Chương 8Những ảnh hưởng từ bạn bè và sự phát triển về mặt xã hội của con

Bạn chính là người quan trọng nhất trong cuộc đời con. Sự ảnh hưởng của bạn thấm sâu vào tận cốt lõi của việc con là ai và đang trở thành người như thế nào. Bạn có thể không nhìn thấy đầy đủ sự ảnh hưởng này trong nhiều năm vì có những thời điểm mà các mối quan hệ bạn bè của con dường như đã chiếm trọn. Tuy vậy, hãy yên tâm vì bạn luôn có ý nghĩa quan trọng trong cuộc đời con.

Ươm mầm những phẩm chất tích cực trong con và qua đó thúc đẩy sự phát triển về mặt xã hội của con.

Sự phát triển về mặt xã hội của một đứa trẻ là quá trình học hỏi kiến thức, các giá trị sống và kỹ năng sống để trẻ có thể tạo dựng mối quan hệ với bạn bè cùng trang lứa và người lớn theo cách được xã hội chấp nhận. Sự phát triển này cũng tác động đến hành vi của trẻ. Cha mẹ là những người đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển đó, trước tiên là trong vai trò người gác cổng cho các mối quan hệ xã hội của con, sau đó là người hướng dẫn và đôi khi là một vị trọng tài. Có nhiều cách để bạn ươm mầm những phẩm chất tích cực trong con và qua đó thúc đẩy sự phát triển về mặt xã hội của con.

Khi nói đến hành vi, điều quan trọng là phải xem xét ảnh hưởng của bạn bè đồng trang lứa đối với con. Đó là áp lực buộc con phải thích ứng với các hành động và/hoặc các giá trị của nhóm bạn bè chơi chung. Sự ảnh hưởng này bao gồm vai trò khuyến khích hành vi của cá nhân từ nhóm xã hội và những áp lực ban đầu từ bạn bè. Từ những người bạn nhỏ mà bạn đã giúp con chơi chung trong những năm đầu đời cho đến những người bạn mà con kết giao ở trường học, hay những đứa trẻ khác xung quanh con đều có ảnh hưởng rất nhiều đến bé.

Thậm chí, ngay cả sự cạnh tranh của anh chị em trong nhà giành nhau phần quan tâm chú ý của cha mẹ cũng có thể có ảnh hưởng đến sự phát triển về mặt xã hội của trẻ. Thiết lập một nền tảng xã hội vững chắc có thể giúp con trẻ cảm thấy hạnh phúc hơn, dễ kết nối hơn và ít bị tổn thương trước những ảnh hưởng tiêu cực mà các con gặp sau này. Cho dù bạn vẫn có tác động rất lớn đối với sự phát triển về mặt xã hội của con trẻ, nhưng điều quan trọng là phải hành động sớm bởi vì sự tác động đó sẽ tạm thời bị đẩy ra rìa khi con đến tuổi vị thành niên và bị thay thế bằng những ảnh hưởng từ bạn bè đồng trang lứa.

Trong chương này, chúng ta sẽ thảo luận về các khía cạnh tích cực trong sự phát triển kỹ năng xã hội của trẻ liên quan đến những trẻ khác và phân tích vai trò ảnh hưởng từ bạn bè của con (Chúng tôi đặc biệt xem xét rất nhiều khía cạnh trong sự phát triển về mặt xã hội của con liên quan trực tiếp đến cha mẹ trong các nội dung thuộc Chiến lược Toàn diện, phần nuôi dưỡng mối quan hệ tích cực giữa cha mẹ và con cái). Chúng ta sẽ kết nối các điểm tương đồng giữa những hành vi xuất phát từ áp lực của bạn bè khi trẻ ở độ tuổi vị thành niên với những ảnh hưởng mà nhóm bạn bè tốt tác động lên trẻ trong khoảng từ 3 đến 11 tuổi. Ngoài ra, chúng ta cũng xem xét từ nguồn gốc của những hành vi phân bì, tỵ nạnh với anh chị em trong nhà đến các bước bạn có thể thực hiện nếu con gặp khó khăn khi hòa nhập với nhóm bạn cùng trang lứa. Có rất nhiều cách để bạn định hình hành vi cho con, giúp con tương tác tốt với xã hội.

THÚC ĐẨY NHỮNG MỐI QUAN HỆ XÃ HỘI TÍCH CỰC VỚI BẠN BÈ

Đừng đánh giá thấp tác động của các mối quan hệ với bạn bè lên sự phát triển về mặt xã hội của con. Có bạn bè là một nhu cầu chứ không chỉ là mong muốn của trẻ, và đó là điều thiết yếu cho sự phát triển lành mạnh. Tuy thế, điều này không có nghĩa là mỗi đứa trẻ cần phải có một mạng lưới quan hệ xã hội rộng lớn hoặc trẻ phải là người giỏi giao thiệp; sẽ không có gì bất ổn nếu trẻ sống nội tâm có ít bạn bè hơn trẻ hướng ngoại. Vấn đề là trẻ cũng cần được hoàn thiện bằng cách có một số mối quan hệ xã hội với bạn bè.

