dơn thuần. Một khi đã không còn mâu thuẫn thì cũng không thể có sự so sánh được nữa.

- Sự mất đi của những mâu thuẫn đồng nghĩa với sự thoái hóa.

- Sao, thế anh cần mâu thuẫn lắm ư? Chẳng lẽ có thể khẳng định rằng sự khác màu da đem lại lợi ích gì đó cho lịch sử? Tôi tuyệt nhiên không cho rằng những mâu thuẫn loại đó có ý nghĩa gì.

- Ồ… ồ, tôi thấy anh bắt đầu bàn luận về vấn đề dân tộc rồi. Nhưng anh hiểu nó quá rộng.

- Nếu có thể được, tôi muốn mở rộng vấn đề hơn nữa kia, tôi muốn mở rộng nó tới từng bộ mặt riêng biệt hiện có trên thế giới này… Khốn nỗi, với cái mặt như thế này, càng nói nhiều thì nghe càng giống khúc ca đơn điệu của tên phạm tội chứng minh sự vô tội của mình.

- Nếu anh cho phép chỉ đề cập tới vấn đề dân tộc… Có lẽ như thế là lầm: trút ráo cả trách nhiệm cho bộ mặt.

- Thế thì tôi lại muốn hỏi câu này: tại sao khi chúng ta bắt đầu tưởng tượng về người ở các thế giới khác thì trước hết ta lại thử hình dung ra dáng hình bên ngoài của họ?

- Cuộc trò chuyện này sẽ dẫn chúng ta đi quá xa… – Và anh ta dụi điếu thuốc mới rít có ba hơi vào gạt tàn – Để chấm dứt câu chuyện, ta sẽ giải thích đó là do tò mò.

Anh cảm thấy nhạy bén tới mức đau đớn, giọng nói đột nhiên đổi khác của người đối thoại, và bộ mặt giả của anh văng ra, lăn đi đâu không rõ, như cái đĩa rơi xuống khi người diễn viên tung hứng ngừng quay đĩa.

- Khoan, hãy nhìn bức tranh kia. – Anh lại chẳng học được gì cả. Và anh đưa ngón tay trò cái phiên bản khá dễ coi của bức chân dung thời Phục hưng – Anh sẽ nói gì về nó?

- Tôi thấy anh sẵn sàng chích nọc vào tôi nếu tôi trả lời bộp chộp. Nói chung đấy là một khuôn mặt khá đần độn.

- Ồ, có lẽ đúng thế. Nhưng còn vầng hào quang trên đầu? Cái đó cũng chứa đựng một ý nhất định. Cái ý tưởng về sự dối trá lừa lọc. Nhờ đó bộ mặt chìm trong sự dối trá…

Trên mặt người nói chuyện với anh thoáng hiện một nụ cười. Nụ cười tinh tế, thấu hiểu hết, lúc này không vương một chút bối rối.

- Tôi thật là vô tích sự. Mặc dù lời lẽ của anh hết sức cao cả, tôi vẫn không sao hiểu nổi, chừng nào tự tôi chưa thấy rõ hết mọi khía cạnh. Có lẽ chúng ta không tìm được tiếng nói chung chăng? Tôi làm công việc khai quật, nhưng khi nói về nghệ thuật thì tôi là người theo Chủ nghĩa Hiện đại.

Than phiền thật vô nghĩa. Tốt hơn hết là mau chóng quen với những điều đã nghe được ở anh bạn. Chờ đợi những kết quả rõ rệt hơn tức là tự phỉnh nịnh mình. Bởi vì, ngoài những cái khác ra, anh đã có được thông tin cần thiết, còn khắc phục sự hạ mình thực ra cũng là mục đích của anh, cũng nằm trong kế hoạch dự định.

Nhưng anh căm ghét cổ sinh vật học tới tận đáy lòng chỉ khi anh đã hiểu rằng, cái mà anh tưởng là vật kiếm được và tha về nhà thực ra là cái mồi nhử không ăn được. Không, không hẳn là không ăn được, chẳng qua là không ai biết cách để chế biến: nó gợi thèm, nhưng không thể nào ăn nổi.

Thừa nhận tính hợp quy luật của tình trạng có vô số khác biệt khi khôi phục hình dạng theo cùng một bộ xương là một bước nữa trên con đường tiến tới khả năng chế tạo mặt nạ. Như vậy là bất chấp nền tảng, có thể chọn bất cứ bộ mặt nào theo ý mình. Chọn theo ý thích của mình thật là dễ chịu, nhưng dù sao cũng vẫn phải chọn. Cần lọc qua mạng sàng vô số khả năng và quyết định khuôn mặt duy nhất nào sẽ là mặt anh. Lấy đơn vị đo lường nào khi cân nhắc các bộ mặt?

Anh không có ý định gán cho bộ mặt một ý nghĩa đặc biệt, khác thường, vì thế với anh thì bộ mặt nào cũng thế thôi. Nhưng khi người ta làm riêng một bộ mặt thì chẳng ai muốn nó hum húp như người đau tim. Cố nhiên cũng không cần lấy một diễn viên điện ảnh làm màu.

Mặt lý tưởng, dù chỉ mong muốn cái đó cũng đã là chuyện vô nghĩa rồi. Vả lại nói chung, không có cái như thế. Nhưng bởi vì anh cần lựa chọn, nên cần một cái gì làm chuẩn. Có một cái làm chuẩn, dù là rất không thích hợp và có thể sẽ đặt anh vào tình thế khó khăn đi nữa thì cũng vẫn là đã có một cái gì… Cả về mặt chủ quan cũng như khách quan, không thể hình dung ra một cái chuẩn như thế. Nhưng rốt cuộc, sau chừng nửa năm lầm lạc, cuối cùng anh đã tìm ra giải pháp.

Ghi chú ngoài lề: Thực không đúng nếu đổ tất cả là do thiếu một chuẩn mẫu rõ ràng. Đúng hơn, nên tính đến khuynh hướng nội tâm của anh muốn khước từ bất cứ chuẩn mẫu nào. Chọn chuẩn mẫu tất nhiên có nghĩa là làm cho mình giống với người khác. Nhưng con người đồng thời cũng mong muốn điều ngược lại – khác với người khác. Hai vấn đề đó phải có mối tương quan như sau:

Ở đây, A là lượng biểu thị ý chí của người khác. B là sức đề kháng chống lại ý chí của người khác, n là tuổi, F là mức độ thích ứng. (Chẳng hạn, mức độ thích ứng thấp nghĩa là con người tự khẳng định, đồng thời khuynh hướng bảo thủ của người đó tăng lên. Thông thường, mức độ thích ứng tỷ lệ nghịch với tuổi, nhưng cũng có những sai lệch đáng kể đối với từng cá nhân, đường cong biểu thị những sai lệch đó tùy thuộc vào giới tính, tính cách, nghề nghiệp v.v…) Chỉ riêng tuổi anh cũng khiến cho độ thích ứng giảm sút đáng kể, vì thế anh cảm thấy có khuynh hướng chống đối mạnh mẽ chính ý định thay đổi bộ mặt. Cần nói rằng quan điểm của nhà cổ sinh vật học nọ hoàn toàn đúng với trường hợp này: anh ta cho rằng những phụ nữ son phấn quá lòe loẹt là những người mắc chứng cuồng loạn. Bởi vì theo phân tâm học, cuồng loạn là một dạng lẩn thẩn.

Cố nhiên anh không ngồi khoanh tay suốt thời gian đó. Anh lao vào những thí nghiệm về vật liệu làm biểu mô trơn. Chỉ cần vùi đầu vào những thí nghiệm đó là chúng trở thành cái cớ rất tốt để đẩy lùi cuộc đối chất của anh với vấn đề. Nói chung, anh đã gom góp được hàng núi tài liệu kỹ thuật.

Biểu mô trơn đòi hỏi rất nhiều thời gian, chứ không như anh tưởng. Cả về mặt số lượng, nó chiếm một vị trí đáng kể trong da và ngoài ra, nó quyết định sự thành bại trong việc tạo được cảm giác về da có khả năng vận động. Lợi dụng sự tế nhị của các bạn đồng nghiệp cùng phòng thí nghiệm, bất chấp mọi điều, anh bắt đầu sử dụng các thiết bị và vật liệu, ấy thế mà công việc thí nghiệm vẫn lấy đứt mất trọn ba tháng. Hồi đấy dù sao anh cũng không lo ngại chi lắm về cái mâu thuẫn hơi tức cười: anh thực hiện kế hoạch làm mặt nạ mà lại không quyết định dứt khoát bộ mặt sẽ như thế nào. Nhưng không thể cứ trú mưa vô hạn định dưới mái che nhà người khác. Khi thời kỳ đó chấm dứt và công việc bắt đầu tương đối có kết quả, anh sẽ lâm vào ngõ cụt.

Để tạo lớp ceratin của biểu bì thì nhựa acrilic rất thích hợp – điều đó anh khám phá ra ngay. Còn về các lớp trong của da thì có lẽ hoàn toàn có thể dùng vẫn loại vật liệu dùng làm biểu mô, bằng cách cho nó sủi bọt. Lớp mỡ chắc chắn sẽ đáp ứng mọi đòi hỏi cần thiết nếu như vẫn với loại vật liệu ấy ta thêm vào đó dung dịch silic, tạo nên lớp màng bọc, làm cho nó không thấm nước. Rốt cuộc, sang tuần thứ hai của năm mới, toàn bộ công việc chuẩn bị cần thiết liên quan đến vật liệu đã xong xuôi.

Không thể trì hoãn lâu hơn nữa. Nếu không giải quyết vấn đề bộ mặt sẽ như thế nào thì không thể nhích lên lấy một bước. Nhưng mặc dù anh suy nghĩ rất lung, giải pháp vẫn không đến – đầu óc anh lộn xộn như trong kho nhà bảo tàng, chồng chất vô số bộ mặt rất khác nhau. Nhưng tránh né vấn đề thì không thể giải quyết nó được. Không còn cách nào khác ngoài việc dũng cảm điểm từng bộ mặt một, vì thế anh kiếm lấy tập phiếu của kho bảo tàng. Ngay trên trang đầu có một chỉ dẫn dễ mến lạ thường “các quy tắc hệ thống hóa”, anh nén xúc động và đọc:

1. Các tiêu chuẩn đánh giá bộ mặt hết sức khách quan. Tuyệt đối không nên phạm một sai lầm như thế này: do ấn tượng chủ quan nên không cố tìm cho được bản gốc.

2. Không có tiêu chuẩn nào để đánh giá bộ mặt. Bộ mặt chỉ có thể làm cho ta hài lòng hoặc không hài lòng. Tiêu chuẩn chọn lựa phải được đề ra bằng cách trau dồi thị hiếu.

Đúng như anh chờ đợi. Người ta khẳng định rằng đen đồng thời là trắng. Khuyên như thế thà đừng khuyên còn hơn. Vậy mà khi so sánh hai quy tắc đó, anh có cảm giác rằng cả hai đều có lý như nhau, vì thế tình hình càng rắc rối hơn. Cuối cùng, anh rối ruột vì ý nghĩ rằng trên đời này có biết bao nhiêu bộ mặt hết sức khác nhau. Thế mà cho đến giờ anh vẫn cứ nát óc suy nghĩ, tại sao anh không từ bỏ hẳn kế hoạch của mình?

Lại bàn về hội họa chân dung. Nhà cổ sinh vật học cõ lẽ sẽ ban cho anh nụ cười chua cay, nhưng anh không thể không đề cập đến chuyện đó. Theo anh nghĩ, ý tưởng về chân dung, chưa nói đến mặt nghệ thuật của nó, có một triết lý đáng cho ta suy nghĩ.

