3.THUẦN PHỤC ĐỂ KHÔNG BỊ HỦY DIỆT

Những gì chúng ta đạt được phần nhiều phụ thuộc vào mức độ chúng ta kỳ vọng và tin tưởng.

Nói chung, tôi cho rằng chúng ta ít khi thật sự thỏa mãn. Tôi không nói đến tiền bạc, xe hơi, nhà cửa, quần áo, trang sức hay những chuyến du ngoạn, bởi con người sẽ không bao giờ ngừng ham muốn những thứ đó. Tôi muốn nói về những chân giá trị của loài người: đạo đức, lòng trung thành, tình bạn, tình yêu, hạnh phúc.

Chúng ta không hèn nhát đến mức không dám thò đầu ra khỏi vỏ bọc và quan sát xung quanh để thấy rằng biết đâu trong lúc ta lẩn trốn, có vô vàn những thứ tốt đẹp như tương lai, sự tự tin, những dự định, cuộc sống vẫn mời gọi ta ngoài kia.

Dù ít ai nhận ra, nhưng tất thảy sự vật đều biến đổi, tiến triển, sinh sôi, mỗi ngày mỗi mới.

Chúng ta thật sự tốt đẹp hơn những gì ta nghĩ về mình.

Khi nhìn vào tấm gương cuộc đời, ai cũng mong mình sẽ nhìn thấy một con người dung mạo tươi tắn, một tâm hồn mở ra viễn cảnh bao la, thay vì chỉ là một khoảng không vô vị hay nỗi thất vọng ê chề.

Không nhất thiết phải có sự đồng tình

không cần nghệ thuật,

hay vẻ đẹp, hay tuổi tác,

cuộc sống chính ở hồn ta.

và ngay lúc này.

(Cuộc sống là của ta

để ta dám sống vì nó.)

Cuộc sống có thể viên mãn

đến khi nào cuộc sống vẫn là cuộc sống.

Nhưng ta phải tìm kiếm,

phải chinh phục.

Kỹ nữ nơi góc phòng

Nhiều năm trước, khi đang nghĩ về chủ đề quyển sách này, tôi quyết định tổ chức một cuộc thảo luận dành cho phụ nữ với đề tài "Trưởng thành: được và mất".

Tôi mời thêm một số bạn bè là các chuyên viên trị liệu giàu kinh nghiệm. Dù họ không phải là thính giả, nhưng tôi vẫn phải nói chuyện một cách thẳng thắn, hơn cả lúc viết lách hay khi đứng trên bục giảng, và với một vật phẩm hết sức đặc trưng mà ta gọi là tâm hồn của nhân loại. Tôi không dám tùy cơ ứng biến trong những tình huống rất dễ biến thành khủng hoảng.

Chúng tôi quyết định tập hợp thành từng nhóm tối đa mười phụ nữ và để họ trao đổi ý kiến, kinh nghiệm về chủ đề trưởng thành. Tại mỗi buổi gặp, chúng tôi gợi ý về một khía cạnh của chủ đề hoặc để mọi người tự đề xuất. Buổi thảo luận khá thân mật. Bất cứ ai cũng có thể chia sẻ kinh nghiệm hoặc bày tỏ suy nghĩ. Ai cũng có quyền nhận xét và thảo luận.

Hôm nay, chúng ta sẽ nói về nỗi sợ hãi. Những nỗi ân hận, những niềm vui sướng. Về ước mơ, về dự định tương lai.

Các gợi ý được đưa ra một cách thẳng thắn. Gợi ý có thể là một dòng hay một đoạn văn ngắn. Mục đích chính là để khám phá: mình là ai, hay mình nghĩ mình là ai, và mình muốn trở thành người như thế nào?

Sao ta phí sức chi cho lắm để cố trở thành cái không phải là ta, và ta cũng không thể trở thành như vậy, mà biết đâu ta không thực sự muốn trở thành?

Liệu điều đó có phụ thuộc vào bản thân ta chăng? Nếu có, nghĩa là ta yêu mến bản thân mình đến đâu? Ta muốn hạnh phúc, khỏe mạnh, thương yêu, ấp ủ, hay muốn thù hằn và cay đắng? Đó phải chăng là bản chất của ta?

Hoặc nếu ta muốn thay đổi thì phải làm sao để thay đổi, làm cách nào để đối mặt với những tác động của sự thay đổi?

Do đây là buổi gặp riêng của chị em phụ nữ nên gian phòng ngay lập tức tràn ngập bầu không khí đối thoại và cảm thông. Một số bẽn lẽn, vài người dè dặt, nhiều người lại mạnh dạn hơn. Họ mau chóng vào vai người chủ trì những cuộc tranh luận, đôi khi là những lời tâm sự, có lúc là những lời chia sẻ. Có nước mắt, có tiếng cười. Và những khoảnh khắc thú vị đến kinh ngạc:

- Ôi chị cũng vậy sao? Tôi tưởng chỉ có mình tôi như vậy thôi chứ. Tôi tưởng không có ai gặp phải vấn đề này.

Cuối cùng, chúng tôi ra về mà không lưu lại ký ức gì quá thân mật về nhau, chỉ là những thoáng cảm xúc đã khơi dậy trong lòng mỗi người nhiều suy tư về bản thân. Dĩ nhiên chúng tôi đã học hỏi được rất nhiều từ những người phụ nữ này, rằng họ đang làm hết sức có thể cho bản thân mình: họ muốn hiểu, muốn thay đổi, muốn hạnh phúc.

***

Độ tuổi của những người tham gia dao động từ bốn mươi đến tám mươi, phần lớn là trong độ tuổi năm mươi, và tất cả đều là những người phụ nữ cấp tiến, là lao động trí óc hay những bà nội trợ với vốn tri thức uyên thâm - những người không thể thiếu trong bất kỳ cuộc tranh luận nào. Đây là thế hệ phụ nữ của thời đại tiên phong, cái thế hệ của những người như tôi: chúng tôi không có tiền lệ để noi theo hay chối bỏ - cái thế giới mà thế hệ mẹ, cô, dì của chúng tôi đã sống, xét về nhiều khía cạnh, thật quá xa vời.

Khó khăn nhất là khi nhận ra chúng tôi vẫn tự hạ thấp bản thân mình, bất kể mình làm nghề nghiệp gì. Lo âu dường như là cảm giác cố hữu - cái cảm giác không chắc chắn về giá trị và tiềm năng của bản thân (đó là mới nói đến tiềm năng thôi, chứ chưa động đến chuyện phương hướng).

Biết bao năm tháng, bao thập kỷ, thế kỷ của những định kiến văn hóa vẫn còn kìm giữ chúng ta, mặc cho tất cả những tiến bộ của nhân loại. Chúng ta cần gì?

Đầu tiên là nhận thức.

Tâm tư rối ren. Cảm giác bất ổn và bất mãn, nhưng những người phụ nữ đó thậm chí không thể tự giải thích bằng lời. Cảm giác bất an đã đưa họ đến với căn phòng đó. Phải gỡ rối thế nào đây?

Quan trọng là phải làm rõ ngọn ngành. Một khi gọi tên được vấn đề tức là ta đã phần nào kiểm soát được vấn đề đó. Thông qua buổi trò chuyện, chúng tôi đã thu hẹp được phạm vi vấn đề và những mối trắc trở nơi đáy lòng chúng tôi thế là đã định hình.

Một trong những khía cạnh quan trọng nhất là ranh giới giữa tình yêu và sự cam chịu – một lằn ranh quả thật rất mơ hồ. Giữa sự rộng lượng và tự hủy diệt. Giữa thích nghi và tự hại mình.

Khi có sự thay đổi, ta cần hiểu xem đã có trục trặc gì trong quan hệ tình cảm, trong gia đình, trong công việc… trong bản thân mình. Chúng ta là nạn nhân của điều gì, chúng ta đã sống trong tình cảnh này bao lâu rồi? Ta có thể làm gì, làm như thế nào, liệu ta còn khả năng làm điều đó không?

***

Một lời nói, một dòng chữ có thể giúp ta nhận thức những điều hiển nhiên nhưng lại không được nhìn nhận: bởi chúng gây phiền toái và tốt hơn cả cứ giấu chúng dưới lớp áo của sự nhẫn nhịn.

Chúng ta cần hiểu rằng tình yêu không phải là sự cam chịu. Rằng dù ở bất cứ độ tuổi nào, ta cũng có thể tự lực tự cường. Rằng ta có thể mở ra những cánh cửa mới và đập bỏ một vài cánh cửa, xung quanh ta và cả bên trong ta, nếu cần.

Ta nên tự đưa ra quyết định, đưa mình vào nề nếp mới, xem xét lại các "hợp đồng" và ký kết các "thỏa thuận". Các bà các cô không ai nói ra, nhưng đều hiểu ngầm như vậy. Có rất nhiều thứ ta phải đem ra bàn luận, để rồi cuối cùng dẫn đến các cuộc đấu tranh trong gia đình, hay ở bất cứ nơi đâu.

Ta nhận ra một cách sống mới. Nhưng thấy được rồi, ta lại đâm ra âu lo. Một số người hỏi: liệu cuộc sống như trước đây – trước khi những buổi họp mặt diễn ra – có đáng phải thay đổi chăng. Ta tiếp tục sống được không, trong cái lề thói cũ mà ta chấp nhận và những mơ ước bị vứt bỏ?

- Vậy bây giờ mình phải làm gì đây? - Đám phụ nữ kêu lên, người đầy hăng hái, kẻ như vừa tỉnh mộng.

Mỗi người rồi sẽ làm những điều có thể là tốt hơn, khôn ngoan hơn, khả thi hơn, hoặc ngược lại. Nhưng cũng có người chỉ cần làm một nhiệm vụ duy nhất là để cho mọi thứ "vẫn như cũ". Tuy nhiên, đối với tất cả mọi người, cuộc đời sẽ không còn như trước nữa: đặt nghi vấn về những gì đã được thiết lập là một cách để cảm thấy mình đang sống, dù sau cùng ta có thay đổi được chúng hay không.

***

Câu hỏi chính luôn quay về với mối quan hệ yêu thương. Với một số người, tình thương đó là dành cho cha mẹ. Với một số đông người khác, là tình yêu thương dành cho con cái. Và đối với hầu hết tất cả mọi người, đó là tình cảm với người bạn đồng hành.

Đối với những phụ nữ được giáo dục là phải bằng mọi cách làm vừa lòng người khác, phải thực hiện tốt vai trò và bổn phận của mình, thì thật khó để họ xây dựng các mối quan hệ tích cực với đồng nghiệp, bạn bè và chồng con.

Người mẹ dù luôn có mặt, người vợ dù luôn phục tùng, ngay cả những đồng nghiệp hay cấp trên dù quan tâm hết mực, cũng đều khơi dậy tội lỗi và thái độ thù nghịch nơi người khác. Cuộc sống trôi qua trong nỗi cô đơn nhân đôi: của người đã chịu thua và của kẻ thống trị bất đắc dĩ. Cuộc sống chung không còn mang tính đối thoại hay hợp tác, mà là hai cuộc độc thoại mệt nhoài.