Nghiên cứu tâm lý chỉ ra rằng nếu trẻ em ở lứa tuổi mẫu giáo có mối quan hệ bạn bè tốt đẹp thì sẽ duy trì được khả năng tương tác tốt trong những năm học về sau. Ngược lại, những đứa trẻ không có kỹ năng chơi chung hòa thuận và kết bạn được với những trẻ khác cùng độ tuổi thì sau này, có thể trẻ sẽ bị loại trừ và mất cơ hội phát triển thêm những kỹ năng xã hội phức tạp hơn vốn rất cần thiết cho việc tương tác với bạn bè đồng trang lứa trong tương lai.

Sự phát triển mối quan hệ xã hội tích cực xuất phát từ năng lực xã hội bẩm sinh của mỗi người – một số người bẩm sinh có “tính xã hội” cao hơn những người khác – và một phần là do thực tiễn xã hội. Nhờ có nhiều cơ hội thử những hành vi xã hội khác nhau, con trẻ có thể trau dồi và rèn luyện các kỹ năng của mình thông qua sự phản hồi tự nhiên từ những người mà con tương tác.

Có một số cách dễ dàng, chủ động mà qua đó bạn có thể nâng cao kỹ năng xã hội của con và giúp bé tận dụng tối đa cơ hội tương tác xã hội.

BỘ KỸ NĂNG XÃ HỘI CỦA TRẺ

Theo dõi kỹ năng xã hội của con có thể giúp chúng ta xác định cần trợ giúp hoặc khuyến khích điều gì ở con. Cũng như người lớn, một số trẻ có năng khiếu tương tác xã hội tốt hơn những trẻ khác. Bảng sau sẽ phản ánh tổng quát khả năng của con:

Bảng này sẽ cho bạn một số đầu mối để biết cần tham gia hỗ trợ con ở mặt nào. Không có ai hoàn thiện được mọi kỹ năng này, nhưng bạn và con hoàn toàn có thể cải thiện được tất cả.

Những cơ hội tự nhiên để con thực tập giải quyết vấn đề như thế này là vô giá đối với sự phát triển kỹ năng xã hội của con.

Trước tiên, hãy cho con thật nhiều cơ hội để chơi cùng với những đứa trẻ khác và để con tự thương lượng, chia sẻ và giải quyết những vấn đề phát sinh. Bạn cũng có thể cho con tham gia vào các nhóm chơi, làm quen với bạn mới hoặc kết giao bạn bè ở những tổ chức tôn giáo, tín ngưỡng. Đây là phương pháp thuộc Chiến lược Toàn diện - Tổ chức các buổi thực hành, được triển khai ngay tại sân chơi khu phố. Kết hợp nó với chiến lược Huấn luyện và sử dụng thật nhiều lời khen ngợi cho các hành vi mà bạn thích. Đừng cố kiểm soát mọi tương tác của con, chỉ cẩn thận quan sát các va chạm cãi vã lặt vặt của bọn trẻ trước khi quyết định có cần can thiệp hay không. Những cơ hội tự nhiên để con thực tập giải quyết vấn đề như thế này là vô giá đối với sự phát triển kỹ năng xã hội của bé.

Bên cạnh đó, hãy áp dụng Chiến lược Toàn diện -Nuôi dưỡng mối quan hệ tích cực với con bằng thời gian ở bên nhau để chơi với con như là một người bạn đồng trang lứa của con. Trẻ em có thể học hỏi rất nhiều thông qua việc chơi đùa với cha mẹ, mặc dù bạn có thể khó mà trút bỏ hẳn tư cách “làm cha mẹ” của mình. Năng lực xã hội và sự tự tin của con sẽ được nâng cao mỗi lần bạn cười và mỗi khi bạn hưởng ứng nhiệt tình các ý tưởng trò chơi của con.

Bạn cần chống lại sự thôi thúc muốn giành quyền chỉ đạo khi chơi với con. Hãy để con dẫn dắt trong khi bạn chỉ đóng vai trò hỗ trợ như một người bạn cùng chơi với con. Tuy nhiên, bạn vẫn phải có những góp ý, phản hồi mang tính xây dựng. Nếu con không chịu chờ đến lượt mình khi chơi, hãy cho con biết rằng các bạn khác sẽ không thích điều đó và có thể không muốn tiếp tục chơi với con nếu con cư xử như vậy. Khi con lớn hơn, bạn có thể tiếp tục cùng con chơi bóng rổ, chơi cờ hay các trò chơi theo lượt khác. Những trò chơi này là cơ hội hoàn hảo để con thực hành các kỹ năng xã hội quan trọng (như đổi phiên, xử lý tranh chấp và thắng thua trong vui vẻ).