Chẳng hạn, muốn chân dung tái hiện được một hình ảnh phổ quát, cần xuất phát từ tính phổ quát của vẻ mặt người. Như vậy, cần làm sao cho đa số mọi người tin chắc rằng vẻ biểu hiện như nhau giả định một hình ảnh như nhau. Hiển nhiên là niềm tin như thế được duy trì nhờ kinh nghiệm, do hiểu rằng mặt và tâm hồn ở trong mối quan hệ lẫn nhau hoàn toàn xác định. Cố nhiên không có gì đảm bảo rằng kinh nghiệm bao giờ cũng đúng. Nhưng cũng không thể khẳng định rằng kinh nghiệm thông thường là một cục dối trá. Phải chăng thích đáng hơn là nên cho rằng kinh nghiệm càng lem luốc vì bị những bàn tay bẩn sờ vào thì thường thường số phần trăm chân lý chứa trong đó càng nhiều hơn. Hiểu theo ý nghĩa đó thì nói chung không còn phải bàn cãi gì về lời khẳng định rằng có tiêu chuẩn khách quan của giá trị.

Mặt khác, cũng không thể không biết đến một sự thật là vẫn nên hội họa chân dung qua nhiều thế kỷ đã thay đổi tính chất của mình: nó chuyển dịch quan điểm từ sự hài hòa cổ điển của mặt và tâm hồn tới vẻ biểu cảm cá biệt, đúng hơn là thiếu sự hài hòa đó, thậm chí là đi tới sự phá hoại triệt để như trong những bộ mặt bát giác của Picasso hay “Bộ mặt giả” của Klee.

Vậy thì tin ở cái gì được? Nếu người ta hỏi anh riêng anh muốn như thế nào thì cố nhiên anh dừng lại ở quan điểm sau: Anh cho rằng đề ra cho bộ mặt những tiêu chuẩn khách quan nào đó thì thật quá ngây thơ – đấy không phải là cuộc triển lãm chó. Ngay thuở bé anh cũng đã từng liên hệ cái cá tính lý tưởng mà anh muốn hình thành cho mình với một bộ mặt nhất định.

Ghi chú ngoài lề: Sức đề kháng cao có được là nhờ độ thích ứng cao.

Lẽ tự nhiên, diện mạo lãng mạn, xuất chúng hội tụ trong trí tưởng tượng của anh qua cái thấu kính sương mù. Nhưng anh không được phép mãi mãi đắm trong giấc mơ đầy lạc thú. Tiền mặt quý hơn bất cứ kỳ phiếu nào. Không còn cách nào khác, ngoài việc chi trả cho cái mà anh có thể trả bằng bộ mặt của mình. (Cố nhiên phụ nữ… thuật mỹ dung của phụ nữ… Nghĩ cho kỹ phải chăng họ dùng đến thuật mỹ dung là vì họ bí tiền mặt?)

Vậy là anh chẳng đi đến một quyết định nào cả. Vì anh cảm thấy một cái gì bấp bênh, dường như trước một cơn cảm lạnh… Nhưng mọi khó khăn của anh chỉ gắn với diện mạo bên ngoài, bởi vậy anh vẫn tiếp tục ra sức một mình nghiên cứu các vấn đề kỹ thuật liên quan đến các phần khác của mặt nạ. Tuy anh đã nói rằng người ta dành cho anh mọi khả năng, song ở phòng thí nghiệm, anh không muốn đi quá xa trong công việc của mình, nên anh quyết định chuyển mọi thiết bị cần thiết về nhà và đặt trong phòng làm việc. (Còn em, hình như em tưởng rằng sự hăm hở của anh trong công việc là một cách bù đắp cho vết thương trên mặt, và em ứa nước mắt, tìm cách giúp đỡ anh. Cố nhiên đó là sự bù đắp, nhưng còn sự hăm hở không phải là cái hăm hở như em tưởng đâu. Anh đóng cửa phòng làm việc, thậm chí khóa của lại, khước từ cả lòng tốt của em khi em có ý định đem bữa tối đến cho anh.)

Công việc mà anh vùi đầu vào làm sau cánh cửa đóng kín là như thế này.

Trước hết anh làm một cái chậu có kích thước đủ để nhúng cả mặt vào, đổ vào đó dung dịch anginat kali, thạch cao, phốt-phát natri và silic, rồi thả lỏng cơ mặt, chầm chậm nhúng mặt vào chậu. Dung dịch ngưng kết lại tròn vòng hai ba phút. Trong khoảng thời gian ấy, anh không thở được, vì vậy anh ngậm trong miệng một ống cao su nhỏ, đầu ống để ra ngoài chậu. Em hãy tưởng tượng trong vòng mấy phút em phải ngồi bất động trước máy ảnh, vẻ mặt không thay đổi. Điều đó khó vô cùng. Sau vô số thất bại – khi thì ngứa mũi, khi thì nháy mắt – đến ngày thứ tư, rốt cuộc anh đã đạt được kết quả thỏa đáng.

Bây giờ đến việc phủ một lớp niken lên cái khuôn đã có được và thực hiện điều đó trong chân không. Không thể làm ở nhà được. Anh bí mật đem nó vào phòng thí nghiệm và trốn tránh con mắt người ngoài, làm tất cả công việc cần thiết.

Cuối cùng chỉ còn một số việc cần làm nốt. Đêm hôm ấy, biết chắc là em đã đi ngủ, anh đặt cái xoong sắt có chì và antimon lên cái bếp hơi xách tay. Antimon nóng chảy có màu ca cao pha quá nhiều sữa. Khi anh bắt đầu thận trọng đổ dung dịch vào khuôn thì những giọt hơi màu trắng chầm chậm nổi lên trên. Từ cái lỗ do cái ống cao su mà anh thở để lại, rồi từ khắp mọi chỗ dọc theo rìa khuôn, khói màu da trời trng suốt tỏa ra nghi ngút. Có lẽ là axit cháy. Mùi thật kinh tởm, anh mở cửa sổ. Gió tháng Giêng giá buốt như những móng tay cấu vào mũi. Anh lật cái khuôn, lấy rời ra bản đúc bằng antimon đã cứng lại và làm lạnh cái khuôn còn bốc khói bằng cách nhúng nó vào chậu nước. Từ trên bàn, cụm đỉa lấp lánh ánh bạc mờ đục nhìn cái tổ đỉa màu đỏ máu trên mặt anh.

Nhưng dù sao vẫn không thể tin được đấy là mặt anh. Bộ mặt khác… hoàn toàn khác… Anh không thể tin được rằng đấy là những con đỉa mà nhờ chiếc gương, đã trở nên quen thuộc đến ghê tởm đối với anh… Cố nhiên, bản sao antimon đó của khuôn mặt và hình ảnh trong gương thì mặt trái và mặt phải đổi chỗ cho nhau, bởi vậy giữa chúng có sự khác nhau nhất định. Tuy nhiên sự khác nhau đó có thể quan sát thấy tùy thích nhờ ảnh chụp, cho nên cái đó chẳng lấy gì làm quan trọng cho lắm.

Rồi đến vấn đề màu chứ gì? Qua cuốn “Bộ mặt⁶” của Henri Boulan, một bác sĩ người Pháp, cuốn sách mà anh tìm thấy trong thư viện, thì giữa màu của mặt và vẻ mặt có mối liên hệ chặt chẽ hơn ta tưởng rất nhiều. Chẳng hạn, cái khuôn mặt đúc bằng thạch cao làm sau khi con người qua đời, chỉ cần tạo cho nó màu này hoặc màu nọ là nó có thể biến thành mặt đàn ông hay mặt đàn bà. Có thể thấy điều đó nhờ một dẫn chứng như thế này: chỉ cần chụp ảnh đen trắng một người đàn ông cải trang phụ nữ là lập tức sự cải trang bị đoán nhận ra. Như vậy toàn bộ vấn đề quả thực là ở màu. Những chỗ hơi dầy lên ở bản đúc bằng antimon, nếu không bị ánh sáng rọi vào thì không phát hiện ra được… Những chỗ sần sùi tí chút có lẽ không đáng gây nên những lo lắng về chiếc mặt nạ… Có một lúc anh đã nghĩ rằng phải chăng anh tránh né một bóng ma, phải chăng anh chiến đấu với một kẻ thù do trí tưởng tượng của anh tạo nên. Nhưng có lẽ nếu nhuộm màu thịt đỏ máu cho ngay cả những búi đỉa kim loại đó thì chúng sẽ bộc lộ tức thời sự quái gở của chúng. Có thể như thế. Rất tiếc con người ta không phải bằng kim loại.

⁶ Le Visage

Nhưng nếu như màu quan trọng đến như thế thì khi tạo hình dứt khoát cho mặt nạ, cần đặc biệt chú ý dến việc tạo màu. Như một người mù vui sướng với bất cứ cảm giác nào, trong lúc trìu mến vuốt ve bản đúc antimon vẫn còn giữ được chút hơi ấm, anh cảm thấy một cách sắc bén con đường chế tạo mặt nạ chông gai biết bao, làm xong một việc thì lập tức nảy ra khó khăn mới. Quả thực là anh mưu tính một sự thách thức táo tợn. Nếu như nói về khối lượng công việc đã làm và thời gian đã sử dụng thì đáng ra anh phải đi rất xa, nhưng cũng nên nghĩ đến sự thể là cho đến nay anh vẫn chưa bắt tay vào công việc chính – chọn nguyên mẫu. Thêm vào đó lại nảy ra một anh có thực hiện được mơ ước của mình hay không – bắt đầu một cuộc đời mới dưới hình dạng một người khác?

Cố nhiên, không phải chỉ có những dấu hiệu không tốt. Tưởng tượng mình đi lang thang giữa các nếp uốn của những con đỉa kim loại, anh nghĩ về việc bộ mặt có vai trò lớn lao biết bao; vì những chỗ dày lên có mấy mi-li-mét mà con người phải chịu đựng sự xua đuổi như một con chó hoang ghẻ lở, và đột nhiên, như thể tấm khăn che mắt bỗng rơi xuống, anh phát hiện ra chỗ yếu của kẻ thù đầu sỏ của anh.

Những con đỉa kim loại ấy tự bản thân nó chỉ có thể tồn tại dưới hình thức bản âm để tạo nên mặt trong của mặt nạ. Nói cách khác, đấy là sự tồn tại âm phải dược che lấp và hủy bỏ nhờ mặt nạ. Nhưng chỉ thế thôi ư? Đúng, sự tồn tại âm, đấy là điều hiển nhiên. Nhưng nếu không lấy nó làm cơ sở thì cũng không thể có cả cái mặt nạ có nhiệm vụ xóa bỏ nó. Vậy, cái nền tảng kim loại là mục tiêu mà mặt nạ phải xóa bỏ, đồng thời là điểm xuất phát để tạo nên mặt nạ.

Ta hãy hình dung vấn đề cụ thể hơn một chút. Chẳng hạn nếu nói về mắt thì chỉ còn có việc sử dụng chúng không thay đổi vị trí hình dạng cũng như độ lớn của chúng. Nhưng giả sử anh cả gan động đến chúng, khi ấy thì lấy vị trí của mắt làm giới hạn, anh phải làm cho trán nằm ở phía trên giới hạn đó nhô ra, hay trái lại, chỉ làm cho phần mặt ở dưới giới hạn đó trồi lên, nếu không làm cả hai việc đó thì có lẽ phải là mắt nhồi ra và mặt nhô hẳn về phía trước chăng? Chỉ có những giải pháp ấy là có thể chấp nhận được. Cũng có thể nói như thế khi sự việc liên can đến mũi hay miệng. Khi đó việc chọn kiểu mặt không còn lập lờ lắm nữa. Sự hạn chế chăng? Có lẽ đúng là sự hạn chế. Nhưng theo ý anh, cái đó tốt hơn nhiều so với cái tự do hão huyền rẻ tiền. Dù sao nó vạch rõ cái đích mà anh phải đạt tới. Cho dù anh sẽ phải đi đường vòng qua những lệch lạc và sai lầm thì khởi đầu tốt hơn hết là thực sự làm mô hình bộ mặt và trong khi sửa cho nó sát với nguyên tác, nghiên cứu xem kiểu nào có thể lấy được. Đối với anh đấy là con đường thích hợp nhất. (Không phải là nhà bác học, mà chỉ là một nhân viên kỹ thuật, – các bạn đồng nghiệp nhận xét về anh như thế, và có lẽ họ nhận định có phần đúng.)