Thay đổi được điều này sẽ là phép màu đối với rất nhiều người. Tuy nhiên, đó đây vẫn còn ẩn giấu những tiềm năng giúp cho mỗi người, hay cả hai người cùng đạt đến những thành tựu mà trước kia tưởng chừng không thể.

Thay đổi bất kỳ điều gì, dù chỉ là kiểu tóc hay chỗ ngồi thường ngày trên bàn ăn, cũng đều khó khăn. Đối với những ai kém kỷ luật hơn, đây có thể là một trận chiến gây nhiều thiệt hại trên mọi phương diện.

Cảm giác bị đối xử bất công thật đau đớn và nặng nề, nhưng thái độ khuất phục lại gây ra những tác hại khó thấy hơn:

- Có thay đổi được gì đâu. Mình là vậy rồi. Cha mẹ mình, chồng mình, số phận của mình là phường bạo chúa. Trễ quá rồi.

Những tổn thương mà người khác gây ra cho ta – hay do chính ta gây cho mình – đã trở thành những tên côn đồ chặn ngay cửa ngõ tâm hồn. Bí quyết: ta phải cố gắng kiểm soát những bóng ma này để chúng không thể đẩy đưa ta. Có những mối bất hòa rồi sẽ được hàn gắn bằng một cuộc chuyện trò tốt đẹp, thậm chí là nhiều năm sau, và có thể ta sẽ ngạc nhiên khi biết người gây ra nỗi thống khổ trong lòng ta kia thường chỉ vô tình.

Lại có những vết sẹo mà ta không thể xóa. Dạng sẹo vĩnh viễn, làm ta mãi mãi biến dạng. Những vết thương này đòi hỏi nạn nhân phải có thiện ý, phải dịu dàng với bản thân, phải biết sáng suốt và chấp nhận. (Tôi không dùng từ cam chịu vì tôi không thích từ này).

Nhiều phụ nữ hối tiếc những gì họ đã làm hoặc chưa thể hoàn thành nhiều năm trước: những lựa chọn sai lầm, những điều đã bỏ sót, đã cam chịu và nhượng bộ; cảm giác bấp bênh, ngờ vực; kết hôn quá sớm, vội vàng đưa ra những quyết định quan trọng, những trách nhiệm đè nặng trên vai khi tuổi đời còn quá trẻ.

Một người phụ nữ đã hy sinh sự nghiệp sau khi sinh con vì người chồng không muốn bỏ mặc bầy con cho cô giữ trẻ. Một người khác bỏ dở chuyện lấy bằng thạc sĩ vì con cái trách móc mẹ sao hay vắng nhà. Một người khác nữa đã không thể đi học đại học vì cha cô muốn đám con gái của ông phải ở nhà. Một trong số họ đáng ra đã lấy được học vị tiến sĩ ở tiểu bang khác, nhưng cô không thể nói ra mong ước này vì anh chồng "chắc chắn sẽ nổi giận".

Một người thừa nhận rằng cô từng không muốn có con, bởi cô chưa có cảm giác muốn làm mẹ; mong muốn thực sự của cô là trở thành ngôi sao trong một lĩnh vực mà cô thật sự cảm thấy hứng thú. Giờ đây, khi các con cô đều đã trưởng thành, cô mới có thể theo đuổi mơ ước ấy.

Vậy thì tại sao cô ấy lại sinh con, những ba người? À thì... Bởi đó là mẫu mực của con gái thời ấy, là điều mà các đấng phu quân và các bậc cha mẹ thuở đó mong đợi. Lẽ đời khi xưa là vậy.

Trong lúc kể lại các câu chuyện cũ, những người phụ nữ nói mình giống như những cô gái bị khép vào tội ngỗ nghịch chỉ vì khi đó dám có những ước muốn thế kia. Người này rồi người khác mỉm cười, khẽ lắc đầu:

- Sao hồi đó mình dại thế?

***

Họ là những phụ nữ mẫu mực, đảm đang và tận tụy, những người mà trong quan hệ xã hội - không chỉ gói gọn trong phạm vi bạn bè hay người yêu - đều quy phục theo người đàn ông, người vốn dĩ cũng phải tuân thủ theo những chuẩn mực đặt lên phái nam. Nỗi cô đơn của người đàn ông đó ắt hẳn cũng trầm trọng như sự bất bình đẳng này.

Chúng tôi đã gợi ý rằng mỗi người nên xem xét, đánh giá lại các quá trình này theo cách thức của riêng mình. Vì sao họ đã xử sự theo cách này, cách khác? Họ có thể làm gì trong hoàn cảnh này, vào lúc này, sau biết bao nhiêu năm?

- Bây giờ tôi không làm gì được nữa hết. Chuyện đã hai mươi năm trước đây rồi. An bài hết rồi, thay đổi mà làm chi.

Khuynh hướng chung là kéo lê tàn dư của quá khứ: "Giá mà hồi đó mình… giá mà chồng mình…".

Ta có thể tránh vết rạn này ra, bằng cách giả vờ như không có chuyện gì cả; nằm xuống cạnh nó, âm thầm rơi lệ; chôn mình trong đó, chôn vùi cả tài năng và hy vọng của ta; lấy lá mục, cành cây, ván gỗ mà che phủ vết nứt, như thể chưa từng có gì xảy ra. Cố tìm lấy một thứ gì đó tích cực hơn để cân bằng cái tiêu cực này – thứ đó là thứ gì, thì mỗi người mỗi khác. Gặng hỏi tại sao ta lại hành động như vậy tại thời điểm đó. Do thiếu hiểu biết, hèn nhát, hay là muốn hủy diệt bản thân?

Một khi đã trưởng thành và khôn ngoan hơn, ta sẽ thấy hầu hết những lỡ lầm kia trông có vẻ bớt trầm trọng hơn khi ta nhận ra rằng: "Lúc đó, trong tình huống đó, mình đã làm hết khả năng". Hầu như lúc nào ta cũng có lý do: con nhỏ, khó khăn của người bạn đời, gặp nhiều trở ngại khi phải rời xa nhà hay xa thành phố, áp lực từ xã hội hay gia đình – những yếu tố không phải lúc nào cũng tiêu cực. Chỉ có những thực tế khiến con người ta phải cố hết sức để đối phó vào thời điểm đó.

Dần rồi ta cũng phải đối mặt với những vấn đề cũ một cách rõ ràng hơn: trong hoàn cảnh đó ta đã làm hết sức có thể, mặc dù hôm nay, khi đã trưởng thành, ta nhận thấy rằng mình có thể hành động khác hơn. Nhưng trong giai đoạn đó, khi vẫn còn non nớt, ta đã không thể, cha mẹ ta đã không hiểu, chồng ta đã không biết.

Sự trưởng thành cho ta cái nhìn mới, từ một khoảng cách an toàn hơn xưa, cho phép ta hiểu ra nhiều nhân tố, nơi bản thân ta hay nơi người khác, mà trước đây ta chưa thể hiểu. Rồi có đôi khi, ta lấy được đủ nghị lực để tha thứ. Ta có thể thay đổi nếp đời dựa trên cơ sở đó.

Tôi thích dùng từ tha thứ, thay vì xá tội, vì nó không mang ý nghĩa tôn giáo, mà cũng không làm ai liên tưởng rằng chúng ta là bậc thánh hiền đi ban ân xá.

Dù chỉ cho chính mình.

***

Một lần nọ, tôi đề nghị nhóm trò chuyện về những điều làm họ tức giận.

Thoạt đầu, chẳng có ai hưởng ứng. Ai cũng có đấng phu quân tuyệt vời, các con ngoan giỏi, bậc phụ mẫu thánh thiện. Tuyệt nhiên không một cảm xúc giận dữ. Bỗng một phụ nữ vốn ít khi lên tiếng đã nhẹ nhàng bắt đầu:

- Tôi ấm ức lắm. Tức ơi là tức!

Cô giận người mẹ tàn tật của mình, người đã hành hạ cô với sự bạo ngược và ngang tàng của một kẻ yếu, của người đang ốm nặng, hay của đứa con hư hỏng. Rồi một phụ nữ khác cho biết cô tức giận về những gì cô hy sinh cho hai người con trai đã trưởng thành nhưng vẫn sống chung với cô, những đứa con thô lỗ, cộc cằn và không bao giờ cảm thấy hài lòng với những gì chúng có. Một người khác cảm thấy giận người chồng vì không hề chú ý hay quan tâm đến cô:

- Trong mắt ông ấy, hình như tôi không tồn tại vậy. Thậm chí, tôi không phải là con người.

Nhiều phụ nữ khác giận dữ về những quyết định thời trẻ của mình, một vấn đề tôi đã đề cập ở phía trên.

Danh sách này dài và rất sống động.

Chúng tôi bắt đầu khám phá ra rằng tức giận (chứ không phải thù hằn) có thể chăng là một cảm xúc lành mạnh và cần thiết. Nghĩ rằng mình không bao giờ giận dữ – ta không tính đến lòng thù ghét hay oán giận – chỉ là đang tự lừa dối bản thân.

Có thể nhìn nhận những lý do khiến ta tức giận từ một góc độ khác: sự quy phục của người mẹ trước hai đứa con trai hỗn hào là hệ quả của một quá trình dài, từ khi người mẹ sinh con ra, thậm chí từ trước đó. Cô muốn cảm thấy mình là nạn nhân, rằng mình là phe chính nghĩa, rằng mình đang bị đọa đày. Nếu thôi đóng vai thánh thiện, dám kháng cự và bày tỏ cảm xúc thật, cô có thể tạo nên sự thay đổi đáng kinh ngạc trong mối quan hệ gia đình. Nhất định người chồng và hai đứa con ngỗ ngược sẽ vừa giận dữ, vừa phải cảm thấy có lỗi trong mối quan hệ với người bạn đời, kiêm người mẹ, kiêm người hy sinh.

Một người bạn dạy tôi rằng đối diện với cuộc sống rối như tơ vò, ta hãy tự hỏi mình: "Đây là bi kịch, hay chỉ là mối phiền toái?".

Trong đại đa số trường hợp, đó chỉ là một mối phiền toái. Tài khoản ngân hàng quá hạn trả, sếp gây sự, đồng nghiệp đố kỵ, con cái xấc láo, chồng lầm lì, mẹ già cau có, bản thân tăng ký vùn vụt… – chỉ là những trở ngại trong cuộc sống. Mưa quá, nắng quá. Lạnh quá, nóng quá. Bỗng dưng, mỗi lần hít thở, ta tưởng như đã đến ngày tận thế.

Sau khi dọn sạch sẽ "nhà kho tâm hồn", ta sẽ giảm bớt nhiều căng thẳng: hoặc ta vứt bỏ mọi phiền toái, hoặc tạm thời gạt chúng qua một bên, rồi ta chuyển sang giải quyết những vấn đề quan trọng hơn.