Thứ ba là, cho dù bạn nhìn thấy hành vi nào đó của con hay của người khác ở nơi công cộng, thì cũng nên áp dụng Chiến lược Toàn diện - Sử dụng phần thưởng và các yếu tố khích lệ và gọi đích danh các hành vi xã hội mà bạn muốn con lặp lại hoặc cố gắng thực hiện. Nói với con nhận định cụ thể của bạn về những hành vi, hay những gì mà bạn muốn khuyến khích trong sự phát triển về mặt xã hội của con. Sau đây là một số ví dụ:

- “Hôm nay mẹ thấy con cho bạn Cassidy chơi chung búp bê mới của con. Mẹ biết con rất quý búp bê và có thể con lo bạn sẽ làm bẩn áo hay rối tóc của búp bê, nhưng con thấy Cassidy rất muốn chơi nên con vẫn cho bạn chơi chung. Tuyệt lắm con ạ! Và con thấy đó, Cassidy đã rất cẩn thận, phải không nào? Bạn Cassidy thật biết cách giữ gìn đồ chơi của bạn bè.”

- “Kìa, con có thấy cậu bé vừa ra khỏi sân không? Đội của bạn đó bị thua nhưng bạn ấy vẫn mỉm cười bắt tay các cầu thủ của đội bóng kia và khen trận đấu thật hay. Hình như có mấy đồng đội của bạn đó đang bĩu môi, nhưng riêng bạn thì có một thái độ thật tuyệt vời.”

- “Con biết không, mẹ của Benjamin mới gọi cho mẹ để hỏi xem con còn giận bạn ấy không. Mẹ đoán là hôm bữa trước, lúc ở nhà Benjamin thì các con đã có chuyện gì không vui với nhau phải không? Mẹ của Benjamin kể là bạn đó đã hét vào mặt con nhưng con vẫn giữ được bình tĩnh, và mẹ rất vui khi nghe rằng con đã cư xử rất phải phép mặc dù con cũng đang tức giận. Giờ con cho mẹ biết có chuyện gì xảy ra được không?”

QUẢN LÝ CÁC CƠ HỘI TIẾP CẬN VỚI BẠN BÈ CỦA CON

Mặc dù bạn không thể lựa chọn bạn bè cho con nhưng chắc chắn bạn có thể kiểm soát mức độ thân cận của những người bạn chơi với con. Đặc biệt khi con còn nhỏ, bạn có thể chọn nhóm các gia đình có con cùng độ tuổi với bé nhà mình để cho các bé chơi chung với nhau. Trẻ nhỏ cần tiếp xúc với bạn bè đa dạng, nhưng không có gì là sai trái khi tránh xa những đứa trẻ mà bạn cảm thấy không nên chơi chung, chẳng hạn như những đứa hung dữ hay thô lỗ.

Điều quan trọng là cha mẹ phải đóng vai trò trung tâm từ rất sớm trong việc tạo điều kiện phát triển mối quan hệ xã hội cho con cái. Có rất nhiều yếu tố cho trẻ có cơ sở lựa chọn các tính cách mà chúng thích ở người khác. Các yếu tố này bao gồm cả vai trò làm gương của cha mẹ và những tình bạn từ lúc bé thơ. Vì vậy, chuẩn bị chu đáo cho con ngay từ bây giờ nghĩa là bạn sẽ tận dụng mọi cơ hội để tác động đến các loại tính cách mà con sẽ thấy thích ở bạn bè chúng sau này.

Khi con lớn hơn, bạn nhất thiết phải từ bỏ một số sự kiểm soát và tin tưởng rằng ảnh hưởng tích cực của mình sẽ vẫn được duy trì, ngay cả khi con không ở gần bên bạn, bởi vì con đã có nền tảng mà bạn xây dựng. Nền tảng đó là khả năng giao tiếp cởi mở và trung thực, khả năng tự đặt ra những giới hạn thích hợp, chuẩn mực trong các giá trị xã hội và những phẩm chất tốt đẹp. Với nền tảng này, những tác động tiêu cực từ bạn bè có thể bị con coi là khó chấp nhận và những mối quan hệ bạn bè xấu này ít có khả năng tồn tại lâu dài.

Tuy nhiên, đôi khi con cái chúng ta không thể tránh khỏi những ảnh hưởng xấu từ bạn bè. Khi điều này xảy ra, bạn phải cố gắng hiểu được lý do ẩn dưới hiện tượng mà mình thấy. Ví dụ, con có thể cần một “lực đẩy” cho sự tự tin của bản thân để phản đối ảnh hưởng tiêu cực từ bạn bè, hoặc có thể bé lo lắng rằng nếu nghỉ chơi với người bạn đó, bé sẽ không thể tìm được một người bạn nào khác. Cũng có thể là con chỉ bị thu hút bởi sự phấn khích nhất thời hoặc sự nổi loạn mà đứa trẻ đó rủ rê, hoặc có thể con không biết nói thế nào để đứa trẻ này dừng lại. Lý do có thể đơn giản là đứa trẻ này sống gần nhà bạn và luôn sẵn sàng chơi cùng với con của bạn.