Đặt một ngón tay vào các phần khác nhau của cái cốt kim loại, dùng hai tay che sáng để hắt bóng tối lên nó, tự dưng anh buông thả mình theo những mơ ước. Dù sao, đấy là một vật tinh vi… Chỉ cần chạm ngón tay vào, thế là đã thành một người khác, mà không phải anh em hay anh em họ… Đặt bàn tay lên, thế là thành một người hoàn toàn không quen biết… Từ khi anh bắt tay vào việc chế tạo mặt nạ, có lẽ đây là lần đầu tiên anh có tâm trạng hào hứng, hăng hái như thế.

Đúng, có thể mạnh dạn nói rằng điều mà anh cảm thấy đêm hôm ấy là cái đỉnh rất quan trọng của toàn bộ công việc của anh. Nó không dốc lắm, không phải là cái đỉnh cao uy nghi, nhưng anh cho rằng nó là điểm nhỏ của địa hình, tạo hướng đi nhất định cho luồng nước chảy ra từ nguồn, nói chung có đủ uy lực để hướng dòng chảy. Sở dĩ như vậy là vì từ lúc ấy, giữa vấn đề tiêu chuẩn chọn bộ mặt và vấn đề thực thi kế hoạch về mặt kỹ thuật mà trước đó vẫn như hai đường song song thì nay thực sự đã có một cái gì tương tự như con kênh phác họa lờ mờ nối chúng với nhau. Bản sao antinmon của mặt, tuy không đem lại triển vọng nào theo nghĩa chế tạo mặt nạ, nhưng nó khích lệ anh, gieo cho anh niềm tin rằng nhờ công việc cụ thể hết ngày này sang ngày khác, những khả năng của anh sẽ ngày càng mở rộng.

Anh quyết định hôm sau mua đất sét và bắt đầu thực tập làm mô hình mặt. Anh không có mục đích rõ ràng, vì thế anh đi mò mẫm lần tới đích. Bằng cách đối chiếu với tập atlat giải phẫu của các hệ cơ điệu mặt, anh đắp lớp đất sét mỏng này chồng lên lên lớp khác. Công việc căng thẳng kinh khủng, tưởng như anh tham gia vào quá trình phát triển phôi của con người, dường như tiêu chuẩn lựa chọn mà nói chung anh không thể nào nắm bắt được bắt đầu đông cứng lại như gelatin đang nguội dần, với cảm giác như thể anh dần dần tạo hình dạng cho thứ vật liệu dễ sai khiến. Có những thám tử thiên tài ngồi trong ghế bành mà tìm kẻ phạm tội, cũng có những thám tử tầm thường không tiếc chân chạy đi săn đuổi chứng cứ. Anh thích nhất là hành động bằng tay.

Đúng vào thời gian ấy, anh lại bắt đầu cảm thấy hứng thú với cuốn “Bộ mặt” của Henri Baulan mà anh đã nói đến. Khi lần đầu tiên nó lọt vào mắt anh, anh coi sự phân tích trong sách là sự phân loại cực kỳ tỉ mỉ mà các nhà bác học hết sức ưa thích, thậm chí anh nghĩ một cách cáu kỉnh: tất cả những lập luận ấy đem lại gì cho anh, một người đang làm công việc cụ thể. Nhưng khi anh đúng là mò mẫm đi tới vấn đề tạo ra bộ mặt thì rốt cuộc anh phát hiện ra rằng trong lý thuyết và hình dạng của Baulan có một cái gì lớn lao hơn là cái ta có thể phát hiện thấy trong cuốn sách tham khảo bình thường. Bản đồ một địa phương quen thuộc với bản đồ một nước ngoài cũng khác nhau như vậy.

Về đại thể, sự phân loại của Baulan là như sau: Trước hết vẽ một vòng tròn lớn mà tâm là mũi, bán kính là khoảng cách từ đầu mũi đến phía dưới cằm. Rồi vẽ một vòng tròn nhỏ, bán kính là khoảng cách giữa mũi và môi, tùy theo tương quan của những vòng tròn đó mà mặt chia thành hai kiểu: kiểu có tâm dời về phía dưới, kiểu có tâm dời lên trên. Rồi các kiểu đó lại phân thành loại khô gầy và loại đầy đặn. Như vậy cả thảy có bốn kiểu mặt:

1. Tâm dời về phía dưới, khô gầy – trên trán, hai má, cằm có những cục u dày.

2. Tâm dời về phía dưới, đầy đặn – trên trán, má, cằm có những lớp đọng mỡ mềm mại.

3. Tâm dời lên trên, khô gầy – mặt thót về phía mũi.

4. Tâm dời lên trên, đầy đặn – mặt nhô về phía trước một cách mềm mại ở gần mũi.

Bốn kiểu mặt ấy dĩ nhiên không bao gồm đủ hết các loại. Bốn cái thân ấy phân nhánh vô hạn tùy theo sự tổng hợp một lọat những yếu tố loại trừ lẫn nhau, tùy theo việc làm nổi bật lên những phần nhất định, làm mờ đi những chi tiết. Nhưng anh không cần đi vào những cái đó. Cái chính là không quên cái cơ bản, tiếp đó là cứ mặc cho công việc diễn tiến.

Nếu xét bốn kiểu cơ bản đã kể ra ở trên dưới ánh sáng của hình thái tâm lý học thì sẽ có kết quả như sau: Hai kiểu đầu là kiểu của những người hướng nội, tập trung vào thế giới bên trong họ, còn hai kiểu sau là kiểu của những người hướng ngoại, tập trung vào những gì diễn ra xung quanh họ. Các kiểu đánh số lẻ thì thù địch hay dù sao cũng chống lại thế giới bên ngoài. Bằng cách kết hợp hai kiểu phân loại đó, có thể ấn định những đặc điểm của mỗi kiểu mặt.

Nếu cùng với phương pháp phân loại còn thêm vào đó cái ý tưởng vẫn của Baulan về “Hệ số điệu mặt” thì vấn đề càng có tính cân đối hơn. Hệ số điệu mặt là sự đánh giá định lượng tác động đến vẻ mặt của mỗi một điểm trong số mười chín điểm sắp xếp theo độ linh hoạt và chọn trong số hơn ba mươi cơ điệu mặt. Cả phương pháp tính cũng rất lý thú. Sau khi chụp liên tiếp chừng 1.200 trường hợp biểu hiện vui và buồn, rồi bằng phương pháp chiếu mà phân chúng trên mặt bằng như lập bản đồ tôpô, Baulan xác định độ linh hoạt trung bình của mỗi điểm. Những kết luận mà ông rút ra cụ thể như sau: Mật độ hệ số điệu mặt đặc biệt cao trong khu tam giác giới hạn bởi đầu mũi và cac khóe miệng. Rồi nó giảm dần theo trình tự sau: khu vực giữa miệng và gò má, các khu vực dưới mắt và cuối cùng là sống mũi. Trán có hệ số thấp nhất. Như vậy hoạt động điệu mặt tập trung ở phần dưới của mặt, trước hết là xung quanh môi.

Tất cả những cái đó là sự phân phối hệ số theo vị trí. Nhưng tính chất của mô dưới da cũng có ảnh hưởng đến hệ số, sửa đổi nó. Mật độ hệ số giảm tỷ lệ với độ dày của mô. Đồng thời rõ ràng không thể đồng nhất độ lớn không đáng kể của hệ số với sự thiếu điệu mặt. Ngay cả khi mật độ hệ số cao cũng có thể có vô số trường hợp thiếu điệu mặt, mà khi hệ số không đáng kể vẫn có những trường hợp điệu mặt phong phú. Như vậy, sự thiếu điệu mặt có thể xảy ra cả khi mật độ hệ số cao cũng như khi mật độ thấp.

Tái bút: Có lẽ ta sẽ thử áp dụng phương pháp phân loại của Baulan cho mặt chúng ta chăng? Thoạt tiên là mặt em. Nếu nói về việc nó thuộc loại nào thì có lẽ nên xếp nó vào loại mặt có tâm dời lên trên. Mô dưới da có lớp dạng mỡ. Vì vậy nó gần với kiểu thứ tư: ở gần mũi, mặt hơi nhô về phía trước. Theo quan điểm tâm lý hình thái học, em thuộc loại người hướng ngoại, tập trung vào những gì diễn ra xung quanh mình và hòa hợp với xung quanh. Hệ số điệu mặt tương đối thấp và vẻ mặt em ổn định, ít dao động.

Em thấy sao? Anh hy vọng rằng anh nói trúng, phải không nào? Hình như chính em đã kể lại rằng ở trường phổ thông, các bạn gán cho em cái biệt hiệu là “Bồ Tát”. Khi lần đầu tiên anh nghe thấy chuyện đó, anh phá lên cười. Nhưng cái gì khiến anh buồn cười đến như thế? Nghĩ cho kĩ thì rõ ràng là anh hình dung không đúng cả Bồ Tát và em. Bề ngoài cố nhiên em chẳng có chút gì giống tượng Phật. Cho dù em có muốn đi nữa, em cũng không thể trở nên lạnh lùng và khó gần đến như thế. Anh muốn nói rằng mặt em thể hiện tính hăng say và đa tình thì đúng hơn. Song nếu xem xét em từ phía trong thì theo sự phân loại của Baulan, ở em thật sự có những nét của Bồ Tát. Tập trung vào những gì xảy ra xung quanh, hòa hợp với thế giới bên ngoài – đấy là bức tường cao su sống động dày một mét. Hết sức mềm, nó không bao giờ gây đau. Mặt hơi mỉm cười, mắt nửa nhắm nửa mở – người có khuôn mặt như thế tay không cũng chiến thắng. Ở xa thì đó là nụ cười vô cùng hấp dẫn, rất có duyên. Nhưng đến gần thì nó bắt đầu tan ra thành sương mù, che mờ mắt. Anh thật sự khâm phục người nào đã nghĩ ra cho em cái biệt hiệu “Bồ Tát”.

…Em cảm thấy như thế là cay độc chăng? Có lẽ, nếu như ở chỗ nào đó có gai thì đấy chỉ là lỗi tại anh, em chẳng liên can gì đến đây. Chắc anh thuộc loại người đau đớn tiếp nhận lòng tốt của người khác.

Bây giờ đến mặt anh… Mà thôi… Liệu có đáng nói về bộ mặt đã mất đi rồi chăng? Nếu có dịp, anh cho rằng hay hơn cả là được nghe nói về việc theo lý thuyết của Baulan, người ta nhìn nhận như thế nào về mặt của những người thuộc bộ lạc Tazarawa, họ làm cho mặt của họ biến dạng đi đến nỗi không thể xếp vào một mục nào trong sự phân loại.

Đúng như anh chờ đợi, những ngón tay đưa anh đến triển vọng thành công đầu tiên, điều mà cái đầu anh không thể nào đạt tới được. Do kết quả của những thí nghiệm sơ bộ với mỗi kiểu trong bốn kiểu mặt, anh thừa nhận có hai kiểu thích hợp.

Thoạt tiên, kiểu thứ tư bị loại: “Mặt hơi nhô về phía trước ở gần mũi”. Kiểu này có lớp mỡ đọng xung quanh khu vực có mật độ hệ số điệu mặt cao, vì thế có độ ổn định lớn: nó khó thích nghi - một khi đã được tạo nên thì nó đòi hỏi giữ chính xác hình dạng của mình. Như vậy anh sẽ vấp phải những khó khăn hết sức nghiêm trọng nếu ngay từ đầu anh phải lập kế hoạch hoàn toàn chính xác toàn bộ công việc cho đến khâu chót. Vì thế, tuy hơi tiếc, anh vẫn quyết từ bỏ kiểu mặt đó.