Dần dần, ta sẽ thấy mình đã dễ thở hơn. Thậm chí, ta còn có đủ sức để mơ mộng.

***

Lòng tự trọng sứt mẻ, kéo theo nỗi bất an và cảm giác sợ hãi, sẽ hướng chúng ta đến nhiều lựa chọn sai lầm trong thời son trẻ. Điều đó trói buộc nhiều người trong chúng ta vào những vết xe đổ tai ác, mang bất hạnh vào bầu không khí gia đình và đớn đau triền miên cho riêng mình.

Nếu chúng ta không coi trọng bản thân, không những ta có khuynh hướng để mọi sự tiếp tục diễn ra như cũ, mà còn ra quyết định – hay không quyết định – trong tâm trạng nơm nớp lo sợ. Sợ cô đơn, sợ tự mình không thể quyết, sợ người khác đánh giá. Một trăm thứ sợ!

Người tự ti sẽ cần một ai đó kề bên để giúp xác nhận giá trị con người mình. Trong hoàn cảnh này, người phụ nữ không thể đối thoại, vì sự cân bằng trong tâm hồn họ đã bị hủy hoại quá nhiều. Ta ngạc nhiên khi thấy cánh phụ nữ, ngay cả những người giỏi giang, lại gặp quá nhiều khó khăn trong việc cảm thấy giá trị của chính mình.

- Tôi cảm thấy cuộc sống của mình chưa toàn vẹn nếu không có một người bạn đời, mà cũng không ổn nếu tôi không tự lừa dối mình rằng "đang có người sẻ chia".

Một nữ luật sư đã nói với tôi như thế.

Ngay cả trong số những người phụ nữ thành công trong cuộc sống cá nhân và sự nghiệp cũng vẫn có người e sợ cảnh độc thân, vẫn có người lớn lên dưới cái bóng của người khác và tin rằng thiên hướng của mình là phục vụ, là cung ứng, là làm người khác vui lòng - như các nàng kỹ nữ.

Đây là mẫu người kháng lại mọi sự đổi mới và thành tựu của thời đại tân kỳ.

– Nam giới thích dạng phụ nữ không tự mình chọn món trong thực đơn, hoặc giả vờ như vậy, rồi để người đàn ông quyết định. – Một phụ nữ trẻ trong giai đoạn vỡ mộng nói với tôi.

Nhưng phải chăng đấy là do ta đã không làm tốt việc chọn bạn, dù chỉ là để hẹn hò ăn tối? Và ai dám nói rằng một đấng mày râu với cái "gu" như thế sẽ biết quý trọng nữ giới, dẫu con người anh ta rõ ràng là thú vị?

Cẩn thận: loại đàn ông thích nghe kỹ nữ ríu rít và thích món khoái khẩu của anh ta luôn được dọn sẵn trên bàn đó trông thì có vẻ đầy nam tính và uy lực, nhưng lại nhiều nguy cơ bất lực trong việc bày tỏ vốn cảm xúc hạn hẹp của mình.

***

Lối suy nghĩ nước đôi sẽ cho ta vô số lựa chọn và cách diễn giải, khiến cuộc đời thú vị hơn, nhưng mặt khác lại làm ta bế tắc trong cảnh dùng dằng, thiếu quyết đoán. Lòng ta dằn vặt, khi cái ta muốn làm lại đối lập với cái ta nghĩ mình phải làm. Chúng ta nghiền ngẫm câu thành ngữ từ thuở ấu thơ mà tôi vẫn thường được nghe: Trẻ con không được đòi hỏi.

Ở nhiều khía cạnh, ta vẫn là đứa trẻ - được hưởng đặc quyền, để rồi chịu đựng những hạn chế của thân phận đó. Bất cứ ai sống chung với ta, người chồng hay con cái, sẽ phải gánh thêm một gánh nặng - cái gánh nặng hoặc sẽ bỏ mặc hoặc sẽ nuông chiều người đó: có thêm bên mình một cô gái mãi mãi bé bỏng, không ai cậy trông được, không thể chia sẻ cuộc sống với mình.

Dẫu có tiền tài và học vấn, ta cũng không dễ thoát khỏi quá trình tẩy não của môi trường văn hóa xã hội, chưa tính đến yếu tố tôn giáo. Con người ta không thể đạp đổ rào cản từ vị trí bị động. Nhưng văn hóa xã hội – những cái ta nghiễm nhiên chấp nhận – đã dạy rằng vai trò chủ động là vai trò của người đàn ông. Phụ nữ thì phải dịu dàng, mềm mỏng, dễ thương, quyến rũ, biết gợi lên trong nam giới cái cảm giác oai phong lẫm liệt, khiến họ muốn che chở ta, và ta không được buông lơi việc nuôi dạy con cái dù chỉ trong phút giây, nhằm chứng tỏ mình tận tụy đến nhường nào.

Nói tóm lại, chúng ta phải chứng minh rằng mình xứng đáng được yêu thương.

Ta lớn lên thành người với quan niệm rằng phụ nữ phải bù đắp cho cái giá trị rẻ mạt của mình - cái luân lý một hai muốn định đoạt tương lai của chúng ta bằng mọi giá. Thế là, một cách hết sức tự nhiên, ta sẽ bị đối xử như trẻ con. Ta sẽ luôn là những người bị truất hữu, không có tầm vóc hay sức mạnh để quyết định. Chúng ta thuộc quyền sở hữu của cha mẹ, rồi thuộc về chồng, về con, về cháu.

Phần dành cho ta sẽ là góc bàn ăn còn lại khi ta muốn viết lách, sẽ là máy vi tính của thằng con trai khi ta mạo hiểm vào Internet, sẽ là ghế salon, nơi ta ngồi cùng những người đàn bà khác trong bữa ăn tối giữa các cặp vợ chồng.

Sau lưng ta lẩn khuất nỗi sợ rằng thời gian sẽ trôi qua và nuốt chửng cái cuộc sống mà ta chưa từng học cách điều khiển – vì nó đã bao giờ thuộc về ta đâu. Tệ hơn nữa, chắc ta thậm chí còn không muốn điều khiển cuộc sống đó, bởi như vậy có nghĩa là ta phải từ bỏ thân phận khiêm nhường nhưng được chở che của mình để đón lấy những cú sốc khi quyết định; phải đối mặt với thử thách và cuối cùng là phải tự thân vận động, điều mà ta hằng ao ước, nhưng lại còn e.

Giả dụ một ngày kia Thần Chết đến gõ cửa để dắt ta về trời, nhưng lại ban cho ta cơ hội sống nếu ta nêu được ba lý do thuyết phục vì sao mình còn vương vấn cõi trần. Khi ấy, liệu ta sẽ nói gì để thuyết phục lão đây, ngoài những cái cớ thông thường như "Chồng con cần tôi, mà tôi cũng chưa kịp lau nhà"’ hay "Tôi phải đi chợ nấu cơm"?

Xin đừng tự dối lòng. Những gì tôi nói ở đây không chỉ xảy ra hồi đầu thế kỷ, và ngày nay chúng cũng không chỉ quen thuộc với những phụ nữ chất phác và kém phần hiểu biết. Vị trí của phái nam và phái nữ - vì nói đến phụ nữ thì mặc nhiên sẽ có liên quan đến đàn ông – dù đã có nhiều đổi thay, nhưng vẫn hoán chuyển không ngừng.

Còn rất nhiều việc phải làm để đạt đến mối quan hệ gắn bó đích thực, vốn đòi hỏi sự bình đẳng, vì không thể có đối thoại giữa lãnh chúa và bầy tôi.

***

Lời than tôi thường nghe nhất trong những buổi gặp mặt là tình trạng thiếu giao tiếp, trao đổi với chồng và người yêu. Một vấn đề không mới.

- Nhưng các chị, các bạn đã cố gắng trao đổi, thử trò chuyện với chồng, người yêu, hoặc ngay cả con trai mình chưa?

- Ôi, chẳng ăn thua gì… đàn ông con trai không thích nói chuyện... chuyện nói năng đối với họ dường như khó khăn lắm, họ không giỏi tâm tình… đàn ông cứ tảng lờ chuyện tình cảm... đàn ông là đồ hèn. Bản chất của đàn ông là như thế rồi.

Thật vậy sao?

Hay do ta ngăn cản những người đàn ông của mình nói chuyện bởi vì ta đòi hỏi quá nhiều, muốn họ phải giống như chúng ta, phải nói ngôn ngữ của ta - thay vì ngôn ngữ của đàn ông?

Ta có thật sự để họ có dịp ở bên cạnh ta chăng, có thật sự khuyến khích họ không, có thật sự là bằng hữu chưa? Hay khi họ về nhà, ta cứ nhè lỗ tai họ mà trút bao nỗi nhọc nhằn: nhà cửa, con cái, đường sá, giá cả trong siêu thị - cứ như thể trên đời này chỉ có chuyện của mình là đáng nói?

Hai người nói hai thứ tiếng khác nhau vẫn có thể hiểu nhau. Cử chỉ, điệu bộ, biểu hiện trên khuôn mặt, giọng nói, tâm hồn, thể xác và thần thái có thể chuyển tải tất cả những gì cần nói.

Không nên chia sẻ cả một chuỗi những âu lo, phiền muộn, mà chúng ta nên chia sẻ những khoảnh khắc tràn ngập tiếng cười và niềm vui. Tôi đã đề cập đến tầm quan trọng của thái độ vui tươi trong hôn nhân, trong cuộc sống, trong việc tận hưởng vẻ đẹp của mọi đổi thay trên đời. "Có những lúc vị cứu tinh của chúng ta không phải là tình yêu, mà là nụ cười", một người bạn đã nói với tôi như thế.

Khả năng quan sát sự việc dưới góc độ hài hước là một nét hấp dẫn trong tính cách và là một thái độ sống sáng suốt.

Không phải là mỉa mai hay cười nhạo người khác, cười đây là cười chính mình, cười đúng lúc, là biết tôn trọng và yêu thương bản thân, không nghĩ rằng mình lúc nào cũng bị đối xử bất công, cũng bị thiên hạ cắn xé.

Cười có thể là sách lược cuối cùng.

- Không nở được nụ cười, cười cái thân mình còn không nổi, thì chắc chỉ có nước cứa cổ tay chết quách cho rồi. – Một người đang tuyệt vọng đã nói với tôi như vậy. Rồi anh mỉm cười, như thầm nói: "Tôi sẽ thành công. Ai ở trên đời này rồi cũng thành công thôi. Rồi công sức của mình sẽ được đền bù xứng đáng".

Ta không thể đùa cợt khi mất đi người yêu hay một người bạn, khi ta biết rằng mình đang đau ốm, hay khi ta mất việc. Lạc quan không đồng nghĩa với cợt nhả, mà là nụ cười trìu mến, giây phút im lặng yêu thương, bờ vai mở rộng chào đón người khác. Và chào đón chính ta.