Bất kể tình bạn này bắt nguồn từ nguyên nhân nào, điều quan trọng là bạn không được chỉ trích sự lựa chọn bạn bè của con bởi theo lẽ thường, bé sẽ trở nên phòng thủ và có thể vẫn tiếp tục chơi với những người bạn đó mà không cho cha mẹ biết. Thay vào đó, bạn nên tập trung vào những hành vi cụ thể mà mình quan sát được và đảm bảo con hiểu được rằng sẽ có hệ quả xấu (hình phạt) đối với bất kỳ hành vi không tốt nào.

Ví dụ, nếu con tham gia vào một hành vi xấu nào đó khi chơi cùng bạn, hệ quả tự nhiên của việc này là con tạm thời bị hạn chế tiếp xúc với người bạn đó. Nếu hành vi xấu gây thiệt hại tài sản hoặc tổn thương cảm xúc của ai đó, bạn có thể áp dụng Chiến lược Toàn diện - Nhấn mạnh việc xin lỗi và sửa sai. Ngoài ra, bạn có thể sử dụng Chiến lược Toàn diện - Áp dụng hệ quả tiêu cực dưới hình thức hạn chế các đặc quyền của con.

Một điều quan trọng không kém là con phải thấy cha mẹ sẵn sàng áp dụng kỷ luật với bạn bè của con khi chúng đến chơi nhà. Tốt hơn là cha mẹ nên đặt ra các nội quy gia đình rõ ràng cho bất kỳ vị khách nào đến nhà, cũng như những hệ quả rõ ràng nếu có sự vi phạm: “Hai con ném gấu Teddy của em vào thùng rác là sai, vì vậy cả hai phải xin lỗi em và sau đó giặt sạch gấu cho em”.

Sau đó, bạn có thể sử dụng mẫu câu “Nếu… thì…” của Chiến lược Toàn diện - Cho con hướng dẫn tốt, và nói riêng với con: “Ba thấy là con có xu hướng hành xử sai trái nhiều hơn khi con chơi với Michael. Mỗi gia đình đều có những quy tắc khác nhau. Ba không biết quy định của nhà Michael thế nào, nhưng ba cần con nhớ các nội quy của nhà mình và cho bạn bè của con biết chúng khi các bạn tới đây chơi. Nếu con có thể hành xử một cách có trách nhiệm khi Michael ở đây thì con mới có thể tiếp tục chơi với bạn đó”.

CHỐNG LẠI CÁC HÀNH VI TIÊU CỰC TỪ NHÓM BẠN CỦA CON

Tất cả chúng ta đều phải chịu áp lực từ bạn bè. Đó là lực đẩy mà chúng ta cảm nhận trực tiếp hoặc gián tiếp để điều chỉnh mình sao cho phù hợp với chuẩn mực do nhóm xã hội của chúng ta thiết lập. Sự tương thích về phẩm chất với những người xung quanh có thể cho chúng ta cảm giác thuộc về nhóm và được chấp nhận. Áp lực từ bạn bè có thể mang tính tích cực lẫn tiêu cực. Nhưng trẻ em có nền tảng xã hội vững chắc và một mạng lưới bạn bè tốt sẽ ít bị ảnh hưởng bởi bạn bè xấu.

Áp lực từ bạn bè có thể mang tính tích cực lẫn tiêu cực.

Một ví dụ thường thấy trên các phương tiện truyền thông về áp lực của bạn bè dẫn đến hệ quả xấu đó là việc sử dụng ma túy ở tuổi vị thành niên, và thực tế đúng là một số trẻ có thể bị như vậy khi phải chịu các loại áp lực xấu từ bạn bè. Nhưng mỗi lực đều có một phản lực cân bằng với nó. Vậy nên cũng sẽ có loại áp lực từ bạn bè mang tính tích cực, đưa đến hệ quả tốt đẹp. Ví dụ, một học sinh có học lực tốt có nhóm bạn cũng học hành giỏi giang, và do đó kết quả là em ít có khả năng bị lôi kéo vào tệ nạn ma túy học đường bởi vì nó không phù hợp với nhóm bạn của em.

Ở trẻ từ 3 đến 11 tuổi, chúng ta thường thấy các bé có hành vi a dua theo bạn bè hoặc hành xử giống nhau trong một nhóm. Đặc biệt là khi có chuyện gì đó có vẻ thú vị và có một nhóm trẻ cùng nhau làm việc đó, thì con của bạn cũng muốn làm theo.