Tái bút cho tái bút: Có thể em nghĩ rằng trong tái bút trên, anh còn muốn nói thêm điều gì nữa. Nhưng anh thề rằng anh không có ẩn ý gì hết. Thì giữa những ghi chép cơ bản của anh và tái bút có sự gián đoạn ngót ba tháng kia mà…

Bây giờ đến kiểu mặt có tâm dời xuống phía dưới, có “những cục u to mập trên trán, trên má và cằm”. Theo quan điểm hình thái tâm lý học, đây là loại mặt hướng nội, tập trung vào thế giới nội tâm của mình, chứa đựng mẫu thuẫn, thiếu tính ổn định. Dù thiên vị đến đâu đi nữa, cũng không thể không thể không thừa nhận rằng đó là mặt của kẻ cho vay lãi không bao giờ bị thua thiệt. Nhưng dứt khoát không phải là mặt nạ của kẻ cám dỗ. Chỉ xuất phát từ ấn tượng bên ngoài, anh gạt bỏ cả kiểu này không hề tiếc rẻ.

Chỉ còn lại hai…

“Trên trán, má và cằm có lớp đọng mỡ mềm mại…” Theo quan điểm của hình thái tâm lý học, đấy là mặt của những người hướng nội, tập trung vào thế giới bên trong của mình, hài hòa hay có tính nội quan, hết sức tự chủ.

“Mặt thót về phía mũi…” Theo quan điểm hình thái tâm lý, đấy là mặt của những người hướng ngoại, tập trung vào thế giới xung quanh, không hài hòa, hoặc cương nghị, thiên về hành động.

Anh có cảm giác rằng trước mắt anh đã mở ra một bức tranh khá rõ. Chọn một trong bốn hay hai kiểu là khác nhau rất nhiều. Bốn không đơn giản là hai với hai, trong đó có sáu tổ hợp để so sánh. Như vậy anh có thể quy giản công việc của mình về nột phần sáu. Thêm nữa, hai kiểu còn lại trực tiếp đối lập nhau: chọn lầm cái này thay cái kia là chuyện không thể được. Chỉ bằng cách làm mô hình thực nghiệm như anh đang làm mới biết được bộ mặt nào là cái anh cần.

Có một thời gian, anh dồn hết tâm trí vào việc nghiên cứu so sánh hai kiểu mặt đó. Nhưng bởi vì anh chỉ có một bản sao dùng làm cơ sở, anh cảm thấy hết sức bất tiện khi mỗi lần lại đập vỡ cái này và làm cái khác. Suy nghĩ một hồi, anh quyết định mua một máy ảnh polaroid. Chỉ cần ấn cái nút là trong tay đã có tám ảnh đã hiện hình. Cái tiện là ngay tức thời, không mất thời gian, chẳng những có thể so sánh ảnh, mà có thể ghi lại từng bước toàn bộ quá trình tạo mặt nạ.

Đúng, trong những ngày ấy, tim anh ca hát như con ve sầu mọc cánh.

Thậm chí anh không hề thoáng nghĩ rằng bất cứ lúc nào công việc của anh cũng có thể lâm vào ngõ cụt…

Một hôm, bầu trời cuồn cuộn mây trôi trong gió nam, hệ thống sưởi hơi vẫn hoạt động tỏa hơi nóng không thể chịu đựng nổi. Xem lịch thì đã quá nửa tháng Hai rồi. Anh bối rối. Anh muốn làm xong mọi việc khi thời tiết còn lạnh. Về cấu trúc của vật liệu và tính linh hoạt của mặt nạ thì anh có thể hành động hầu như chắc chắn, nhưng còn về khoản thông hơi thì anh vẫn chưa biết làm thế nào. Nói chung, cái mùa làm đổ mồ hôi không báo trước điều gì tốt lành. Gắn mặt nạ trong điều kiện đó thì khó. Anh cho rằng sẽ xuất hiện cả một loạt trở ngại có tính chất sinh lý. Nhưng anh còn phải đi đường vòng ba tháng nữa rồi mới đến cái chỗ mà anh khởi đầu những ghi chép này – tức là trước khi tìm được chỗ ẩn náu ở nhà S.

Thế thì tại sao anh vẫn cứ phải đi đường vòng như vậy? Thoạt nhìn thì công việc tiến hành bình thường. Anh đã thành thạo đến mức có thể vẽ ra trong đầu từng kiểu trong hai kiểu mặt, thậm chí nhìn thấy bộ mặt thuộc kiểu này hoặc kiểu kia anh có thể phân tích nó trong trí tưởng tượng thành những yếu tố cơ bản và bắt đầu đưa ra những sửa đổi. Với vật liệu ở trong tay anh, anh có thể chọn bất cứ bộ mặt nào anh thích kia mà. Nhưng không thể chọn một trong hai cái nếu không có một tiêu chuẩn nhất định, chẳng cần gì phải lựa chọn đỏ hoặc trắng nếu không biết đấy là nói về cái gì – màu vé hay màu cờ. Ôi chao, đối với anh đấy là những tiêu chuẩn cứ lẩn trốn đi trong bóng tối! Chẳng lẽ có những câu đố mà ta không thể giải đáp được bằng cách chỉ đi lại trong buồng ư? Bây giờ anh đã tìm được tiêu chuẩn, cố nhiên hoàn toàn không theo nghĩa như trước kia. Nhưng quan niệm của anh về đối tượng càng rõ thì anh càng cáu kỉnh. Kiểu hài hòa có cái duyên của của kiểu hài hòa, kiểu không hài hòa cũng có cái duyên riêng của nó. Giải quyết vấn đề theo quan điểm giá trị của kiểu này hay kiểu khác là không thể được. Càng biết kỹ hơn thì anh càng cảm thấy hứng thú lớn lao, khó mà tách bạch được đối với cả hai kiểu. Lâm vào tình trạng bế tắc, tuyệt vọng, đã nhiều lần anh nghĩ: hay ta gieo xúc xắc chăng? Nhưng bởi vì bộ mặt chứa đựng ít ra là một ý nghĩa siêu hình nào đó, nên anh không thể giải quyết vấn đề một cách vô trách nhiệm như thế. Xuất phát từ kết quả của những công trình nghiên cứu mà anh đã tiến hành từ trước đến nay, không thể không thừa nhận, mặc dù rất đỗi đau xót, rằng diện mạo bên ngoài có liên quan tới chừng mực nhất định với tâm lý và những đặc điểm cá nhân.

… Nhưng chỉ cần nhớ tới những phần còn lại của mặt đã bị phá hủy, nham nhở những con đỉa, là anh gạt phăng mọi ý nghĩa của bộ mặt, và rốt cuộc anh run lên như con chó bị ướt lạnh thấu xương. Nó là cái quái gì – tâm lý, những đặc điểm cá nhân? Chẳng lẽ khi anh làm việc trong viện nghiên cứu, những cái đó có ý nghĩa gì chăng? Mặc dù con người có những đặc điểm cá nhân như thế nào, một cộng với một vẫn là hai. Có những trường hợp đặc biệt mà mặt là chuẩn đo con người,chẳng hạn diễn viên, nhà ngoại giao, nhân viên khách sạn hay tiệm ăn, thư ký riêng, tên bịp bợm. Nhưng nếu con người không làm một trong những nghề đó thì những đặc điểm cá nhân liệu có ý nghĩa lớn hơn hình của lá trên cây không?

Thế là anh bất cần gì nữa và quyết định gieo đồng tiền. Nhưng anh gieo bao lần thì sấp ngửa vẫn cứ bằng nhau.

May thay (hoặc cũng có thể là không may), có một việc cần làm trước khi đưa ra quyết định về kiểu mặt. Việc đó là: tìm cái bề mặt của mặt, cái bề mặt có thể dùng được khi hoàn tất mặt nạ. Anh chẳng còn cách nào khác ngoài cách mua bộ mặt của một người lạ mà anh sẽ không bao giờ còn gặp nữa. Nhưng dự định đó có một đặc tính là về mặt tâm lý nó rất khó thực hiện, và nếu như không lâm vào tình trạng không lối thoát thì không bao giờ anh có thể cưỡng ép mình bắt tay vào làm. Hiểu theo nghĩa đó, thời điểm này là hết sức thích hợp.

Cố nhiên anh hiểu rất rõ rằng hễ anh làm xong công việc là nhất thiết anh sẽ nhận được tối hậu thư, nhưng như người ta thường nói, lấy độc trị độc – chất độc này diệt chất độc kia – khi ấy anh có thể được yên ổn một thời gian. Đã sang tháng Ba, và Chủ nhật đầu tiên anh xếp vào va li những khí cụ lạ thường và quyết định từ sáng sớm đi xe điện vào thành phố.

Xe điện ra ngoài thành phố đầy chật người, còn xe điện đi vào trung tâm thì hiện thời còn tương đối vắng. Tuy nhiên, đối với anh thật là một khổ hình khi mà sau ngần ấy tháng anh lại ở giữa đám đông. Anh cần sẵn sàng chờ đón mọi sự, thế mà anh đứng cạnh cửa, nhìn ra ngoài, không đủ sức bắt mình ngoảnh lại nhìn xem trong toa xe dang diễn ra chuyện gì và hiểu rằng mình nom kì cục như thế nào, anh trốn trong cái cổ áo măng tô dựng cao đến tai, – tuy hệ thống sưởi hoạt động đến nỗi không còn thở được nữa – không dám động cửa, cứ như con sâu giả vờ chết. Thế thì làm sao anh có thể nói với một người không quen biết kia chứ? Mỗi lần xe dừng lại, anh lại bám láy tay cửa, đúng là phải đấu tranh với sự hèn nhát muốn trở về nhà.

Xét cho cùng thì anh sợ cái gì kia chứ? Chẳng ai buộc tội anh điều gì hết. Ấy thế mà anh vẫn cứ co rúm lại vì xấu hổ, như thể anh đã phạm tội. Nếu vẻ mặt là không gì thay thế được trong việc nhận ra con người thì có thể khẳng định được hay không, rằng nhận biết con người chỉ căn cứ vào tiếng nói của người đó qua điện thoại là chuyện không thể tưởng tượng nổi? Liệu có thể nói rằng trong bóng tối mọi người đều sợ nhau, nghi ngờ nhau, thù địch với nhau không? Vô lý. Suy cho cùng, chỉ riêng việc bộ mặt có mắt, mồm mũi, tai và những cái đó hoặt động bình thường là cũng quá đủ rồi! Mặt không phải là để phô bày với người khác, mà chỉ là để cho bản thân mình! (chẳng việc gì phải băn khoăn về chuyện đó… Bằng cách đó, tuy thật là khó chịu, cái “tôi” thứ hai của anh đã được bào chữa… Anh chỉ e ngại một điều là không việc gì phải làm cho người khác sững sờ khi cố ý phô ra với họ bộ mặt mất vẻ biểu cảm…) Nhưng thực tình mà nói, phải chăng sự việc chỉ là thế thôi? Đôi kính mắt đen làm theo yêu cầu riêng tốt hơn mắt kính thường và có thể hoàn toàn không lo rằng có người nào sẽ cảm thấy cái nhìn của anh chiếu vào họ. Thế mà…

Xe điện rẽ hướng, và mé toa xe chỗ anh đứng quay về hướng Tây, hình ảnh trong kính cửa cho thấy một gia đình với một đứa trẻ ở phía sau anh. Thằng bé chừng năm tuổi, ngồi giữa hai bố mẹ trẻ tuổi đang sôi nổi bàn luận chuyện gì và chỉ trỏ vào tấm quảng cáo treo trong toa (về sau anh thấy đó là tấm quảng cáo bán bồn tắm cho trả góp) thằng bé tròn mắt nhìn anh chằm chằm từ dưới chiếc mũ thủy thủ màu xanh sẫm. Vẻ ngạc nhiên, lo sợ, ánh mắt long lanh với sự ngờ vực, phân vân, trạng thái bị mê hoặc, và cuối cùng, mọi sắc thái tò mò đều tập trung trong mắt nó. Nó dường như đang mê man. Anh bắt đầu mất tự chủ. Mà bố mẹ nó cũng đến hay – chẳng những không mắng nó, mà cũng không bảo nó. Anh đột ngột quay mặt về phía đứa trẻ, và đúng như anh chờ đợi, nó sợ hãi nép sát vào mẹ, còn người mẹ dùng khuỷu tay đẩy nó ra, mắng nó.