Quá trình tiến hóa của con người, khuôn khổ văn hóa và cộng đồng, ao ước của ta… tất cả đòi hỏi ta phải có nghị lực và quyết tâm cao độ, cộng với một chút hài hước lạc quan, nếu muốn thuần phục chúng – và nếu ta không muốn bị những thứ đó ăn tươi nuốt sống không chút xót thương.

***

Thoạt đầu, chúng tôi chỉ dự định tổ chức vài buổi trò chuyện gồm toàn chị em phụ nữ với nhau.

Nhưng sau gần một năm, khi chúng tôi đã định ngưng công việc này do áp lực và những ràng buộc khác trong cuộc sống, thì lại có mười người đàn ông nói muốn tham gia vào nghiên cứu này. Vì vậy, chúng tôi đã thực hiện nghiên cứu với một nhóm cuối cùng, lần này toàn nam giới. Nhiều người hỏi:

- Tại sao không kết hợp cả nam lẫn nữ?

Đó là vì chúng tôi không ước lượng được mức độ thành công. Từ mong muốn gộp một hoặc hai nhóm lại với nhau, chỉ vì muốn bắt mạch tình cảm phái nữ, chúng tôi đã có tới mười mấy người. Tôi chưa hề có ý định đưa đàn ông vào cuộc họp cùng phụ nữ, vì chúng tôi chỉ có bốn nhóm mỗi lần, và làm như vậy thì sẽ không đủ thời gian để tạo ra bầu không khí thoải mái như mong muốn.

Tôi tò mò, muốn biết xem cánh đàn ông sẽ nói gì về chủ đề lợi và hại khi ta trưởng thành.

Nhóm nam cho kết quả giống của nhóm nữ - giống đến kinh ngạc: nghi ngờ những chọn lựa của mình, ghét cái thực tế rằng mình ngày một già đi, lo mất năng lực (cả về quyền lực kinh tế lẫn quyền quyết đoán), sợ mất đi sức khỏe và dáng vóc hiện thời. Họ cũng cảm thấy tức tối vì mặc dù mình đã kiệt sức nhưng vẫn không thể dừng lại hay giảm nhịp độ công việc: vợ con quá phụ thuộc vào họ.

Họ lo âu về con cái và cảm giác tội lỗi khi nghĩ rằng mình đã thất bại trong gia đình, rằng mình đáng lẽ phải thường xuyên trò chuyện hơn, cống hiến nhiều hơn, chịu đựng tốt hơn. Nhiều người cảm thấy bị cô lập ngay trong nhà mình. Mối liên kết đặc biệt giữa mẹ và con đã đẩy họ ra rìa.

- Chỉ lúc nào cần xin tiền thì mấy đứa con mới nhớ tới tôi, còn lúc muốn có người bầu bạn hay để nói mấy chuyện cá nhân, tụi nó đi tìm mẹ.

Trái tim của con, ngay cả con trai, là nơi mà người đàn ông không thể trực tiếp đặt chân vào. Từ thuở nhỏ, họ đã được dạy rằng đàn ông là kẻ xa lạ trong lãnh địa của người mẹ và đứa con.

- Coi chừng, anh làm con té bây giờ! Đàn ông trông em bé không khéo lắm đâu. Thôi để em trông con cho, anh cứ lo đọc báo hay coi đá banh gì của anh đi.

Đó không phải là câu nói tôi bịa ra, mà là câu rất nhiều chị em phụ nữ đã nói, với chính những người mà sau này chúng ta sẽ đổ lỗi rằng họ thờ ơ với con cái. Có phải ta làm như vậy để độc chiếm lấy thứ mà ta coi như tài sản đích thực, duy nhất của mình, một báu vật của riêng ta, sản phẩm của ta, từ mình mà ra – đứa con "của ta"?

Người đàn bà đắp tường che chắn mối quan hệ của mình với đứa trẻ, bỏ mặc người đàn ông bên ngoài. Theo lẽ tự nhiên, suốt đời bà sẽ trách móc sao người chồng chẳng hề mảy may quan tâm đến đứa bé, không hề biết nuôi con.

***

Theo tôi thấy, dường như cái cô đơn của đàn ông còn khắc nghiệt hơn cái cô đơn của đàn bà. Nữ giới ít ra còn có những liên kết tình cảm khác: gia đình, bạn bè, thậm chí là nhà cửa. Một cô làm trong trường đại học nói với tôi:

- Mấy đồng nghiệp trẻ trong trường tôi mà xúm vào với nhau thì toàn nói mấy chuyện kiếm tiền, đá banh, chính trị, rồi đàn bà con gái. Còn phe mình (một số đã lập gia đình) cứ xáp lại là rỉ tai nhau đủ loại bí mật, rồi kêu ca (về mẹ chồng, con cái, chuyện nhà cửa, hoặc về đàn ông).

Những lúc không chuyện phiếm với bạn bè, đàn ông rút vào im lặng. Họ sợ mình sẽ làm người phụ nữ thất vọng, bị choáng (hay khó chịu?) khi thổ lộ những tâm tư yếu đuối, mật thiết hay kịch tính trong lòng.

Với người phụ nữ thường hay thở vắn than dài, vùi đầu vào nghĩa vụ làm mẹ, bận rộn với việc nhà hay chuyện vô bổ, người đàn ông chỉ còn lại vai trò chu cấp. Những người đàn ông tham gia buổi họp nói rất nhiều về nhu cầu có một ai đó để sẻ chia suy nghĩ, có một người mà họ có thể thực sự cởi mở tấm lòng:

- Ngồi với mấy thằng bạn thì chỉ nói mấy chuyện đàn ông hay nói với nhau thôi: chính trị, rồi đá banh. Còn với vợ thì tôi không muốn nói nhiều. Chỉ tiếng trước tiếng sau là cô ấy gắt lên, rồi chuyện lớn nhỏ gì cũng đổ tội cho tôi. Còn mấy đứa nhỏ ư, thì mình phải che chở cho tụi nó, không phải sao?

Lúc nào cũng có cái để ta cải tiến và hầu như mọi thứ trên đời này ta đều cải thiện được. Không gì có thể ngăn ta đặt dấu hỏi, làm rõ và giải nghĩa vấn đề. Ta không có gì phải hổ thẹn khi muốn theo đuổi ước mơ đi học, mở một cửa hàng, làm một chuyến du hành hoặc thay đổi nghề nghiệp của mình. Hoặc thay đổi một mối quan hệ.

Bỏ cuộc lúc nào cũng dễ, nhưng đó là chết trước khi đến lúc mình phải chết. Những cặp vợ chồng sống cô độc trong căn nhà là một thực tế rất đau buồn, nhưng lại cực kỳ phổ biến.

- Lúc tôi buồn, chỉ riêng chuyện thức dậy rồi bước xuống giường, chưa nói đến chuyện lê lết quanh nhà, cũng đã là kỳ công.

Sống là một kỳ công, sống sao cho mối tình được bền lâu lại còn gian truân hơn thế. Sống một thân một mình khi gãy gánh tơ duyên là cả một cuộc đấu tranh sinh tồn.

Nhưng trong hôn nhân, có phải ta chỉ cần sinh tồn là đủ?

Vào ngày sinh nhật của vợ, một người bạn đã nói lên lời đẹp nhất mà tôi từng nghe:

- Mỗi ngày trong hôn nhân của tụi mình [40 năm có lẻ], anh lại lấy em làm vợ.

Đôi vợ chồng hạnh phúc nhất trần đời phải là đôi không ngừng theo đuổi lý tưởng rằng dẫu có sầu đau, hàng ngày hai người phải xem như thể vừa gặp nhau lần đầu, phải tập trung vào chính mình - và lựa chọn lần nữa.

***

Đã có lần tôi được đề nghị viết về đôi uyên ương hoàn hảo: một đề nghị hay cho những ai ưa thử thách. Cẩn tắc vô ưu, trước tiên là tôi cho từ "hoàn hảo" vào ngoặc kép.

Cái từ mà tôi phải phân tích này hàm chứa những gì?

Tôi hiểu ngay rằng hai nửa của một cặp uyên ương "hoàn hảo" cần đối xử tốt với nhau như đối xử với bạn thân, và hòa quyện tình yêu thương này với khoái lạc, thứ phân biệt tình bạn với tình yêu. Hai cá nhân phải hiểu được những yếu tố không thể tránh khỏi của con người và những rào cản trong giao tiếp mà không oán trách hay đòi hỏi lẫn nhau. Cuối cùng, tôi phân tích tất cả những khó khăn nảy sinh.

Lý tưởng nhất là khi mỗi bên chấp nhận con người của bên kia, nhưng không quy phục người kia ở bất kỳ phương diện nào; khi hai người quý trọng và cảm phục nhau, nhưng với thái độ âu yếm và ân cần. Trên hết, hai người không được đặt mọi dự định cuộc sống của mình lên nhau, bằng không chỉ cần một nỗi thất vọng thôi là tình yêu sẽ biến thành thù hận.

Nếu ta chỉ dùng người bạn đời như cây cọc để neo giữ giấc mơ theo đuổi lý tưởng hoàn mỹ nhưng hoang đường của mình, thì khi cơn gió chướng thổi qua, thần tượng bất hạnh kia sẽ đổ gục, mà thần tượng đó nào có lỗi.

Nếu muốn có một cuộc hôn nhân lành mạnh, ta phải ngỏ lời như sau: Nửa kia ơi, tôi muốn sống những ngày tháng còn lại với người, muốn đôi ta cùng xây dựng một mối chân tình cho thật hệ trọng, cho thật hấp dẫn.

Quan trọng là ta không nên vội vã chạy ùa vào vòng tay của người ấy chỉ để trốn tránh những phiền toái trong gia đình, hay chỉ vì nỗi cô đơn thúc giục, hoặc do đời ta quá tẻ nhạt. Cốt yếu là không được rơi vào cái bẫy "Vĩnh biệt cô đơn nhé!" rồi đu mình lên cổ của nửa kia.

"Mối tình đẹp" có nghĩa là cùng nhau chịu đựng và chiến thắng cuộc sống hàng ngày.

Tiền phải trả, con trai đau ốm, con gái bước vào tuổi lớn, mẹ lú lẫn, cha trầm cảm, công việc bạc bẽo, cấp trên cục cằn. Khi giọt nước làm tràn ly – dù chỉ là một giọt nước li ti – cơn giận trong ta sẽ tràn bờ. Ta như muốn giết người, muốn chết đi, rồi ta như có gai mọc trong mắt: chẳng còn gì trong mối quan hệ là giống với lúc xưa. Thực tế đã chệch đi quá xa so với dự định ban đầu.

Ta không muốn sống như vậy nữa, nhưng lại không biết phải làm gì. Hoặc có thể ta biết, nhưng cảm thấy như mình chẳng thể nào làm nổi.