Hành vi của nhóm tích cực có thể thúc đẩy thành tích của trẻ, khả năng chú ý đến cách cư xử và sự lựa chọn lành mạnh. Nhưng nếu đó là một nhóm cổ vũ cho các hành vi tiêu cực thì nó sẽ làm chúng ta “tăng huyết áp”. Một trong những cách tốt nhất để giúp con chống lại áp lực xấu từ bạn bè là giúp con phát triển lòng tự trọng và ý thức tự chủ. Điều này có thể giúp con đứng vững khi đối mặt với áp lực xấu từ bạn bè và không dễ bị tổn thương vì không thỏa mãn nhu cầu được hòa nhập. Nói cách khác, một đứa trẻ hạnh phúc, nhu cầu xã hội và tình cảm của bé được đáp ứng, cũng như khi bé ý thức tốt về bản thân sẽ ít khi phải bận tâm đến áp lực từ bạn bè xấu.

Hãy dạy con tính quyết đoán. Một đứa trẻ e ngại khi phải tranh đấu cho bản thân sẽ có xu hướng rơi vào những tình huống căng thẳng. Bạn nên áp dụng Chiến lược Toàn diện - Tổ chức các buổi thực hành để dạy con cách khước từ người khác. Bằng cách tổ chức và thực hành những tình huống có thể xảy ra, bạn có thể giúp con biết cách nói “Không!”. Điều này giúp con tự bảo vệ mình một cách hợp lý, hòa nhã.

Dưới đây là một số ví dụ về các tình huống ở những độ tuổi khác nhau mà trong đó, bạn có thể dạy con cách khước từ người khác để chống lại các hành vi tiêu cực:

- “Con có từng thấy bạn nào nhìn lén bài kiểm tra và cố quay cóp bài của con không? Chuyện như vậy đã xảy ra với ba vài lần lúc ba bằng tuổi con đấy. Gian lận, quay cóp khi làm bài là sai trái và vi phạm nội quy nhà trường. Nếu điều đó xảy ra với con, con chỉ cần nói với bạn đó là phải ngừng lại, còn nếu bạn cứ tiếp tục thì con báo cho thầy cô biết nhé.”

- “Hôm trước, mẹ có nghe được chuyện mấy đứa trẻ cỡ tuổi con gặp bao nhiêu là rắc rối chỉ vì nói dối. Chúng liên tục bịa ra một loạt chuyện dối trá và càng nói dối thì chúng càng gặp nhiều rắc rối hơn. Với nhà mình thì khác phải không con? Mọi người trong nhà luôn luôn nói thật với nhau. Nên nếu có bạn nào hay người nào yêu cầu con nói dối thì con nói với họ là chuyện đó không được phép xảy ra ở nhà mình, được không?”

Điều quan trọng là chúng ta nhận thức được rằng khi con phát triển, những áp lực tiêu cực sẽ thay đổi. Vì vậy, việc thực hành những cách từ chối người khác như thế này phải được diễn ra liên tục và có tính thời sự (theo kịp nhịp sống của con) chứ không phải chỉ cần dạy con một lần là đủ. Càng ngày, bạn sẽ phải sử dụng những kịch bản kỹ lưỡng hơn để con thực hành xử lý các vấn đề nghiêm trọng hơn (như chuyện liên quan đến ma túy, rượu và các hành vi nguy hiểm khác). Ngoài ra, bạn cần lưu ý giữ cho các giờ huấn luyện và thực hành này ngắn gọn, có trọng tâm và thỉnh thoảng mới diễn ra để tránh làm con chán ngán. Nếu con quen với ý tưởng nói “Không” trong những tình huống đã được thực hành thì con sẽ mạnh mẽ hơn khi làm điều đó ở tuổi thiếu niên và sự lựa chọn của con sẽ lớn hơn nhiều chứ không chỉ là đồng ý hay phục tùng.

ÁP DỤNG CÁC CHIẾN LƯỢC KHI CON CÓ VẤN ĐỀ VỚI NHÓM BẠN CÙNG TRANG LỨA

Một số trẻ gặp rắc rối với nhóm bạn bè của mình vì nhiều lý do. Trong một số trường hợp đó là việc nhóm có những thay đổi năng động và các thành viên trong nhóm thờ ơ lạnh nhạt khiến con cảm thấy lạc lõng. Trong các trường hợp khác, con có thể không có năng khiếu tự nhiên như các thành viên khác trong nhóm và phải nỗ lực lớn để hòa nhập. Đôi khi, trẻ trở thành mục tiêu để bạn bè tẩy chay và bắt nạt.

Con thường cảm thấy thoải mái nếu thích nghi được với bất kỳ nhóm nào, còn hơn là không hợp với nhóm nào cả.

Điều quan trọng là cha mẹ phải hành động để giúp con giải quyết các vấn đề với nhóm bạn của mình. Bởi vì những đứa trẻ gặp rắc rối khi hòa nhập sẽ có nhiều khả năng trở thành người dễ bị tổn thương trước áp lực xấu từ bạn bè. Theo quan điểm của con trẻ, con thường cảm thấy thoải mái nếu thích nghi được với bất kỳ nhóm nào, thậm chí là một nhóm xấu, còn hơn là không hợp với nhóm nào cả. Xin hãy nhớ rằng bạn bè là một nhu cầu cần thiết đối với mỗi cá nhân. Vì vậy, khi một đứa trẻ bị thu hút về phía những người bạn có tính khí hung hăng, ma mãnh hoặc có những hành vi mà chúng ta không ủng hộ thì đó thường là đứa trẻ đang gặp khó khăn trong việc tìm cách tích cực hơn để thỏa mãn nhu cầu xã hội của mình.