… Sự thể sẽ ra sao nếu anh đến đứng trước ông bố, bà mẹ và đứa con, khinh miệt nhìn sự luống cuống của họ, bỏ kính, tháo tấm bịt mặt và bắt đầu tháo băng? Sự luống cuống sẽ chuyển thành sự hốt hoảng rồi thành sự cầu khẩn. Nhưng anh không để ý đến cái đó, cứ tiếp tục tháo băng. Để tăng hiệu quả, những vòng cuối cùng anh sẽ giặt phăng ra. Anh sẽ cầm lấy rìa trên dải băng và kéo tuột xuống. Nhưng khuôn mặt họ nhìn thấy sẽ khác hẳn khuôn mặt trước kia của anh. Không, nó sẽ không chỉ khác mặt anh, nó sẽ khác mặt người nói chung. Nó nhợt nhạt như mặt người chết, nom như sáp ong, qua đó bóng lên lớp đồng đen hay vàng. Nhưng họ sẽ không đủ gan quan sát cho đích xác hơn. Họ chưa kịp kiểu là ai đứng trước mặt họ, thượng đế hay quỷ thì cả ba đã biến thành những khối đá, thành những đống chì, mà có khi chỉ thành sâu bọ. Tiếp đó đến những hành khách khác có mặt tại đó…

Tiếng ồn ào bất ngờ trong toa khiến anh chợt tỉnh.

Xe đã đến gần ga anh xuống. Anh nhảy xuống sân ga như bị đuổi. Mệt bã người và tâm hồn trống rỗng. Cuối sân ga có một chiếc ghế dài. Anh vừa ngồi xuống ghế là cả chiếc ghế thành ra của riêng anh: hoặc là người ta tránh anh, hoặc là người nào cũng muốn ngồi một mình.

Trầm ngâm nhìn dòng hành khách nhốn nháo, anh cảm thấy anh sắp khóc òa lên vì lòng đầy tuyệt vọng.

Có lẽ anh phác họa tình thế khá lạc quan. Trong đám đông nhẫn tâm và tính khí thất thường này tìm đâu ra một người tốt bụng bằng lòng bán mặt của mình cho anh? Chắc là không. Cho dù anh chọn được một người nào đó và gọi người đó thì cả đám đông trên sân ga sẽ hằn học nhìn anh. Chiếc đồng hồ lớn dưới mái sân ga… Thời gian chung cho mọi người… Nhưng đó là cái gì – sự dửng dưng của tất cả những người có được khuôn mặt chăng? Việc có một bộ mặt có thể có ý nghĩa quyết định như thế ư? Liệu có thể nói rằng bị người ta nhìn thấy là cái giá phải trả để được quyền nhìn hay không? Ồ, tệ hại nhất là số phận anh quá khác thường, quá cá biệt. Khác với đói, thất tình, thất nghiệp, ốm đau, phá sản, thiên tai, phạm tội mà bị phát giác, trong nỗi đau xót xa của anh không có cái gì cho phép anh chia sẻ nỗi đau đó với người khác. Bởi vậy bất cứ ai cũng có thể phớt lờ anh đi mà không hề bị lương tâm cắn rứt. Còn anh thậm chí không được phép phản đối…

… Thế thì phải chăng anh đã bắt đầu biến thành con quái vật? Mà chẳng phải là trái tim con quái vật đang leo lên cột sống lưng anh, bấu bằng vuốt nhọn khiến cho cơ thể anh sởn gai ốc như thể bị cưa bằng điện đấy ư? Đích thị là như thế. Chính lúc ấy, anh đã bắt đầu biến thành con quái vật. Carlyle hình như đã nói: tấm áo thầy tu làm nên tu sĩ, bộ quân phục làm nên người lính. Có lẽ bộ mặt quái vật tạo nên trái tim quái vật. Mặt quái vật hãm nó vào cảnh cô đơn, còn sự cô đơn đó tạo nên trái tim quái vật. Chỉ cần nhiệt độ của sự cô đơn giá băng của anh hạ thấp xuống một chút là mọi mối dây ràng buộc anh với xã hội sẽ đứt tung và anh sẽ biến thành con quái vật dửng dưng với hình dạng bên ngoài. Nếu như số kiếp anh là phải biến thành con quái vật thì anh sẽ thành con quái vật loại gì và sẽ giở những trò quái ác gì? Anh không biết, chừng nào chưa trở thành quái vật. Nhưng bản thân ý nghĩ về điều đó khủng khiếp đến nỗi anh muốn rú lên.

Ghi chú ngoài lề: Cuốn tiểu thuyết trong đó có miêu tả con quái vật Frankenstein thật là hay. Khi con quái vật đập phá bát đĩa, người ta thường cho đó là do bản năng phá hoại tạo hóa phú cho nó. Ở đây thì trái lại, hành động đó được giải thích là do tính dễ vỡ của bát đĩa. Biết mình là quái vật, nó chỉ muốn có một điều – chôn vùi mình trong cô đơn, khốn nỗi tính mỏng manh của các nạn nhân đã không ngừng làm cho nó trở thành sát nhân, sự thể là như vậy. Vậy là, chừng nào trên thế giới này còn tồn tại cái đối tượng để có thể thi hành bạo lực – có thể đập vỡ, xé nát, đốt cháy, có thể làm cho đổ máu, có thể bóp nghẹt – thì quái vật chỉ còn mỗi một việc là thi hành bạo lực liên miên. Bản thân quái vật chẳng qua là sự phát minh ra các nạn nhân của mình.

Không, miệng anh không buột ra một âm thanh nào, nhưng anh cho rằng lúc đó anh đã bắt đầu rống lên. Giúp tôi với! Đừng nhìn tôi như thế! Nếu các người cứ tiếp tục nhìn tôi như thế, tôi thực sự sẽ trở thành quái vật mất!... Cuối cùng, không nén nổi, như con thú đi tìm chỗ trốn trong hang, anh len qua dám đông, tuyệt vọng lao nhanh đến rạp chiếu phim gần nhất, nơi người ta bán bóng tối, chỗ duy nhất mà quái vật có thể ẩn nấp.

Chiếu phim gì, anh không còn nhớ. Anh chúi vào tận xó ban công và trùm kín mình bằng bóng tối nhân tạo như quấn tắm khăn ấm. Dần dần anh bắt đầu yên tâm như con chuột chũi cuối cùng đã tìm được hang của mình. Rạp chiếu phim giống như một đường hầm bất tận. Anh có cảm giác chiếc ghế bành là cỗ xe ngựa phóng như điên. Anh lao vùn vụt về phía trước, xé toang bóng tối. Anh bay với tốc độ không ai có thể đuổi kịp. Anh vượt lên trước họ, còn họ đờ ra như những con rối. Anh sẽ là người thứ nhất trong thế giới của Đêm tối Vĩnh cửu. Anh tôn xưng mình là hoàng đế của đất nước mà ở đó không óc gì ngoài ánh sáng của các vì sao, của đom đóm và những hạt sương… Tuồng như lén lút nhấm nháp quả ngọt, anh say sưa tận hưởng những mơ ước giống như những chữ viết nguệch ngoạc của trẻ con. Và không nên cười anh về nỗi bóng tối đó chẳng qua chỉ là một mảnh nhỏ nhoi. Bởi vì nếu suy nghĩ trên quy mô vũ trụ thì bóng tối là cơ chất quan trọng nhất choán phần lớn vũ trụ…

Đột nhên, trong những chiếc ghế bành phía trước anh khởi diễn một tình trạng lộn xộn thiếu tự nhiên chẳng rõ là chuyện gì. Trong bóng tối có tiếng cười phì cố nén lại của một người phụ nữ. “S-suỵt” – một người đàn ông suỵt chị ta và sự ngọ nguậy ngừng lại. Người xem ngồi thưa thớt, việc đó xảy ra vào lúc nhạc nổi to hết mức, làm rung chuyển cả phòng, vì thế ngoài anh ra chẳng ai để ý đến họ. Chuyện đó không liên can đến anh, anh thở dài nhẹ nhõm. Tuy vậy anh vẫn tiếp tục nhìn về phía đó, không đủ sức dời mắt đi nơi khác. Màn ảnh sáng lên và trước mặt nổi rõ hình dáng của hai người. Người phụ nữ mặc chiếc măng tô màu trắng xù lông, mái tóc cắt ngắn như tóc trẻ em bỏ ra ngoài cổ áo. Đầu người đàn ông áp vào vai chị ta. Cả hai quấn kín nửa người trong chiếc măng tô đen của anh chàng. Chuyện gì xảy ra dưới chiếc áo ấy?

Đập vào mắt đặc biệt rõ là cái gáy trắng của người phụ nữ. Cái mảng trắng ấy dường như khi thì chìm lút, khi thì nhô lên trong cổ cái áo măng tô cũng màu trắng như thế. Thực ra có thể là người phụ nữ chuyển động nhô lên và hụt xuống, cũng có thể là ngược lại, mắt anh không thể nào tìm được tiêu điểm, mọi vật đều thấp thoáng trong mắt. Nhưng còn về người đàn ông thì anh cũng không thấy gì chắc chắn cả. Vị trí đầu anh ta thì tuồng như anh ta đang xem xét cái gì trên ngực người phụ nữ… Tay trái anh ta chạm vào người phụ nữ, có thể là nó vuốt ve sườn chị ta, lần về phía lưng, xuống thấp nữa… Tay phải không vướng bận gì thọc vào chỗ nào đó phía trong, và nó hoàn toàn có khả năng làm bất cứ việc gì nó muốn. Anh nhìn xoáy vào vai phải anh ta – sự nỗ lực thậm chí khiến nước mắt ứa ra. Nhưng trước mặt anh là bức tranh vẽ bằng mực đen trên tấm bảng đen. Và nếu như anh có cảm tưởng làn vai rung rung thì đó là bởi anh muốn như thế, nếu anh có cảm tưởng nó chuyển động nhịp nhàng thì đó là vì anh muốn vậy. Xét cho cùng, anh say mê chính niềm say mê của anh.

Bất ngờ người phụ nữ phá lên cười rất to. Anh giật mình như thể bị giáng cái tát – chẳng hiểu sao anh cứ tưởng như anh là kẻ gây ra tiếng cười bất ngờ đó. Thực ra không phải chị ta cười, mà là cái loa sau màn ảnh. Và dường như phụ họa theo chị ta, trên màn ảnh cũng sục sôi dục vọng.

Choán hết màn hình là cận cảnh cái cổ trắng toát của một phụ nữ. Cái cổ quay quầy quậy từ phía này sang phía khác, như đau khổ và phàn nàn, rồi nó bắt đầu từ từ trượt xuống phía dưới, thay cho nó, trên màn ảnh xuất hiện cặp môi giống như những khúc dồi vừa luộc, và cặp môi đó nhệch ra thành một nụ cười kiểu gì không rõ, không thể tưởng tượng nổi, vượt xa mọi kích thước quy định cho nó. Rồi lỗ mũi giống như cái miệng vòi cao su… Tiếp đó là đôi mi mắt nhắm chặt đến nỗi mất hút trong những nếp nhăn… Và cuối cùng, tiếng cười giống tiếng vỗ cánh của những con chim trời hoảng hốt thì đúng hơn là tiếng cười.