Thật ra, mỗi ngày ta phải bắt đầu lại từ con số không, cả với mối quan hệ yêu đương lẫn mọi việc khác. Để rồi ta gầy dựng một khởi đầu mới, ngay lập tức, ngay tại chỗ. Cái nhịp điệu thường nhật êm đềm, những nghi thức nho nhỏ… là biểu hiện của một cuộc sống vững vàng, nhưng đồng thời cũng mang đến cảm giác đơn điệu, nhàm chán.

Người ta nói trong mối quan hệ yêu đương cũng cần tính sáng tạo. Vấn đề là khi nói đến tính sáng tạo trong một mối quan hệ, hầu như ai cũng nghĩ ngay đến sự mới lạ trong quan hệ tình dục - cứ như thể tư thế mới, mùi nước hoa mới hay "ngón nghề" mới chính là chiếc chìa khóa vạn năng vậy.

Quan hệ tình dục lý tưởng là kết quả của tình yêu, chứ không phải biện pháp kích thích tình yêu. Cũng như con cái nên là kết quả của một mối tình đầy nhựa sống, chứ không phải là công cụ để ta sửa chữa thất bại.

Khi giai đoạn nồng nàn ban đầu đã qua (tôi xin lỗi vì nói thẳng: nó sẽ đi qua, nhưng không đồng nghĩa với nhàm chán hay hết khoái cảm), chúng ta bắt đầu yêu theo cách khác. Có thể tình yêu sẽ trở nên đẹp đẽ hơn, hoặc cũng có thể, đây mới là lúc ta bắt đầu yêu; cho nhau chỗ dựa tinh thần; thấy cái hay của nhau; tôn trọng nhau; trân quý nhau; tán tỉnh nhau; nhung nhớ nhau; tạo cơ hội cho nhau; mong nửa kia trưởng thành, không còn bám víu vào mình như trước.

Có một mảnh giấy nhỏ, ghi rằng: "Khi ta yêu thương người nào, hãy để người đó được tự do". Và thông điệp đó là một trong những món quà đẹp đẽ nhất mà một con người có thể cho đi.

Muốn chung tay tát biển (có được không ấy nhỉ?), cặp tình nhân phải đạt được nét minh bạch và độ chín chắn. Thời gian quả có sức mạnh tuyệt vời, phải không bạn?

Hiểu được như vậy rồi, ta cần xác định rõ mình phải làm gì đây? Còn nước còn tát. Nếu còn giải pháp, ta còn bỏ công sức ra thực hiện.

Ta vốn dĩ không dễ dàng bỏ cuộc, bởi xét cho cùng, chúng ta là những chiến sĩ (nếu không phải thì chắc đã chẳng sống được tới giờ), và vì ta còn con cái, bổn phận, nhà cửa, thành quả chưa gặt hái, và cả một tình yêu – nên ta sẽ dùng đến chiêu thức tôn tạo lại những chỗ trông như đã toang hoang. Đó là khi chúng ta có ý chí, có tình yêu và khát vọng sống. Thành công chỉ đến khi đôi bạn chung sức đổi mới cuộc tình. Tránh lâm vào cảnh một người chịu thua, còn kẻ thắng phải đơn côi, vì giữa kẻ cai trị và kẻ bị trị sẽ chẳng có gì ngoài một khoảng không vời vợi.

Còn nếu tuyệt nhiên không cứu vãn được gì nữa thì sao?

Ta có thể cải tổ, hàn gắn lại, hoặc cắt đứt mọi ràng buộc trên đời. Cắt đứt mối quan hệ, dù hai bên có rộng lượng và ấm áp với nhau, hay thù nghịch và giận dữ, cũng sẽ luôn đi kèm với nỗi đau. Tuy nhiên, ta không nên để cuộc hôn nhân biến thành một bản án, giam cầm hai con người trong chiếc lồng thép để rồi hủy hoại lẫn nhau.

***

Nghề của tôi là bịa chuyện nên tôi rất thích truyện ngụ ngôn.

Tôi viết truyện ngụ ngôn vì chúng phản ánh hiện thực. Và vì tôi thích những câu chuyện về thiên sứ nên đây là một câu chuyện ngụ ngôn khác. Chuyện kể về mối tình giữa hai người đang yêu, về việc khám phá ra ai có thể đồng lõa với ta, vượt xa hơn và cao hơn mọi thông lệ, công thức và kiểu mẫu.

Có một người đàn ông nọ, một người đàn ông bình thường với một số mệnh tưởng như tầm thường đến vô vị. Như con vật nuôi đã thuần hóa xong.

Một ngày kia, anh cảm thấy khó chịu ở cả hai bên vai – căng cơ, không giữ được tư thế ngay ngắn khi làm việc… Bệnh ngày càng nặng và anh quyết định soi mình trong gương, khi vừa tắm xong và chưa mặc quần áo. Không còn nghi ngờ gì nữa, trên mỗi bên vai của anh đã nhô lên một khối u nghiêng nghiêng dưới da, rõ rệt. Anh vô cùng hoảng sợ, nhưng quyết định không hé ra với ai dù chỉ một lời, và do không thường xuyên quan hệ tình dục với vợ nên anh đã che giấu được sự việc đến gần một tháng.

Rồi anh làm theo những gì anh thấy vợ làm là với tay lấy tấm gương tròn nhỏ cô để phía trên bồn rửa mặt để tiện soi khi chải tóc. Anh bắt đầu săm soi cái sự oái oăm kia suốt cả buổi, một hiện tượng thay vì khiến anh khiếp sợ nay lại gợi lên tính hiếu kỳ. Anh tò mò quan sát quá trình hai khối u lớn lên, nhưng không phải chịu đựng gì cả, vì chúng không hề làm anh đau đớn.

Rồi anh nghĩ: Đi bác sĩ cũng chẳng ích gì, vì nếu có một (hay hai) cục u lớn như thế thì cũng vô phương cứu chữa, mà thà chết toàn thây còn hơn là bị mổ xẻ.

Một lần, trong phòng tắm, anh có cảm giác như hai khối u đang bật ra từ phía sau lưng, rồi anh thấy mình vừa có thêm đôi cánh. Đôi cánh ấy xếp lại như cánh của chú thiên nga vừa choàng tỉnh giấc và đầm mình xuống hồ nước.

Anh đứng ngây người trước tấm gương, trần truồng, kinh ngạc khôn xiết.

Giờ đây, anh không còn là một người đàn ông bình thường, phải thanh toán những khoản chi tiêu, có công ăn việc làm, phải nuôi sống gia đình, phải đưa con đi công viên chơi, phải làm việc cho đủ giờ nữa: anh đã trở thành người có phép màu nhiệm.

Cặp cánh này rất thiết thực, vì chỉ cần anh mặc áo rộng hơn một chút là đôi cánh sẽ nằm gọn, vừa khít dưới lớp y phục. Có những đêm, lúc mọi người đã ngủ say, anh bước ra sân, trút bỏ quần áo và vỗ cánh bay lên.

Vợ anh nhận thấy có điều khác thường trên cơ thể chồng mình. Hình như anh chồng bị còng lưng do ngồi làm việc quá nhiều. Nhưng chỉ vậy thôi, không có gì hơn. Mặc dù mẹ cô đã từng dạy rằng "Phải luôn nghi ngờ đàn ông", cô vẫn chưa bao giờ hình dung ra điều gì quá đỗi bất thường nơi anh chồng hiền lành của mình.

- Cứ thế này thì anh sẽ gù mất thôi. Đứng thẳng lưng lên nào.

Cô buông giọng càu nhàu của một bà vợ.

Sự thể trở nên phức tạp hơn khi người-đàn- ông-thiên-sứ đã hoàn toàn thích nghi với trạng thái mới, nhìn quanh, và dẫu có cánh, anh vẫn chỉ là một con người, nên anh cảm thấy mình thật cô đơn. Anh suy ngẫm. Đoạn anh kiếm tìm đây đó, để rồi phải lòng một người khác.

Trong đêm đầu tiên bên cạnh tình nhân, anh quên bẵng đi cái khó của mình, cởi bỏ hết quần áo, và khi cô gái bắt đầu vuốt ve lưng anh thì cặp cánh đã giang rộng ra, rồi uốn thành hình vòng cung, hai chóp cánh chạm nhau phía cao trên đầu anh trong cơn khoái lạc.

Nhưng người tình/người phụ nữ này không hề sợ hãi, không đẩy anh ra. Cô ôm lấy anh và nói: ‘Đến với em đi, đến với em, đến với em…’

Đoạn, cô cũng giương đôi cánh của mình ra.[2]

***

Yêu là việc phức tạp, trên hết là do với tôi, muốn yêu thì phải yêu thương chính mình trước đã. Bên trong và bên ngoài phản ánh lẫn nhau, như hai tấm gương đặt đối diện nhau. Ta đi tìm một tình yêu cho mình – trong tình yêu đó, ta nhận thức được bản thân và có thể tìm lại chính ta, tái tạo và mở rộng, khám phá và trải rộng lòng mình – nếu hình ảnh nội tâm cho phép.

Tình yêu cho ta nhìn rõ con người thật của mình: nó biểu lộ mọi khuynh hướng của ta, những cái ta yêu, ta ghét, và những gì ta lựa chọn cho mình. Ta có mong muốn và xứng đáng được hạnh phúc, ta có làm điều đúng chăng? Hay ta phải trừng phạt cả mình lẫn người khác? Ta có xứng đáng và đủ khả năng trưởng thành, hay ta đang tự hủy hoại bản thân – và kéo theo cả người bạn đời?

Lựa chọn khi yêu nghe có vẻ mâu thuẫn. Khi xưa, người ta nói "Chọn vợ, chọn chồng". Tôi thấy hồ nghi lắm. Nay tôi nghĩ, ừ đúng là chọn thật, nhưng không phải theo như hàm ý của câu nói - tức chọn chồng tốt, vợ tốt. Quan niệm này, dù bộc trực hay ẩn ý, đều mang nghĩa rằng người chồng phải đảm bảo cho vợ về mặt vật chất, rằng người vợ phải đoan chính và phải chăm con, quản nhà cho tốt.

Nói như vậy tức là ta phải chọn do được sắp đặt, chọn để tiện cho mình hay do khuôn khổ cứng nhắc áp đặt từ bên ngoài. Tình yêu phải lựa chọn theo cách khác. Người đàn ông có cánh đã đến với người tình có cánh một cách tình cờ. Nhưng thật ra, đó chính là chọn lựa tối ưu của anh trong cuộc tìm kiếm bạn đời.

Với cả hai người, cuộc gặp gỡ diễn ra trong vô thức. À mà cũng có phần có ý thức đấy - thể theo khoái cảm và nhu cầu, theo như dự định trong đầu ta, theo hình mẫu mà ta muốn. Nhưng phần nhiều là vô thức, bộc phát từ những thôi thúc còn sơ đẳng hơn cả cái tôi mà ta vẫn che giấu dưới bao lớp mặt nạ dày.