Một đứa trẻ đến tuổi vị thành niên nhưng không được đáp ứng nhu cầu xã hội với nhóm bạn bè giỏi giang và ngoan ngoãn, thay vào đó là giao du với những đứa trẻ sống bên rìa xã hội, có thể sẵn sàng tham gia vào các hành vi tiêu cực, các mối quan hệ tiêu cực và các hành vi nguy hiểm chỉ để có được sự chấp nhận từ bạn bè. Mặc dù đây có thể chỉ là một chặng đường rất ngắn so với độ tuổi từ 3 đến 11 tuổi được đề cập trong quyển sách này, nhưng những hạt giống của sự phát triển kỹ năng xã hội tích cực cho chặng đường ngắn ấy đã được gieo mầm từ năm tháng thiếu nhi.

Nếu con của bạn gặp các vấn đề với nhóm bạn, bất kể đó là một tình huống tạm thời hay lâu ngày, thì bạn có thể áp dụng các bước dưới đây để giúp con nâng cao kỹ năng xã hội, thúc đẩy khả năng nhận diện và nuôi dưỡng những tình bạn tốt đẹp tiềm năng:

- Phát huy thế mạnh của con bằng cách cho con ghi danh các lớp học, tham gia vào các đội nhóm, câu lạc bộ nơi con có thể tiếp cận với bạn bè có cùng sở thích.

- Tổ chức các buổi họp mặt hay các bữa tiệc nhỏ thường xuyên cho cả đội hoặc câu lạc bộ mà con tham gia. Tuy nhiên, bạn phải chắc chắn rằng đó là một dịp hấp dẫn đủ để các vị khách nhỏ tuổi này đều muốn tham dự. Điều này tạo cơ hội để bạn quan sát hành vi xã hội của con và phản hồi, can thiệp nếu cần thiết. Ngoài ra, con có thể kết bạn với các thành viên tham dự trong môi trường giao tiếp vui vẻ mà bạn tạo ra.

- Nếu con của bạn chỉ cảm thấy thoải mái khi chơi cùng với những đứa trẻ nhỏ hơn một vài tuổi và không thể kết nối với bạn bè đồng trang lứa thì khi đó, bạn cần tạo điều kiện thuận lợi để con được chơi với những người bạn nhỏ tuổi hơn đó. Mục đích là để con chịu thực hành kỹ năng giao tiếp xã hội càng nhiều càng tốt. Việc cho phép con được thoải mái trong phạm vi giao tiếp mà con chọn sẽ giúp bé cảm thấy an toàn, và theo đó sẽ học hỏi được nhiều hơn so với việc cố đẩy con vào giữa các bạn cùng trang lứa.

- Tham khảo ý kiến giáo viên của con hoặc của các tư vấn viên học đường để hình dung được toàn cảnh những gì đang xảy ra. Giáo viên có thể cho bạn biết con chơi thân với ai trong lớp và sau đó bạn có thể giúp con duy trì mối quan hệ này.

- Tìm kiếm một nhóm sinh hoạt kỹ năng xã hội cho con. Đây là một loại hình nhóm hỗ trợ mới, cụ thể nhằm tạo ra những tương tác xã hội tích cực, ngày càng trở nên phổ biến.

Trong các bước hành động này, bạn sẽ cần áp dụng linh hoạt chiến lược Huấn luyện và Khen ngợi. Bạn cần bàn luận với con ngay trước khi con tham gia vào buổi họp mặt của câu lạc bộ, đội nhóm hoặc ngay trước khi tất cả các khách mời của con đến dự bữa tiệc nhỏ mà bạn tổ chức. Phải rất cụ thể khi “điểm mặt” những hành vi mà bạn muốn con thực hiện. Bạn thậm chí có thể cho con thực tập những gì sẽ nói với các bạn cùng những hành động tương tác đơn giản (như chào hỏi và mời bạn bè tham gia trò chơi).

Ví dụ, nếu con có xu hướng ăn nói lỗ mãng khiến bạn bè bỏ đi, bạn cần chủ động và nói chính xác với con là: “Khi các bạn của con đến nơi, con hãy cư xử lịch sự. Hãy suy nghĩ kỹ về những lời nói của con và việc người khác sẽ cảm thấy thế nào khi con nói vậy với họ. Tuần trước, mẹ nghe con nói với bạn Xavier là quần áo của bạn không ăn nhập gì với nhau và điều đó làm bạn ấy rất buồn. Mặc dù có thể là con đúng, nhưng bạn mặc gì là quyền của bạn, nó không liên quan đến con. Do đó, con không được nói những điều như vậy. Thay vào đó, con có thể mời mọi người uống món gì đó và cho các bạn xem phòng chơi của con. Như vậy các bạn sẽ thấy con đáng mến hơn. Con hiểu không?”.