Anh bứt rứt trong người. Có cần chiếu bộ mặt dưới dạng như thế không? Điện ảnh ngay từ đầu đã là cảnh trình diễn chỉ có thể có trong bóng tối. Anh cho rằng vì người xem không có bộ mặt, nên người được người ta nhìn cũng không cần có bộ mặt…

Nhưng trong đời sẽ không sao tìm được một diễn viên bằng lòng loại bỏ bộ mặt, mặc dù anh ta sẵn sàng cởi bỏ quần áo đến đâu cũng được. Hơn thế nữa, anh ta tuyệt đối tin chắc rằng tất cả diễn xuất của anh ta tập trung xung quanh bộ mặt. Đấy chẳng phải vẫn là cái trò lừa dối ấy sao? Nhử người xem bằng bóng tối và giương một cái bẫy như thế với người đó?... Hay là thế này, nhìn thì xấu hổ, nhưng phải chăng có thể nói rằng nếu chỉ vờ làm như ta đang nhìn là mọi việc đều ổn cả chăng? Hãy bớt bớt cái thói khoa trương và đạo đức giả xấu xa đi! (Liệu có tức cười không chứ, sự tự khẳng định như thế lại xuất phát từ một kẻ tàn phế bị mất bộ mặt? Nhưng kẻ hiểu hơn ai hết thế nào là ánh sáng lại không phải là người thợ điện, không phải là họa sĩ, không phải là nhà nhiếp ảnh, mà là người mù mất thị giác ở tuổi trưởng thành. Nếu như sự dư dật có cái anh minh của sự dư dật thì sự bần cùng có cái anh minh của sự bần cùng.)

Như để cầu cứu, anh lại nhìn cái đôi ấy. Bây giờ họ ngồi im thin thít. Sao thế nhỉ? Cõ lẽ sự thèm muốn sôi sục chỉ là thành quả của trí tưởng tượng của anh chăng? Qua những khe hở của lớp băng, những dòng mồ hôi nhơm nhớp bò ra như những con sâu. Rõ ràng không phải chỉ vì lò sưởi quá nóng. Một cái gì giống như mù tạt thấm vào từng lỗ chân lông, khiến cho cơ thể bỏng rát. (Cái giả dối hóa ra không phải là bóng tối, mà kỳ lạ thay, lại là khuôn mặt của chính anh.) Nếu như giây lát này, trong phòng xem đột nhiên bật đèn thì anh tin chắc rằng không phải ai khác, mà chính anh, kẻ tự tiện đột nhập vào đây sẽ bị người xem lăng mạ và chế giễu.

Thu hết can đảm, cuối cùng anh quyết bỏ ra phố. Tuy vậy, anh không thể nói rằng việc đi tìm chỗ trú ẩn không có kết quả gì. Anh cảm thấy sự thách thức của anh mạnh hơn trước nhiều lắm – nói cách khác, ít ra là bằng cách đó anh đã khôi phục lại mối liên hệ của anh với mọi người.

Đã gần trưa. Trên phố ga, dòng người tuôn chảy không ngớt, như thường thấy ở chỗ náo nhiệt trong ngày nghỉ. Anh lẫn vào dòng người và dưới những cái nhìn dính nhớp như những con ruồi hay quấy nhiễu, anh vẫn tiếp tục đi lang thang vơ vẩn khoảng một tiếng đồng hồ. Người ta cho rằng đi tản bộ có hiệu quả tâm thần nhất định. Chẳng hạn lấy một đơn vị quân đội đi đều bước làm ví dụ. Đội quân có thể đi thành hai hoặc bốn hàng, và để giữ đội hình, người lính chỉ cần có hai chân. Anh cho rằng cùng với cảm giác trống rỗng u sầu, cảm giác về sự mất mát bộ mặt và tim, trong cái nhịp điệu đi đều bất tận đó có cả sự yên trí thờ ơ. Hơn thế nữa, không hiếm trường hợp trong lúc đi đều bước một thời gian lâu, người ta cảm thấy tình dục bị kích động.

Tuy nhiên, không thể cứ xua ruồi vô cùng tận. Đúng hơn, anh phải biến thành cái mắt ruồi nhìn thấy hết mọi thứ và phải thèm thuồng bay trong đám đông. Anh phải tìm trong đám đông một người nào muốn bán diện mạo của mình cho anh. Một người đàn ông… Có da nhẵn nhụi, càng dấu hiệu đặc biệt càng hay… Bởi vì sau đó, lớp da ấy sẽ giãn ra và co lại, nên nét mặt và kích thước thế nào cũng được… Tuổi từ ba mươi đến bốn mươi… Thực ra, người đàn ông bốn mươi tuổi bằng lòng chấp nhận đề nghị của anh để có một món tiền thì da anh ta có thể chằng chịt vết sẹo và sẽ không thích hợp với anh, cho nên thực tế là nhằm vào người ba mươi tuổi…

Anh cố tự chủ, nhưng cố gắng đó bừng lên như ngọn đèn điện cháy dây tóc rồi tắt ngấm – rất khó duy trì trạng thái căng thẳng nội tâm. Thêm nữa, những người đi trên đường phố, tuy là xa lạ với nhau, nhưng vẫn tạo thành một chuỗi vững chắc như hợp chất hữu cơ, không có chỗ nào hở để có thể chen vào. Lẽ nào chỉ riêng việc sở đắc bộ mặt mà anh chọn đã là một liên hệ vững chắc đến như thế? Ngay cả áo quần họ mặc cũng ăn nhịp như khẩu lệnh. Khẩu lệnh của ngày nay, phát ra với số lượng lớn, được mệnh danh là mốt. Phải chăng đó là sự phủ nhận hình thức đồng thời là một loại hình thức mới? Hiểu theo nghĩa những thay đổi diễn ra liên tục thì rõ ràng đó là sự phủ nhận hình thức, nhưng hiểu theo nghĩa của sự phủ nhận diễn ra hàng loạt thì nó lại mang một hình thức.

Có lẽ đó là linh hồn của ngày nay chăng? Và do cái linh hồn ấy mà anh thành kẻ tà đạo. Và tuy quan niệm về mốt, cái quan niệm được tạo nên bởi sự nhân tạo, thực sự được duy trì nhờ những công trình nghiên cứu của anh, nhưng chắc hẳn người ta cho rằng người mất bộ mặt thì cũng không còn tâm hồn, vì thế họ nhất quyết không cho anh hòa vào với họ. Mọi sức lực của anh lúc này đều dồn vào việc làm thế nào để cất bước đi.

Nếu anh dại dột gọi một người nào trong đám đông, mối liên hê của anh với những người xung quanh sẽ rã ra ngay tức khắc, như giấy shoji⁷ bị ngấm nước. Người ta chắc sẽ quây lấy anh như một hàng rào và vặn hỏi không một chút khoan dung về cái mặt nạ của anh, cái mặt nạ lố lăng đến như thế. Sáu lần anh đi từ đầu nọ đến đầu kia phố ga và suốt thời gian ấy anh không ngớt nhận được sự cảnh cáo tương tự. Không, không phải là vì anh nghĩ quá nhiều về chuyện đó. Tuy ở đấy người chen chúc đông không thể tưởng được, riêng có xung quanh anh, tuồng như đấy là vùng bị dịch hạch, bao giờ cũng còn một khoảng trống, và không lần nào có ai chạm vai vào anh.

⁷ Loại giấy truyền thống của Nhật Bản, được làm thủ công từ cây dâu tằm, gần giống giấy dó.

Anh có cảm giác như anh đang ở trong tù. Trong tù bốn bức tường cũng đè nặng lên người ta, cả những chấn song sắt nữa – tất cả biến thành tấm gương bóng lộn và ở bất cứ chỗ nào ta cũng thấy hình trong gương của ta. Không thể trốn tránh bản thân mình vào bất cứ lúc nào, đấy là cái khủng khiếp của sự bị giam cầm. Anh cũng trốn kĩ trong cái túi của chính bản thân anh – vùng vẫy thế nào cũng không thoát ra được. Sự nôn nóng biến thành cáu kỉnh, cáu kỉnh biến thành hằn học ảo não. Nhưng bỗng nhiên trong đầu anh nảy ra một ý: nếu anh ghé vào tiệm ăn của cửa hàng bách hóa thì sao nhỉ? Có lẽ vì anh có thời giờ, có lẽ vì anh đã đói. Nhưng ý tưởng đó chứa đựng trong nó một sự thách thức còn lớn lao hơn nữa. Trực giác của kẻ bị dồn vào góc tường cuối cùng mách cho anh biết đâu là chỗ tháo chỉ của cái bao mà anh bị nhét vào đó.

Con người ta trở nên cô đơn, trở nên rời rạc, không có gì tự vệ, thành kẻ cầu xin sướt mướt chủ yếu vào những phút ngủ, lúc giải quyết các nhu cầu tự nhiên và cả khi mải miết ăn. Tiện thể xin nói, “thực đơn cá nhân” là niềm kiêu hãnh đặc biệt của các tiệm ăn trong các cửa hàng bách hóa.

Anh xuống cầu thang, đến căn phòng giống như phòng tiếp tân. Tiệm ăn đâu như tiếp liền ngay sau đó. Anh toan đến tiệm ăn thì đột nhiên trước mắt anh hiện ra một thông báo cực lớn: “Triển lãm mặt nạ Noh”. Anh lặng đi trong giấy lát và bối rối quay trở lại. “Cố nhiên điều đó nhất thiết phải xảy ra.” – anh nghĩ. “Nhưng nếu ta trốn tránh, người ta sẽ càng chê cười ta hơn”. Mặc dù có thể vào tiệm ăn mà không ghé qua triển lãm, anh vẫn cứ đi thẳng vào căn phòng đó.

Anh hành động như thế có lẽ vì anh đã được khích lệ bởi quyết định vào tiệm ăn. Hay chẳng qua đấy là sự thử sức trước khi tung ra lời thách thức. Người mang mặt nạ xem các mặt nạ Noh, nói gì thì nói, đấy là một cụm từ khác thường. Cần thu được đủ quyết tâm ngang với quyết tâm nhảy qua vòng lửa.

Nhưng may thay, người xem không có bao nhiêu, điều đó khiến sự căng thẳng của anh bay biến sạch. Nhờ vậy, bất giác anh cảm thấy thư thái và trong trạng thái như vậy, anh quyết định đi xem một lượt gian triển lãm mặt nạ Noh. Anh chẳng đặt hy vọng gì đặc biệt vào việc đó. Giữa mặt nạ Noh và cái mặt nạ anh cần, tuy cùng mang tên là “mặt nạ”, nhưng lại khác nhau quá xa. Anh cần chiếc mặt nạ có thể tiêu diệt cái trở ngại mang hình thức những con đỉa và khôi phục con đường mòn liên kết anh với những người khác, còn mặt nạ Noh, trái lại, đầy khuynh hướng tiêu diệt mọi liên hệ với cuộc sống. Bằng chứng rõ nhất cho điều đó, tiện thể xin nói, có lẽ là cái không khí mục ruỗng dễ cảm thấy bao trùm trong phòng.

Tất nhiên anh không thể không thừa nhận rằng mặt nạ Noh chứa đựng một vẻ đẹp hoàn mỹ nào đó. Nhưng cái mà chúng ta gọi là cái đẹp có lẽ là sức mạnh của tình cảm chống đối lại sự hủy hoại. Mức độ khó khăn của sự tái hiện là thước đo sự hoàn mỹ của nghệ thuật. Như vậy, nếu xuất phát từ việc không sản xuất được hàng loạt thì chắc chắn sẽ phải thừa nhận tấm kính mỏng như tờ giấy là vật đẹp nhất thế gian. Nhưng dẫu sao, khó hiểu nhất lại là cái nằm đằng sau khuynh hướng chung muốn đi tìm sự hoàn mỹ hiếm có như thế. Lương tri mách bảo ta rằng nhu cầu về mặt nạ phản ánh niềm mong muốn của những người đã không còn bằng lòng với diện mạo của người diễn viên bằng da bằng thịt, mà muốn thấy một cái gì vượt quá diện mạo đó. Nếu vậy thì cần gì phải cố ý gán cho họ vẻ mặt của kẻ thắt cổ nhỉ? Bất ngờ anh dừng lại trên chiếc mặt nạ phụ nữ. Nó treo trên tấm vách thấp hình nửa vòng tròn nối hai bức tường – sự xếp đặt như vậy có một ý đồ nhất định. Trên nền vải đen, chiếc mặt nạ đó, như thể đáp lại cái nhìn của anh, có vẻ như quay về phía anh. Và với nụ cười rộng choán hết khuôn mặt, như thể nó chờ đợi anh…

Không, tất nhiên đó là ảo giác. Không phải là mặt nạ vận động, mà là ánh sáng chiếu vào nó. Đằng sau có giấu những ngọn đèn nhỏ xíu, bật tắt theo trình tự nhất định, tạo nên hiệu ứng độc đáo. Đúng, cái đó được bố trí ngầm một cách khéo léo. Tuy anh hiểu đó là sự bố trí kín đáo, thế mà anh vẫn cứ sợ hãi. Không mảy may chống cự, anh vĩnh viễn từ bỏ quan điểm quen thuộc và ngây thơ cho rằng mặt nạ Noh không có vẻ biểu cảm…

Chiếc mặt nạ không chỉ là được cân nhắc kỹ lưỡng. Nó khác những mặt nạ khác cả về sự thực hiện xuất sắc.