Đó là lựa chọn nghiêm túc nhất, do nó hoàn toàn xuất phát từ quan điểm nội tâm. Khi chọn bạn, ta chọn cái mà ta nghĩ mình xứng đáng có được. Và cũng vì lẽ đó, đôi lúc ta lâm vào cảnh "Gậy ông đập lưng ông".

Ta chọn lựa theo tình trạng lành mạnh hay bệnh tật nơi tâm hồn mình, theo những khát vọng sâu thẳm, theo những dòng chảy tích cực hay tiêu cực trong vô thức.

Có một thực thể ngự tại góc khuất trong ta, và nó cảm nhận, nó đánh hơi: à, đây là người đáng để mình mở lòng, à, đây là người đáng để mình trao thân, à, đây là người để mình gầy dựng mối tâm giao.

***

Khi yêu, ta nghĩ rằng câu chuyện thần tiên sau cùng đã thành hiện thực. Ta muốn đánh mất bản thân trong vòng tay của người mà, trong phút giây ấy, ta coi là tất cả đối với mình.

Nhiệt huyết lúc ban đầu khiến ta như muốn phơi bày tất cả. Thứ ước muốn không thể kiềm chế, muốn trải lòng mình và đắm chìm trong người ấy, trưng ra mọi chi tiết nhỏ nhất trên cơ thể và tâm hồn, để mặc cho chuyện quá khứ tuôn trào, những giao hòa như đang dẫn ta đến ước mơ hợp nhất.

Ta nắm rõ từng phút từng giây trong thời gian biểu của người ấy - nói chuyện với ai, đang ở đâu, định đi đâu, hay muốn đi đâu, làm gì vào lúc nào. Ta muốn được ở bên nhau suốt ngày, để khẳng định là mình yêu và quan tâm đến người ấy.

Thế nhưng yêu là một quá trình công phu và kéo dài: nó phải chống chọi với cả một chuỗi đổi thay trên khắp mọi phương diện. Không ai dám chắc rằng ta và nửa kia sẽ thay đổi nhịp nhàng theo nhau, với cùng cường độ hay cùng cảm giác.

Bản năng và sự yêu mến là hai yếu tố giúp các cặp uyên ương tâm đầu ý hợp lợi dụng những giai đoạn khủng hoảng này để đổi mới bản thân và, nếu được, thì phát triển cùng nhau. Chỉ cần bản năng lành mạnh, tình thương sâu đậm và cá tính cởi mở.

Không có công thức. Không có trường dạy. Không có sách hướng dẫn.

Trong hai người, có một người chắc chắn sẽ già đi trước, dễ bệnh tật hơn. Có thể một người sẽ sa cơ lỡ vận, thất bại trong nghề nghiệp. Có thể người này sẽ đổi thay nhanh theo tuổi tác và ngoại cảnh, còn người kia lại chậm hơn.

Giữa hai người sẽ có một trò chơi quyền lực. Kẻ yếu hơn sẽ thống trị người dễ quy phục hơn, dễ từ bỏ quyền lợi hơn (không phải lúc nào người đó cũng là phụ nữ).

Dễ bị tổn thương và không tránh khỏi cảm giác tội lỗi, người có nhiều lợi thế hơn (dù là gì chăng nữa) có thể sẽ khuất phục trước hành động đe dọa, cắt cụt đôi cánh và xén bớt đi định mệnh của mình, để tránh làm bẽ mặt người kia.

Trong trường hợp là phụ nữ thì tình tiết lại càng éo le, vì đã có quan niệm cho rằng đàn ông phải mạnh mẽ còn phụ nữ thì yếu đuối, rằng người đàn ông là chủ sở hữu đồng tiền (đồng nghĩa với quyền lực) còn người phụ nữ luôn giữ vai trò nội trợ. Tôi biết có những phụ nữ rất thành đạt, nhưng mỗi cuối tháng họ vẫn đưa hết tiền lương cho chồng quản lý, vì cảm thấy mình yếu đuối, bất lực, hay tệ hơn là họ sợ tài năng của mình sẽ khiến chồng mình có cảm giác bất an và dễ nổi nóng.

Liệu pháp tâm lý hoặc tư vấn (cho từng cá nhân, hai người mặt đối mặt, hoặc ít ra là một trong hai người) có thể là gợi ý tốt. Rồi những kỳ nghỉ rời xa công việc và con cái, cơ hội đối mặt với nhau lần nữa để trò chuyện một cách thẳng thắn. Thường thì bên có khả năng chủ động phục hồi cuộc sống của mình, ngay cả với mối quan hệ này, lại không muốn làm. Cảm giác tội lỗi không cho phép. Nỗi sợ mất đi người bạn đời cản ngăn họ. Nỗi sợ cảnh cô đơn còn kinh khủng hơn.

Thế là mọi thứ ở lì tại chỗ, bên dưới lớp vỏ kia là cuộc tự sát ngấm ngầm về thể xác cũng như đạo đức của cặp tình nhân, tựa như dòng nước vẩn đục cứ trôi đi lờ đờ, uể oải. Là cái chết của mọi niềm vui, của mọi tình cảm mềm mại, tươi non. Một thỏa thuận chết người, thủ tiêu mọi hy vọng. Có người nói, tội lỗi như chiếc va li đầy ắp gạch đá, là cái trọng lượng vô dụng mà người ta phải vác bên mình mà chẳng để làm gì cả. Chỉ có một cách duy nhất: vứt bỏ hết, hoặc ít ra là vứt bỏ một phần.

Nhưng những luật lệ mà ta tự áp đặt lên mình, những thỏa thuận không bao giờ nói ra, những điều chỉnh tưởng chừng cần thiết hòng tránh mâu thuẫn, trong khi mối mâu thuẫn đó có thể mang lại lợi ích – chưa nói đến các cuộc chiến tranh lạnh không ngừng leo thang giữa những cặp vợ chồng – hay lối suy nghĩ thực dụng… tất cả đều ngăn cản ta hành động. Chúng dựng lên đôi trụ của thần Hercules[3] mà không ai dám vượt qua. Rồi về sau, một ngày nào đó, hoặc hai cây cột kia sẽ bị phá sập, kèm theo bạo lực và đớn đau, hoặc chúng sẽ lưu lại như chứng nhân cho hai mảnh đời tù ngục.

***

Khi viết về tình yêu, tôi không thể chỉ nói đến những phụ nữ ngoan ngoãn, dễ bảo.

Tôi biết những người chồng bị vợ khống chế đến nỗi không thể kết bạn, thậm chí là không trao đổi ý kiến hay động viên – và sẽ còn gắt gao hơn nữa nếu người bạn mới là một người phụ nữ.

Trong một gia đình tôi thường đến thăm hồi còn nhỏ, người chồng và mấy cậu con trai đã phải cởi giày khi bước vào nhà: từng đôi dép lê nằm chờ sẵn những kẻ khốn khổ kia.

- Đừng có lôi mấy đôi giày bẩn của mấy người vào nhà tôi!

Vị nữ tướng hét lên như thế.

Mảnh hồn bị bóp nghẹt mơ đến ngày được giải thoát. Cuối cùng, nếu phương án đó trông có vẻ hấp dẫn hơn, vết rạn nứt sẽ xuất hiện, theo sau là lời bình luận không sai vào đâu được của người ngoài cuộc:

- Nhưng sao lại đến nông nỗi này chứ? Thấy hai người đó có vẻ hợp nhau lắm mà!

***

Có một điều đáng để tái bút: yếu tố lôi kéo người trong cuộc ra khỏi mối quan hệ đã mỏi mòn không nhất thiết phải là "kẻ thứ ba", mà có thể là một cơ hội để phát triển, để đi du ngoạn, học tập, bỏ việc, giao thiệp với bạn mới. Để có cơ hội được vui sống, được hít thở. Để có niềm tin. Để không cảm thấy mình bị kiểm soát hay bị bỏ quên. Nhưng cũng có trường hợp ta quyết định để yên mọi sự như cũ. Thôi vậy… là vậy thôi.

Đôi khi, giải thoát cũng thật sự chẳng còn ý nghĩa.

Trong trường hợp đó, nếu Thần Chết đến gõ cửa, ta sẽ không đưa ra được dù chỉ là một lý do - của riêng mình - để thuyết phục lão đừng bắt ta đi, đừng kết liễu cái mảnh đời mà, suy cho cùng, vốn đã mọt ruỗng từ lâu.

Nhảy múa với bù nhìn

Ta nên xem quá trình trưởng thành là một điều tích cực và lão hóa không đồng nghĩa với mất đi cá tính.

Một trong những nguyên do dẫn đến mọi thất vọng của chúng ta, cả nam giới lẫn phụ nữ, là chúng ta sống trong một nền văn hóa đề cao tuổi trẻ và tôn sùng vẻ đẹp thể xác hơn là đầu óc tư duy.

Nếu trưởng thành là kết quả của tuổi trẻ và tuổi già là kết quả của sự trưởng thành thì cuộc sống chính là sự đan xen tự nhiên của thực tại. Đó là một quá trình hết sức đơn giản đối với người trong cuộc, nhưng lại vô cùng khác thường khi quan sát từ bên ngoài, và nó thật nhỏ nhoi so với bề dày lịch sử loài người.

Chúng ta – sản phẩm của hoàn cảnh sống – cố bơi theo dòng, mang theo hành trang ta đã được giao cho và cả hành trang ta nhặt nhạnh dọc đường. Ta chọn một phần kịch bản, vẽ vời đôi nét bên lề giấy, được thánh thần hộ mệnh, đồng thời bị bầy yêu ma rình rập, ngăn không cho ta sống tốt và chỉ chực chờ để hủy diệt ta.

Không phải lúc nào ta cũng lèo lái được cuộc sống: nó hình thành nên một phần văn hóa, học vấn của ta, môi trường truyền thông và tính cách của ta. Cuộc sống chứa đựng trong những tờ tạp chí, trong lối suy nghĩ của những người quanh ta, của những người ta yêu quý, ở ngay trong bản thân ta. Cuộc sống phát triển và bành trướng nhanh đến nỗi ta không kịp xử lý.

Kẻ địch đa dạng, lại ba đầu sáu tay. "Chúng ta là vô số", con quỷ dữ chuyên nhập vào người bất hạnh trong Kinh thánh nói. Tất cả những cái đầu, cái tay đó điều khiển và cấm đoán ta: qua sự áp đặt và chấp nhận những khuôn khổ vô hình, thiếu đánh giá bản thân, quy phục trước định kiến, không có chuẩn mực cá nhân, phù phiếm trong những mối quan hệ xúc cảm phức tạp, lắm vẻ. Rồi hậu quả là ta khiếp sợ cuộc đời, xem đó như một quá trình hủy diệt, trong khi cuộc sống đáng lý ra là một con đường để ta tiến triển.

Chúng ta phải vượt qua cái ý nghĩ rằng sống là đi đến kết cục của mình, là đang trong quá trình thoái hóa và diệt vong.