Bạn đang “gạ gẫm” để con cố gắng tự quản lý hành vi xã hội của mình, và bạn đã đưa cho con một ví dụ cụ thể. Hãy nhắc nhở con ngay trước khi bắt đầu và thậm chí thêm một vài lần nữa trong suốt bữa tiệc nếu cần thiết. Mục đích là con của bạn sẽ có nhiều khả năng tự kiểm soát được hành vi đó.

Hành vi bắt nạt và tẩy chay có thể làm tổn thương trẻ như một vết dao cứa sâu.

Trong trường hợp con trở thành mục tiêu trêu chọc hoặc những đứa trẻ khác đang chơi xấu con hết lần này đến lần khác thì bạn phải nói chuyện ngay với hiệu trưởng, huấn luyện viên hoặc chủ nhiệm câu lạc bộ. Hành vi bắt nạt và tẩy chay có thể làm tổn thương trẻ như một vết dao cứa sâu và để lại hệ quả lâu dài. Các hoạt động ngoại khóa và học đường phải là nơi an toàn cho trẻ em. Nhưng nếu con của bạn là mục tiêu chọc phá thì con không thể an toàn. Trong trường hợp này, bạn phải tìm hiểu xem các hành vi xấu đã diễn ra bao lâu để quyết định liệu có cần nói chuyện với các tư vấn viên hay chuyên gia tâm lý không. Chương 11 sẽ cung cấp thêm cho bạn các thông tin về việc làm sao để biết khi nào thì cần phải tìm kiếm sự trợ giúp chuyên môn.

XỬ LÝ SỰ PHÂN BÌ TỴ NẠNH GIỮA ANH CHỊ EM TRONG NHÀ

Trong quá trình phát triển, trẻ xem gia đình là môi trường xã hội tự nhiên để thực hành vô số hành vi xã hội sau này. Mặc dù mối quan hệ của bọn trẻ trong gia đình không hoàn toàn giống như mối quan hệ với bạn bè do hoàn cảnh sống chung với nhau, nhưng cha mẹ vẫn có một mô hình tự nhiên để theo dõi, khuyến khích, tổ chức huấn luyện và thực tập các hành vi xã hội cho các con thông qua nhiều cơ hội, từ việc chia sẻ lợi ích đến giải quyết mâu thuẫn giữa chúng.

Con cái cạnh tranh với nhau một nguồn tài nguyên hạn chế của cha mẹ: thời gian và sự quan tâm, chú ý.

Giống như nhiều hành vi mà chúng ta đã thảo luận trong quyển sách này, sự cạnh tranh giữa anh chị em với nhau cũng được xem là điều hoàn toàn tự nhiên. Trong sinh học, khi có nhiều hơn một sinh vật tranh giành nguồn tài nguyên có hạn phục vụ các nhu cầu cơ bản thì sẽ có một sự đấu tranh sinh tồn tự nhiên xảy ra. Điều này giống như giả thuyết về “sự sống sót của cá thể thích nghi nhất”. Những sinh vật có thể thu được nhiều nguồn lực nhất sẽ sống sót. Trong một gia đình có nhiều hơn một đứa con, những bản năng cơ bản để tồn tại biểu hiện trong sự cạnh tranh giữa các anh chị em. Ngày nay, trong xã hội chúng ta, hai hay nhiều đứa con không cần phải đấu tranh để sinh tồn nhưng chúng lại cạnh tranh với nhau một nguồn tài nguyên hạn chế của cha mẹ: thời gian và sự quan tâm, chú ý.

Ngoài ra, chúng ta còn phải kể đến các yếu tố khác đóng góp vào sự canh tranh này (như mức độ thân mật của mỗi thành viên trong gia đình với các thành viên khác và đặc điểm, cá tính của mỗi người). Bạn có thể làm tất cả mọi điều đúng đắn trong vai trò làm cha mẹ nhưng vẫn không thể nào loại bỏ được hoàn toàn thói phân bì tỵ nạnh giữa các con. Tuy vậy, đây cũng không nhất thiết phải là mục tiêu của bạn. Giáo dục con giữ phép tắc, lễ độ mới là mục tiêu chính của chúng ta để các con, dù có cãi vã kiện cáo dài dòng thì cũng không có hành vi “nhảy vào miệng người khác”. Thông thường, khi bọn trẻ lớn lên và sự phân bì tỵ nạnh lắng xuống thì mối quan hệ giữa chúng sẽ trở nên hòa thuận và đôi khi trở nên thân thiết thật sự. Tuy bạn thật sự muốn các con có thể hòa hợp với nhau khi chúng lớn lên, nhưng bạn không thể khiến một đứa trẻ yêu thích anh trai hoặc em gái của mình được. Bạn chỉ có thể mong đợi, luyện tập và khuyến khích các con giữ được sự lễ độ, lịch sự với nhau.