Nhưng cái khác biệt của nó thật là khó nuốt trôi, tự dưng khiến anh đâm bực. Nhưng khi anh đã đi khắp lượt gian phòng một lần nữa và trở lại với chiếc mặt nạ phụ nữ thì nó đột nhiên hiện ra trước mắt anh như ở tiêu điểm của chiếc thấu kính vô hình và anh giải đáp được điều bí ẩn. Cái mà anh nhìn thấy trước mặt không phải là bộ mặt. Nó chỉ giả làm bộ mặt, chứ thực ra nó là cái sọ bình thường bọc một lớp màng mỏng. Ở những mặt nạ khác, mặt nạ ông già, những đường nét của bộ xương lộ ra rõ hơn, nhưng cái mặt nạ phụ nữ này, thoạt nhìn có vẻ rất tròn trĩnh, nếu nhìn kỹ lại giống sọ người hơn tất cả những cái khác. Những xương nổi rõ – xương sống mũi, gò má, trán, cằm – được tái hiện chính xác đến nỗi ta chợt nghĩ đến tấm bản đồ giải phẫu, và sự vận động của bóng tối tiếp theo sau ánh sáng di chuyển biến thành điệu bộ mặt. Màu mờ đục của của hồ dán gợi nhớ đến men sứ cũ… Những vết nứt mảnh chằng chịt như mạng lưới bao phủ bề mặt… Màu trắng và sức ấm của những cây gỗ súc nằm trên bờ dưới gió và mưa… Cõ lẽ những mặt nạ Noh bắt nguồn tự sọ người chăng?

Tuy nhiên, không phải tất cả các mặt nạ nữ đều như thế. Qua nhiều thế kỷ, chúng biến thành những bộ mặt bình thường, chẳng biểu hiện điều gì, giống như quả dưa bở đã gọt vỏ. Có lẽ đấy là vì ý đồ của những người đầu tiên tạo nên mặt nạ. Nô bị hiểu sai và mọi chú ý đều tập trung vào chính quá trình tạo mặt nạ, thành thử những xương cơ bản bị bỏ sót và người ta chỉ nhấn mạnh sự thiếu vẻ biểu cảm.

Bất ngờ anh đụng phải một giả thuyết khủng khiếp. Tại sao những người đầu tiên tạo nên mặt nạ Noh lại thử vượt qua giới hạn của vẻ mặt và cuối cùng đi đến cái sọ? Tất nhiên không phải để xóa sạch vẻ mặt. Cả trong những mặt nạ khác cũng có thể thấy sự xa lìa vẻ mặt thường ngày. Nếu đi sâu tìm kiếm sự khác nhau về nguyên tác thì sự khác nhau đó có lẽ là ở chỗ khác với những mặt nạ thường, trong đó sự xa lìa được giải quyết theo hướng dương, còn trong các mặt nạ Noh thì nó đi theo hướng âm. Nếu muốn gán cho mặt nạ vẻ biểu cảm thì có thể đấy là bất cứ vẻ biểu hiện nào, nhưng dù sao nó vẫn cứ là cái bình rỗng, không chứa đựng gì… ảnh trong gương có thể thay hình đổi dạng thế nào cũng được, tùy theo người nào soi gương.

Cố nhiên điều đó không có nghĩa là cần đưa bộ mặt chằng chịt những búi đỉa của anh trở lại cái sọ người. Nhưng phải chăng trong phương pháp tổng hợp để tạo mặt nạ Noh – phương pháp làm cho bộ mặt trở thành cái bình rỗng – có chứa đựng nguyên tắc cơ bản thể hiện qua bất cứ bộ mặt nào, bất cứ vẻ biểu cảm nào, bất cứ mặt nạ nào? Không phải bộ mặt do ta tự tạo nên, mà bộ mặt do người khác tạo nên… Không phải vẻ mặt tự ta chọn, mà vẻ mặt do người khác chọn… Phải, có lẽ điều đó đúng… Quái vật là cái được tạo tác nên, như vậy thì cũng có thể gọi con người là một tạo vật… Người sáng tạo, bởi vì đây là nói về lá thư được mệnh danh là vẻ mặt, người sáng tạo không phải là người gửi, mà là người nhận thì e đúng hơn.

Phải chăng điều đó giải thích mọi khó khăn của anh trong việc chọn kiểu mặt, mọi lầm lạc bất tận của anh?... Dù có dán bao nhiêu tem lên lá thư không địa chỉ thì đằng nào nó cũng quay trở lại… Khoan, hình như có một lối thoát. Nếu như đưa cho một người nào đó tập album vẽ các kiểu mặt đã định và hỏi ý kiến, nhờ người đó chọn thì sao?... Nhưng đưa cho ai, cho ai? Chẳng đã rõ rồi sao? Đưa cho em, cố nhiên rồi!... Ngoài em ra, chẳng ai có thể là người nhận thư anh!

Thoạt đầu, anh quyết định một cách khiếm tốn rằng khám phá của anh hoàn toàn không đáng kể, nhưng dần dần những sóng ánh sáng xung quanh anh bắt đầu thay đổi bước sóng, tim anh bừng lên nụ cười, và để nó khỏi bị thổi tắt, anh dùng hai bàn tay che nó, thận trọng rời khỏi căn phòng, như đi xuống sườn dốc.

Đúng, đấy hoàn toàn không phải là phát minh nhỏ, nếu như thực hiện được… Chắc hẳn sẽ xuất hiện vô số vấn đề xét theo quan điểm thể thức… Cố nhiên, sẽ xuất hiện… Tuy nhiên, bằng con đường như thế, cõ lẽ sẽ thu xếp được hết. Anh cả quyết đi đến tiệm ăn. Không một chút ngần ngừ, anh xộc vào bầu không khí nóng rực của cái tiệm ăn lớn, bầu không khí khác hẳn căn phòng “triển lãm mặt nạ Noh”; tiệm ăn này, trong bản thực đơn hai trang, bao gồm hết mọi loại khẩu vị, không trừ loại nào. Hành động của anh không phải là do lòng can đảm đặc biệt. Nói cho đúng hơn, hy vọng thoáng hiện làm cho anh trở nên hèn nhát. Với khát vọng thiết lập càng nhanh càng hay mối liên hệ giữa thư và địa chỉ, anh biến thành đứa trẻ bịt tai lại mà chạy qua bóng tối.

Liền đó, trước mặt anh vụt hiện lên một người đàn ông đứng chặn đường. Vẻ thản nhiên trong lúc anh ta thong thả – dường như sẽ không bao giờ dứt ra – ngắm nhìn những món ăn bày trong tủ kính đích thị là đặc tính vốn có của người mà anh đã hết sức bền bỉ tìm kiếm. Thấy rõ tuổi người đàn ông đó là thích hợp và trên mặt anh ta không có sẹo, anh quyết định ngay – người anh chọn sẽ là anh ta.

Người đàn ông rốt cuộc đã quyết định, anh ta mua ở quầy trả tiền một vé xúp mì sợi, còn anh mua vé cà phê và bánh mì có nhân. Với vẻ mặt ngây thơ, mà vẻ mặt quái gì kia chứ, anh làm gì có vẻ mặt, anh lẳng lặng đến ngồi cùng bàn với người đàn ông, đối diện anh ta. Vì cũng còn những chỗ khác không ai ngồi, anh ta bực bội ra mặt nhưng không nói gì. Một cô phục vụ bàn ăn khá trẻ bấm vé của chúng tôi, đem nước đến rồi đi. Anh tháo tấm bịt mắt, cắn điếu thuốc lá giữa hai hàm răng và cảm thấy người kia lúng túng, anh bắt đầu từ xa:

- Xin lỗi, chắc là tôi làm phiền ông…

- Không, không, tuyệt nhiên không.

- Kìa, một đứa bé nhìn tôi chằm chằm đến nỗi quên bẵng cả cái kem mà nó thèm muốn. Chưa biết chừng nó tưởng tôi là bạn ông cũng nên.

- Thế thì chuyển sang ngồi một chỗ nào khác đi!

- Vâng, điều đó có thể được, cố nhiên. Nhưng trước hết tôi muốn hỏi ông điều này, hỏi thẳng, không quanh co… Ông muốn có mười ngàn yên không? Nếu ông không cần số tiền đó thì tối sẽ chuyển sang chỗ khác ngay.

Trên mặt người nói chuyện với anh hiện rõ sự quan tâm sống động đến nỗi anh cảm thấy thương anh ta. Không chần chừ, anh bắt đầu chăng lưới.

- Yêu cầu không có gì nặng nề cho lắm. Chẳng có gì liều lĩnh, không mất nhiều thời giờ, và mười ngàn yên sẽ là của ông. Thế nào? Ông nghe tôi nói chứ, hay tôi chuyển sang ngồi chỗ khác?...

Người đàn ông đưa đầu lưỡi liếm chiếc răng vàng khè, một mi dưới của anh ta máy giật. Theo sự phân loại của Boulan, mặt anh ta hơi đầy đặn, có tâm dời xuống phía dưới. Nói chung đó là kiểu mặt mà anh gạt bỏ, mặt của người tập trung vào thế giới bên trong của mình và đối kháng với thế giới bên ngoài. Nhưng đối với anh, cái quan trọng chỉ là cấu tạo của da, vì thế kiểu mặt không có ý nghĩa căn bản. Trong quan hệ với những người loại này, cần gây sức ép đồng thời chú ý đừng làm tổn thương đến lòng tự ái của họ.

Tái bút: Tuy ra sức bác bỏ việc coi mặt là chuẩn đo đối với bản thân mình, anh dễ dàng vận dụng cái chuẩn đó cho những người khác. Thái độ như vậy có quá tùy tiện chăng? Đúng, tùy tiện, nhưng có thái độ như thế đối với bản thân mình có lẽ là sự xa xỉ quá lớn. Những kẻ khốn khổ thường trở thành những người phê phán hằn học nhất.

- Nhưng mà… – Như để tỏ cho hiểu rằng anh và anh ta có thể thỏa thuận với nhau, cho dù anh ta không nhìn vào mặt anh, anh ta ngồi bắt hai tay ra sau lưng ghế, cựa quậy một cách vụng về và cố làm ra vẻ chăm chú nhìn về phía lối ra, chỗ có thang máy lên mái nhà, nơi người ta phân phát bóng bay làm quà cho trẻ em – Này thôi, ta bàn việc đi…

- Ông đã làm tôi yên tâm. Ta nên đến một chỗ nào thì hơn. Ở đây các cô nhân viên phục vụ rất thiếu niềm nở. Nhưng trước hết, tôi muốn giao ước với ông một điều. Tôi không hỏi ông làm nghề gì, ông cũng đừng hỏi tôi.

- Xét cho cùng, liệu có nghề nào đáng phải hỏi về nó không? Thêm nữa, nếu như tôi không biết gì thì sau này sẽ khỏi phải biện bạch trước những người khác.

- Khi chúng ta xong hết mọi việc, tôi muốn ông quên hết mọi chuyện, như thể chúng ta chưa từng gặp nhau.