Đây là ảo ảnh tai hại nhất trong mắt ta, vì nó được nỗi sợ cái chết của ta nuôi sống, và nó lớn nhanh như nấm sau mưa, do khoảng trống nội tâm của ta đã chừa cho nó một khoảng quá rộng.

Nếu ta muốn trưởng thành như một con người có suy nghĩ – hơn là chỉ đơn thuần tồn tại – thì chiếc đồng hồ để đầu giường (hay đeo tay) này – đặc biệt là chiếc đồng hồ tâm lý – phải làm đúng nhiệm vụ của mình: một công cụ dùng để đo lường và điều phối những hoạt động thường ngày. Để chia cuộc sống thành từng giai đoạn, với những niềm vui, giới hạn, những phong phú và thiếu hụt khác nhau, với đại ý là ta đang phát triển, chứ không phải hao mòn đi.

Cứ đến mỗi bước chuyển tiếp, ta lại thực hiện những nghi thức, ta mất đi vài vốn quý và thu được những báu vật khác, trong đó có nhiều chiến thắng ta phải hao tâm tổn trí mới giành được.

Ở đây tôi đang nói đến tài sản tâm hồn.

Đó là thứ của cải mà dù ngân hàng có phá sản, quốc gia có vỡ nợ, ta cũng không cạn kiệt; thứ tài sản không mất đi ngay cả khi những người chúng ta yêu thương khuất bóng; thứ tài sản động viên ta lúc đau buồn, thúc giục ta khi vui sướng để ta mưu cầu nhiều hơn, và lúc ta chán nản – khi cuộc đời dường như vô nghĩa – chúng sẽ khuấy động những luồng năng lượng ẩn dưới một bề mặt phẳng lặng như đã chết.

Thế nên, mỗi khi ta nghĩ vở kịch đã hạ màn, rằng ta vĩnh viễn không còn cảm thấy vui sướng hay xúc động nữa, thì toàn bộ những điều tốt đẹp ta đã tích lũy kia sẽ trỗi dậy với sức mạnh tột cùng.

Đây là những báu vật mà tôi đang nói đến: chúng có khả năng đánh bại những thứ làm ta tê liệt. Nó đòi hỏi chúng ta phải vượt lên cái thái độ sống chỉ-biết-hôm-nay: lợi nhuận, mua bán, nấc thang địa vị, sản xuất và sửa chữa không ngơi nghỉ.

Trong thời thơ ấu, cuộc sống luôn ở thì hiện tại.

Ta mải bận rộn với việc sống còn.

Dần dần, ta phân biệt được trước đây và sau này, có lẽ nhờ cuộc chia ly tạm thời với một người thân thiết; người đó đến và đi trong quỹ thời gian mà đối với ta vẫn còn là vô hạn. Khi người đó quay về, sự vắng mặt kia hóa thật trong nháy mắt. Ta tự hỏi, ô kìa, không phải người vừa ở bên ta lúc nãy đó sao?

Sau cùng, ta trồi lên mặt nước ấm áp của tuổi thơ, và ta nhận thức được rằng, à, mình hiện hữu – trong chiều thời gian. Ta đang trải qua một quá trình, ta đang ở trên một chuyến hành trình, ta đang đi.

Ta hiểu ra mình đang trôi dạt trong vô định. Và câu chuyện đời của ta bắt đầu.

Khi bé, tôi thích thức dậy khi trời hửng sáng. Tôi đến bên cửa sổ, mở ra thật chậm rãi, tránh gây tiếng động. Khu vườn vào giờ đó mới kỳ diệu làm sao. Đầy ắp cả một đêm đang kết thúc, chứa chan hy vọng của ngày mới sắp bắt đầu.

Nếu thuở đó tôi đã không thấy chán ghét sự luân phiên giữa ngày và đêm, mà cảm thấy như một phép thuật nào đó đã gây ra sự biến đổi này - như cái kén hứa hẹn sẽ nứt ra và hé lộ đôi cánh rực rỡ - thì tại sao bây giờ, với cơ thể lớn hơn xưa, làn da kém mịn màng hơn, với nếp nhăn và bao nhiêu kinh nghiệm sống, tôi cứ nhất thiết phải là đang suy tàn, mà không phải là đang biến đổi tự nhiên – như mọi thứ khác trên đời?

Những gì là đẹp đẽ ở một đứa bé thì lại khó coi ở người trưởng thành. Những gì sáng lóa trong độ thanh xuân có thể không còn thích hợp với một người trung tuổi. Như vậy tuổi già – nếu không phải là bản sao xấu xí của tuổi trẻ – sẽ có sức hấp dẫn của riêng mình.

***

- Tuổi già có gì để lạc quan chứ? Cho tôi một lý do thôi, rồi tôi sẽ tin chị.

Những phẩm chất bên trong sẽ lộ ra ngoài, khi chúng không còn bị ngoại hình làm lu mờ.

Thay vì làn da mịn màng, mái tóc dày mượt, đôi mắt sáng ngời và cơ thể săn chắc, những điểm sau đây sẽ vươn lên hàng đầu: tri thức uyên thâm, tấm lòng rộng lượng, phong thái đĩnh đạc, biết quan tâm lắng nghe người khác, khả năng thấu hiểu.

Nhưng buộc phải có một cái gì đó lộ ra: cơ thể suy yếu sẽ được bù đắp bằng vẻ đẹp bên trong. Ta không cần cắt xẻo mình trong những ca phẫu thuật thẩm mỹ vô bổ, cũng không phải trang điểm quá kỹ càng, hay khoác những bộ cánh khoa trương lòe loẹt – hoặc tìm cách lẩn tránh vì ta đã đứng tuổi, đã già rồi.

Quá trình biến đổi thể chất là bất khả kháng, nhưng tốc độ và đặc tính của nó lại phụ thuộc vào yếu tố di truyền, chăm sóc bảo dưỡng, sức khỏe và sinh lực nội tại. Với thứ bất khả kháng, ta chỉ có độc một lời giải - không trốn chạy, mà là cố gắng chung sống với nó theo cách tốt nhất trong khả năng của mình. Điểm mấu chốt ở đây không phải là ta cố trì hoãn cuộc đời, mà là tiến bước với nó, thay vì đờ đẫn cả người và chùn bước, không dám sống.

Nếu không phải do quá mụ mị, loài người ắt hẳn đã thích thú với diện mạo bản thân ở mọi giai đoạn. Hãy nhìn vào gương và nói "Tốt, là mình đấy". Không bị bảo quản một cách phi tự nhiên, cũng không bị tàn phá quá mức. Ở tuổi này, mình như vậy là đúng rồi. Và nếu mình là như thế này thì mình vẫn yêu bản thân mình.

Diện mạo là chứng nhân cho cuộc đời ta.

Nếu ta không chỉ là vẻ ngoài của mình, thì ta cũng chính là diện mạo của mình. Phủ nhận điều này tức là phủ nhận những gì ta đã trở thành. Thật đáng buồn nếu chúng ta hờ hững với ngoại hình, thật đáng thương khi ta muốn mình trông như mới hai mươi khi trong độ tuổi bốn mươi, hay trông như bốn mươi khi đang bảy mươi. Nên chăng, ta muốn mình đẹp, đáng kính trọng, tao nhã, và đầy sức sống – ở độ tuổi sáu mươi đến tám mươi.

Vẫn hạnh phúc ở tuổi bát tuần.

***

Có người cho tôi mượn một cuốn sách, trong đó có một câu được gạch dưới: "Cái đích của mọi sự sống là cái chết".

Nhưng tôi lại tin rằng kết thúc của cuộc sống là cái chết, nhưng cái đích của cuộc sống là hạnh phúc.

Từ ngữ mòn đi như những tảng đá dưới lòng sông: chúng biến dạng, đổi nghĩa, chuyển dời vị trí; một số mất đi, bị bào mòn thành bùn đất lắng dưới dòng nước. Rồi chúng tái xuất hiện sau đó, trong một diện mạo mới.

Hạnh phúc là một từ như thế.

Một từ đã trở nên sáo rỗng do chúng ta sống trong thời đại mà mọi cảm xúc và khao khát mãnh liệt đều bị tầm thường hóa, tất cả – thức ăn nhanh, quần áo may sẵn – đều nhanh chóng và dễ dàng, và thiếu sức sống.

Vì say mê và đặc thù của nghề nghiệp mà tôi chọn lĩnh vực ngôn ngữ. Tôi biết có những từ bị sử dụng sai lạc và trở nên mâu thuẫn với nghĩa gốc, hay bỗng mang màu sắc mỉa mai hoặc dí dỏm. Những từ dạng này bị người đời lẫn lộn; chúng thiếu khả năng gây tác động, dễ gây hiểu lầm hoặc mù mờ về hàm ý.

Tôi biết đôi chút về chuyện ngôn từ có khả năng lột tả những trải nghiệm sống của ta, thổi vào đó những diện mạo và khí sắc mà ta chưa từng mường tượng đến.

Tôi thích yếu tố gây ngạc nhiên – trong con người cũng như trong ngôn ngữ. Nhưng có vài từ ngữ và tình huống khiến tôi giật mình khi bóc gỡ bảy lớp màn che. Một số đã khoác lên mình những đổi thay của thời đại này, cùng nếp ứng xử, tiến bộ xã hội; số khác trở thành biểu trưng cho nỗi lo âu khô khốc và tối tăm, cho phí phạm. Một số được dùng để diễn đạt luồng tư tưởng rằng chúng ta hiếm khi đạt được gì trong cuộc sống, mà cả khi ta đạt được, thì tự do và hạnh phúc cũng chẳng thấy đâu.

Thời gian trôi qua nghĩa là tôi ngày càng hoàn thiện hơn, nếu tôi không giữ mãi bên mình cái định kiến của thời đại rằng chỉ có tuổi trẻ là tươi đẹp và có quyền được hạnh phúc, tuổi trung niên thiếu vắng sức quyến rũ, còn tuổi già là một lời nguyền.

Lớn tuổi không cứ phải là khởi đầu của một kết thúc. Người già không nhất thiết phải cách ly và an phận. Cả hai đối tượng đều có thể tăng cường các mối quan hệ gắn bó yêu thương, quan hệ gia đình, tình bạn, thay đổi sở thích, thỏa sức tận hưởng những điều tốt đẹp trên đời.

Sống là trau dồi tri thức rằng bản thân ta là vô cùng quý giá, đừng nên phí công trở thành những thứ không phải là mình, thành những gì mình không thể và không muốn trở thành.

***

Thời gian là như thế: nó tàn phá tất cả, từ ngoài rìa vào; nó gặm nhấm, rỉa rói, cắt xẻo rồi nhai nuốt. Và không ai, không gì có thể chạy thoát, trừ phi biết quy phục nó.[4]

Độc giả đi cùng tôi trong quyển sách này sẽ giúp tôi trả ngược lại thời gian suy ngẫm, thời gian nghĩ ngợi, thời gian căm giận và sợ hãi, thời gian ta đã chinh phục.

Tại sao chúng ta lại sợ thời gian đến vậy?