Đôi khi, cách khôn ngoan nhất là cứ để mâu thuẫn giữa bọn trẻ xảy ra, để xem liệu chúng có thể tự giải quyết được hay không.

Nhiều hành vi thiếu lễ phép giữa anh chị em với nhau liên quan đến thái độ. Vì vậy, tất cả các cách áp dụng Chiến lược Toàn diện mà chúng tôi đã trình bày trong Chương 7 về hành vi bộc lộ thái độ xấu cũng có thể áp dụng cho trường hợp anh chị em có hành vi vô lễ với nhau. Hãy nhớ rằng bạn cần phải lựa chọn cuộc chiến một cách khôn ngoan, nghĩa là xác định những hành vi mà bạn sẽ ưu tiên can thiệp và lập lại công bằng khi yêu cầu khắc phục đối với cả hai hoặc tất cả bọn trẻ. Bạn cũng cần tâm niệm rằng đôi khi, cách khôn ngoan nhất là cứ để mâu thuẫn giữa bọn trẻ xảy ra, để xem liệu chúng có thể tự giải quyết được hay không. Nếu chúng có thể, đó là lúc bạn cần khen ngợi con thật nhiều và cổ vũ cách con đạt được thành công này.

Sự phân bì của các con đem đến một tình huống hoàn hảo để áp dụng Chiến lược Toàn diện - Chuyển hướng sự tập trung của con. Theo đó, bạn sẽ thay đổi sự chú ý của chúng từ vấn đề đang mâu thuẫn sang việc tìm cách để có được tiếng nói chung. Chuyển hướng sự tập trung của trẻ giúp bạn phủ nhận vô số các tác nhân có thể kích hoạt bọn trẻ tranh giành lẫn nhau. Ngay khi bạn cảm thấy các con lại sắp lao đầu vào tranh giành, tỵ nạnh hay bực tức nhau, hãy giao cho chúng một nhiệm vụ, rủ chúng bắt đầu một trò chơi mới hoặc tách chúng ra xa nhau.

Một số phụ huynh nhấn mạnh việc áp dụng các hệ quả tiêu cực (hình phạt) cho cả hai (hoặc tất cả) đứa trẻ vi phạm kỷ luật với mục đích nhấn mạnh rằng chúng phải làm việc cùng nhau thì mới tiến bộ. Đó là một quyết định chủ quan tốt nhất được thực hiện dựa trên những điều ưu tiên của bạn hoặc những gì đang xảy ra vào lúc đó. Chúng tôi ủng hộ việc hành xử công bằng trong việc nuôi dạy con cái, đó là sự công bằng khi cần thiết nhưng vẫn tương thích với chiến lược riêng của bạn với mỗi đứa trẻ.

Tuy nhiên, bên cạnh sự ganh đua tỵ nạnh thì một số vấn đề vốn xuất phát từ sự ảnh hưởng của bạn bè cũng có thể được tìm thấy tương tự ở anh chị em một nhà. Động lực nhóm xuất hiện từ những năm tháng đầu đời, và nhóm đầu tiên con tham gia chính là gia đình. Chiến lược Toàn diện của chúng ta về việc nuôi dưỡng mối quan hệ gia đình tích cực với con có thể đóng một vai trò cực kỳ to lớn khi bạn can thiệp vào vấn đề giữa các con hay ảnh hưởng của bạn bè. Giống như nhiều khái niệm trong việc nuôi dạy con cái, điều này có nhiều lớp ý nghĩa, nhưng nền tảng của nó chính là lòng tự trọng, giá trị bản thân và cảm giác thuộc về nhóm. Khi chúng ta nuôi dạy các con khởi đầu bằng sự công bằng và tôn trọng, giao tiếp tích cực, chăm sóc cẩn thận và thiết lập những ranh giới rõ ràng, chúng ta sẽ giúp nuôi dưỡng nền tảng này thật vững chắc.

***

Từ sự ganh đua của bọn trẻ trong nhà đến sức ảnh hưởng của nhóm bạn, hay thậm chí là những áp lực từ bạn bè, sự phát triển về mặt xã hội của trẻ là một khía cạnh mà các hành vi đóng vai trò quan trọng và bạn có thể áp dụng các chiến lược cụ thể để định hướng hành vi tích cực cho con. Hiểu được con có nhu cầu tương tác và có mối quan hệ thân thiết với một nhóm như thế nào sẽ giúp bạn tin tưởng vào nền tảng của sự phát triển về mặt xã hội mà mình đã thiết lập được trong gia đình. Chính nền tảng này sẽ là cái để con dựa vào khi chúng đối mặt với áp lực của bạn bè hay khi lựa chọn bạn bè, và đôi khi, dù có phạm sai lầm, các con cũng sẽ quay về bên cha mẹ, những người quan trọng trong đời chúng, để được hướng dẫn và hỗ trợ khi cần thiết. Cha mẹ chính là những người quan trọng nhất trong cuộc đời con cho dù chúng có thừa nhận hay không.