- Được. Căn cứ vào phần đầu thì cuộc nói chuyện giữa chúng ta không phải là thứ mà người ta muốn nhớ đến.

- Ồ, biết nói thế nào được! Ngay đến lúc này ông vẫn không dám nhìn thẳng vào mặt tôi đấy thôi. Chẳng phải chỉ riêng điều đó cũng đủ chứng tỏ trí tò mò của ông đang bị kích động dữ dội sao? Ông đang nôn nóng muốn biết ở dưới lớp băng của tôi là cái gì.

- Vớ vẩn.

- Vậy là thế nào? Sợ ư?

- Không hề.

- Thế thì tại sao ông tránh nhìn vào mặt tôi?

- Tại sao à?... Vậy ra tôi phải lần lượt trả lời tất cả các câu hỏi của ông ư? Cái đó cũng nằm trong số mười ngàn yên hay sao?

- Nếu không muốn thì đừng trả lời. Chẳng cần nghe ông nói tôi cũng biết hết mọi câu trả lời của ông rồi. Chẳng qua là tôi định cất đỡ cho ông phần nào cảm giác nặng nề…

- Rốt cuộc thì ông có cho tôi biết tôi phải làm gì không?

Vẻ bực bội, người đàn ông lấy trong túi áo vét tông ra một bao thuốc lá nhàu nát và trề môi dưới ra, vuốt lại bao thuốc cho phẳng phiu. Nhưng liền đó, cái má gầy guộc trên đó nổi hẳn lên những cơ miệng bắt đầu co thắt như bụng con sâu. Anh ta có cái vẻ của một nạn nhân bị truy lùng. Nhưng tại sao? Qua kinh nghiệm, anh biết rằng nếu tiếp xúc với một đứa bé thì do bị kích động bởi trí tưởng tượng phi thường, nó có thể kinh hoảng, nhưng người đối thoại với anh là một người hoàn toàn trưởng thành kia mà. Các bạn đồng nghiệp tránh nhìn anh, đưa mắt đi nơi khác vì đau đớn cảm thấy ưu thế của họ. Chính vì biết điều đó, bằng cái mồi mười ngàn yên, anh muốn cầu lấy sự bình đẳng giả tạo. Chỉ thế thôi…

- Vậy thì ta bắt tay vào việc. – Thận trọng, nhưng đồng thời có ý dùng cách nói gay gắt, anh bắt đầu thăm dò. – Thế này này, ông có bằng lòng nhường cho tôi bộ mặt của ông không?...

Thay cho câu trả lời, anh ta rầu rĩ nhìn anh và quẹt mạnh que diêm. Que diêm gãy và đầu que diêm đang cháy bay xuống bàn. Anh ta cuống quít dập tắt đầu diêm cháy, búng nó xuống sàn và hậm hự một cách bực tức, đánh que khác. Đúng như anh mong đợi. Tất cả những việc đó kéo dài mấy giây, nhưng trong những khoảnh khắc ấy, anh ta tập trung hết tâm trí, gắng sức tìm hiểu ý nghĩa mấy tiếng “nhượng lại bộ mặt”.

Có vô vàn cách giải thích. Bắt đầu từ những điều ai nấy đều biết như giết người, dọa dẫm, vụ lừa đảo trong đó người ta muốn thay đổi diện mạo của mình và cuối cùng là những trường hợp hoàn toàn huyễn hoặc khi người ta thực sự làm cái việc mua bán mặt... Đúng, quả là không dễ đoán tí nào. Nếu anh ta còn khả năng suy xét bình tĩnh, anh ta phải nhớ ra ngay món tiền mười ngàn yên – đấy là một điều kiện hoàn toàn rành mạch. Mười ngàn yên có thể mua được những gì, điều đó anh ta biết. Phải chăng hợp lý hơn cả là đừng đoán mò làm gì cho nó khổ thân, mà cứ hỏi thẳng xem anh nói thế là ý làm sao? Không nghi ngờ gì nữa, anh ta bị áp chế bởi lớp băng trên mặt anh và đang lâm vào tình trạng khó chịu của một người bị một sự ngụy biện nào đó không thể tưởng tượng nổi hành hạ trong giấc mơ. Nói chung, dường như anh không lầm khi quyết định đến tiệm ăn. Điều anh thích nhất là anh ta dường như vấp phải hàng rào dây thép gai, quan tâm đến cái ở dưới băng thì ít, mà quan tâm đến chính lớp băng thì nhiều hơn.

Trong giây lát nào đó – như một nhà quỷ thuật trứ danh vung chiếc khăn tay – trong anh xảy ra sự biến hóa kinh dị. Như từ cái hố không khí vô hình bay vọt ra một con dơi, anh bỗng trở thành kẻ hung đồ sẵn sàng cắm ngập những chiếc nanh đã mài nhọn vào họng kẻ đối thoại với mình.

- Nào có gì đâu. Tuy tôi nói về mặt nhưng đấy chỉ là nói về lớp da. Tôi muốn thay loại băng…

Mặt người đàn ông càng sa sầm hơn, dường như anh ta mải mê hút thuốc – anh ta chúm môi lại một cách hết sức cố gắng – xem ra anh ta đã quên hẳn công việc của anh và anh ta. Thoạt đầu, để ngăn ngừa sự phản đối của anh ta, anh định trình bày vắn tắt thực chất sự việc, nhưng bây giờ thì không cần nữa rồi. Dưới lớp băng, bất giác anh nặn ra một nụ cười chua chát không ai nhìn thấy. Trút giận là cách tốt nhất để giữ sức khỏe.

- Không, không, ông đừng lo. Tôi không có ý định lột da ông đâu. Cái duy nhất tôi cần là hình mẫu bề mặt da. Những nếp nhăn, những lỗ chân lông, những đường nét của da… Đại khái là tôi cần ông để tôi chuyển vào khuôn tất cả những gì cho phép cảm thấy là có da.

- À, khuôn…

Người đàn ông thở dài nhẹ nhõm, sự căng thẳng tan biến, yết hầu anh ta động đậy, anh ta gật đầu lia lịa, nhưng nỗi e sợ vẫn chưa hết hẳn. Rõ ràng là anh ta lo ngại. Anh định làm những chuyện xằng bậy gì khi mang bộ mặt hệt như mặt anh ta, đấy là điều không thể không khiến cho người đàn ông lo lắng. Đáng lẽ giải quyết ngay những ngờ vực của anh ta thì suốt thời gian ngốn cái món ăn người ta mang đến, anh luôn luôn giở những trò bỉ ổi lặt vặt với anh ta, chỉ càng khiến anh ta thấy mình nghi ngờ là phải. Đối với cá nhân anh ta, anh chẳng thù ghét gì. Có lẽ đấy chỉ là anh trả thù về việc anh phải thỏa thuận với anh ta về bộ mặt.

Cố nhiên chỉ cần những con đỉa này đừng làm khổ anh thì lớp băng cũng có cái duyên ưu của nó và vứt bỏ nó cũng không phải là dễ dàng lắm đâu. Chẳng hạn anh cho rằng ý nghĩa đích thực của mặt bộc lộ rõ nhất khi nó bị lấp dưới lớp băng – hiệu ứng của mặt nạ. Mặt nạ, đó là một trò chơi độc ác khi cái mà ta chờ đợi ở bộ mặt và cái mà ta nhìn thấy đổi chỗ cho nhau. Nói chung có thể coi đó là cách tốt nhất để lẩn trốn mọi người – xóa bỏ mặt, người ta xóa bỏ luôn cả tâm hồn. Hẳn là chính vì thế nên thời xưa, những tên đao phủ, những thầy tu bội giáo, những quan tòa giáo hội, những thầy tu tế, các giáo sĩ của những dòng tu bí mật, và cuối cùng là những tên cướp không thể không cần đến mặt nạ, mặt nạ rất cần thiết cho họ. Mặt nạ không chỉ có công dụng tiêu cực là che giấu bộ mặt, mà còn có mục đích tích cực hơn – che giấu diện mạo của con người, dứt bỏ mối liên hệ giữa mặt và trái tim, giải thoát người ta khỏi những ràng buộc về tinh thần với mọi người. Hãy lấy một ví dụ đơn giản hơn – hoàn toàn ứng với trường hợp này là tâm lý của gã công tử bột thích đeo kính đen làm đỏm ngay cả khi chẳng cần gì đến kính. Nhưng nếu như giải thoát mình khỏi tất cả những ràng buộc về tinh thần và giành được tự do vô giới hạn thì rất dễ trở thành tàn bạo vô hạn độ.

Thực ra, anh đã từng phải suy nghĩ về việc dùng băng làm mặt nạ. Đúng… Điều đó xảy ra lần đầu tiên từ trước khi xảy ra sự việc với bức vẽ của Klee. Anh tự hào cho là mình giống người vô hình nhìn thấy mọi người mà không ai nhìn thấy mình cả. Tiếp đó là lần anh đến gặp ông K, người chế tạo ra khí quan nhân tạo. K ra sức nhấn mạnh tính chất ma túy của mặt nạ và nghiêm chỉnh báo trước với anh rằng anh sẽ biến thành kẻ nghiện ma túy không thể quan niệm được cuộc sống mà không có những cuộn băng. Vậy có thể cho rằng lần này chuyện đó xảy ra là lần thứ ba… Đã hơn nửa năm trôi qua, có thể nào anh vẫn giẫm chân tại chỗ? Không, vẫn có sự khác nhau. Thoạt đầu đó là sự huênh hoang bình thường, rồi sau anh nhận được lời cảnh báo của người ngoài, và cuối cùng bây giờ lần đầu tiên, anh thực sự nếm mùi cái thú vui bí mật làm người đeo mặt nạ. Tư tưởng của anh dường như vận động theo đường xoáy ốc. Thực ra trong thâm tâm anh hơi ngờ vực: sự vận động đó diễn ra theo hướng nào, theo đường xoáy ốc đi lên hay đi xuống?

Vậy, tiếp tục cảm thấy mình là kẻ cưỡng bức, anh rủ người đàn ông ra khỏi cửa hàng bách hóa, trả tiền thuê căn buồng ở khách sạn gần nhất và hai giờ sau, cũng bằng cách thức như hồi nọ, anh làm bản sao đúc cái tổ đỉa của mình, anh in lại da mặt người đó. Nhìn gã kia sau khi xong việc, nhét tờ giấy bạc mười ngàn yên vào túi và đi gần như chạy ra cửa, anh cảm thấy một nỗi cô đơn đáng ghét, như thể mọi sức lực đều rò rỉ khỏi cơ thể anh. Nếu việc giao kèo với bộ mặt thực là việc làm trống rỗng thì có lẽ cả việc giao kèo với bộ mặt đeo mặt nạ cũng sẽ o trống rỗng như thế.

Tái bút: Không, lập luận ấy không đúng.

Có thể duyên do làm nảy sinh ra cảm giác ấy là như thế này: theo giả thiết của anh, những thay đổi diễn ra trong tâm hồn anh khi anh làm xong mặt nạ sẽ rất giống với tất cả những trường hợp người ta đội một cái lốt giả để ẩn trốn mọi người… Cho nên chẳng lấy gì làm lạ về việc anh cảm thấy lo ngại, bởi lẽ anh đã rời xa mục đích thiết tha: khôi phục con đường mòn nối anh với mọi người. Thực ra ngay trong sự so sánh ấy đã có sự thiếu nhất quán nhất định. Mặt nạ không phải là mặt mình, coi mặt nạ là cái lốt tức là gọi trắng thành đen. Nếu mặt nạ khôi phục con đường mòn thì lốt chặn ngang con đường đó – chúng là những đối cực thì đúng hơn. Trong trường hợp trái lại thì anh, với kì vọng lẩn tránh mặt nạ – lốt và tìm mặt nạ – mặt, sẽ lâm vào tình trạng lố bịch.

Lại còn thế này nữa. Anh vừa chợt nghĩ: mặt nạ cần cho nạn nhân, còn cái lốt ngoài cần cho kẻ bạo hành. Đúng không?