Do đâu, và từ khi nào, ta xác định rằng thời gian luôn là mầm mống đe dọa, mà không phải là hứa hẹn? Chúng ta được dạy phải suy nghĩ theo cách này từ bao giờ và cớ sao ta chấp nhận cách nghĩ đó?

Ta sống trong một nền văn minh đã ban cho ta nhiều thời gian hơn, nhưng ta lại sợ hãi thời gian. Một nhà báo đã hỏi tôi:

- Cô khẳng định rằng thời gian không tồn tại, vậy tại sao cô lại viết nhiều về đề tài thời gian đến thế?

Cô nhà báo nói đúng, mà cũng sai. Thời gian luôn là phông nền, thậm chí là một nhân vật trong những bài viết của tôi. Khi khẳng định thời gian không tồn tại, tôi muốn nói rằng nó không tồn tại với vai trò ủng hộ cho tư tưởng bi quan, nếu tôi không muốn bi quan. Thời gian không phải là một thứ ngoại lực đầy quyền năng, đẩy tôi xuống con dốc bên kia cuộc đời ở một độ tuổi nhất định nào đó (một độ tuổi mà các tổ chức sức khỏe thế giới vẫn tùy nghi xác định), không cho tôi kịp phản ứng.

Người ta có thể phản ứng theo nhiều cách tích cực khác nhau: quý trọng từng giai đoạn sống của mình; không cam chịu trước quan niệm xã hội, hay đầu hàng ngay khi nếp nhăn xuất hiện trên gương mặt; không bao giờ phạm vào cái sai lầm "nổi loạn" khi đã đứng tuổi, "cưa sừng làm nghé" để tự biến mình thành nhân vật trong bức tranh châm biếm của đám trẻ.

Một số quan niệm thịnh hành về niềm vui thú tuổi già mới thảm hại làm sao. Một phụ nữ độc thân 65 tuổi tự mình mua lấy căn nhà chung cư mới. Bà nhận được nhiều lời nhận xét đầy khích lệ, nhưng có vài lời làm bà chưng hửng:

- Với cái nhà đẹp thế này, chắc sắp tới bà có cả lũ đàn ông theo đuổi cho mà xem.

- Gần nhà mới của bà có phòng tập thể hình hiện đại lắm, mới mở luôn đó. Giờ bà muốn cua trai trẻ đẹp thì dễ ợt, ha?

Trong cái vương quốc đê tiện, phù phiếm này, những quan niệm như thế chẳng những không thúc đẩy cuộc sống, mà còn làm cuộc đời giậm chân tại chỗ. Chúng không khuyến khích ta xây dựng những giá trị tích cực, mà gieo mầm cho những điều dại dột. Thời gian sẽ là con quỷ tàn nhẫn ám ảnh ta, những thời khắc khủng hoảng sẽ xô đẩy ta, từ bên này sang bên kia, như thể ta là thứ hình nhân làm từ giẻ rách, như con người nhồi bằng rơm rạ.

Nếu như ánh nhìn của ta mang đến ý nghĩa cho đời thực, ta có thể tuyên bố rằng thế giới này sẽ luôn có chỗ cho ta, bất kể vẻ đẹp tự nhiên của ta, hay bề ngoài, hay tuổi tác. Còn nếu ta nhìn tất cả mọi thứ qua những lăng kính thiển cận ngu si, cay độc kia, ta sẽ phải cuốn gói ra đi trước khi mình trưởng thành hoàn toàn, trước đó nhiều là đằng khác.

Giống như bao thứ khác, cuộc đời sẽ khiến thể chất ta thay đổi. Nhưng đối với tâm hồn ta, cuộc đời chỉ có những quyền năng do ta ban cho.

Chỉ khi nào ta cho phép, người bạn đồng hành thân thiết nhất này của ta - cõi thời gian ta đi qua - mới trở thành tên đồ tể. Ta sẽ tồn tại trên đời này, thân mình ràng buộc với một con bù nhìn, thay vì xua đi lũ chim ăn lúa lại không để ta cất cánh bay xa.

Bí quyết ở đây là phải đảo ngược tình thế.

Chấp nhận những gì tự nhiên là tự nhiên; ung dung chấp nhận những điều ta không thể thay đổi. Có vô vàn lý do thuyết phục để ta sống tốt; có vô số điều thú vị để khám phá, những điều mà trước đây ta không có cơ hội hay hiểu biết, dù chỉ là để thử.

***

Chúng ta phù phiếm đến nỗi tự truất đi khả năng chấp nhận và yêu đời – khả năng giúp ta vượt qua trở ngại trong mỗi giai đoạn sống. Nỗi lo âu kia, cái nỗi lo ngự trị trong ta kia, nào có hướng ta đến cái tốt đẹp, thúc giục ta kiến tạo và tiếp thu cái mới. Nó là cái bối rối ấu trĩ của một người chẳng bao giờ thỏa mãn vì không tìm được bản thân. Theo sau đó là chia cắt, là mất mát.

Nếu ta chệch ra ngoài quy phạm – những thông lệ do người khác định ra (không phải lúc nào cũng thật, không phải lúc nào cũng đáng trân trọng) – ví dụ như mình cao lớn quá, mập quá, già quá hay kém chải chuốt, ít tiền, ít quyền… thì ta sẽ không để cho mình hấp dẫn và đáng yêu một cách tự nhiên.

Thế nên ta không để cho mình được yêu.

Một cơ thể trung niên hay đã già vẫn có thể khỏe mạnh và hài hòa, cũng như một cơ thể trẻ trung vẫn có thể mắc bệnh hay biến dạng. Nhưng ta thật trẻ con và tàn nhẫn làm sao, khi so sánh một cơ thể đứng tuổi hoặc già nua với một cơ thể đang ở thời kỳ sung mãn nhất của cuộc đời.

Để được thanh thản hơn, có nhiều hiểu biết hơn và để bồi đắp quan niệm riêng của mình – tóm lại là để sống như một cá nhân – ta phải biết tư duy, phải kiên quyết và có cá tính. Nhưng suy nghĩ như thế đã lỗi thời, đã không còn hợp mốt. Xã hội thời nay liên tục kêu gọi con người ta tận hưởng cuộc sống – nghĩa là sao thì không rõ.

Khi còn bé, tôi thường nghe (và đến bây giờ, đôi lúc tôi vẫn còn nghe) những câu như: "Đừng kết hôn sớm – phải tận hưởng trước!". Ngày nay thì tôi nghe: "Đừng nghĩ đến chuyện có con sớm – phải tận hưởng trước!".

Tôi không nói được cảm nghĩ của tôi về câu nói này, vì tôi không dùng đến nó. Tôi chỉ biết cốt lõi của chữ tận hưởng chẳng can dự gì đến mua sắm, khoái lạc, chiếm hữu, du ngoạn, nhảy nhót, làm tình hay tiêu xài. Tất cả những thứ đó chỉ là một phần thôi, và cũng không sai quấy gì hết, nhưng nghĩa chính xác của từ tận hưởng là gì nhỉ?

Nhiều người có thú vui chạy theo mốt thời thượng, cho dù kiểu mẫu được chào bán hoàn toàn vượt quá (hoặc nằm ngoài) những giấc mơ hoang đường nhất của ta. Với nhiều người khác, tận hưởng nghĩa là có được những món hàng tiêu dùng vượt xa nhu cầu của bản thân.

Tựa như con thú bất khả tự vệ, cổ bị buộc những tư tưởng mà mình thậm chí không hề chấp thuận, ta trở thành nạn nhân của những ảo mộng do giới truyền thông, giới doanh nghiệp, ngành thời trang và thương mại dựng nên – những đối tượng muốn bán cho ta thứ hàng hóa biểu tượng, được coi trọng hơn mọi thứ khác trên đời: sắc đẹp và tuổi thanh xuân.

Tâm lý e ngại hình thể "kém chuẩn" đã phổ biến đến mức, khi hỏi thăm về một ai đó, chúng ta rất thường nghe câu trả lời (kèm theo là điệu bộ ẩn chứa đầy hàm ý) như sau:

- Nhỏ con gái em khỏe không?

- Nó mập lắm chị ơi!

- Còn bé gì-gì-đó sao rồi?

- Con nhỏ đó thì tròn quay luôn!

Những người này không hề mảy may nghĩ liệu tôi có muốn biết người được hỏi đang đi du lịch ở đâu không, đã có thêm em bé chưa, đã học xong chưa, bị bệnh hay vẫn khỏe khoắn, đã về hưu chưa, có đi bước nữa trong hôn nhân hay chưa.

Với ta, vẻ bề ngoài là nỗi ám ảnh, còn hơn cả tiền bạc và địa vị xã hội. Như vậy, sống không phải là để đạt được những bước tiến mới, mà là để tiêu xài và giảm cân. Mặc cho cái thực tế rằng để lớn lên thì bộ xương tôi phải dài ra trong suốt quãng đời thơ trẻ, cỡ giày của tôi không còn là 7,5 nữa. Khi đã trưởng thành, cơ thể sẽ biến đổi, và sẽ còn nhiều, nhiều thay đổi tiếp theo sau - đấy cũng là một phần của quá trình phát triển.

Là bởi cuộc sống tiếp diễn, chứ không phải do cái chết cận kề, mà ở tuổi sáu mươi, bảy mươi, tám mươi, bước chân tôi sẽ không còn nhanh nhẹn, làn da tôi nhăn nheo, dáng người không còn thẳng, cặp mắt bớt tinh anh. Nhưng cuộc sống trôi qua không có nghĩa là tôi phải xem mình như đồ phế thải, để rồi lẩn lút trong bóng tối, mất đi quyền dịch chuyển, hành động, tham gia hăng hái – trong phạm vi mà những giới hạn tự nhiên của cơ thể tôi cho phép.

- Tôi không đi bơi đã bao nhiêu năm nay rồi. Làm sao tôi dám để ai trông thấy con người tôi xuống cấp thế này chứ!

Do cứ muốn mình phải giống như hai mươi hay bốn mươi năm trước, ta sẽ cảm thấy như mình đã mất đi, sẽ nghĩ rằng con người trong gương kia không phải là con người trước đây, mà là một quái vật của tạo hóa.

***

Bất kể bộ gen của mình ra sao, bất kể thực lực, tuổi tác, ta vẫn thất vọng vì tóc mình không phải tóc vàng hay nâu, bởi dáng mình không thanh mảnh, vì chiều cao, thể lực không được như ý, vì làn da kém mịn, đôi mắt kém xanh.

Vì sao ta chấp nhận và nuôi dưỡng cái tư tưởng đáng thương rằng chỉ có tuổi trẻ là tươi đẹp, chỉ tuổi trẻ mới có quyền thách thức, đổi mới, yêu thương?

Khổ đau (tôi đang nói đến những khổ đau tránh được), chủ yếu sản sinh từ cái thực tế rằng ta ấu trĩ vô cùng. Bên cạnh nỗi sầu đau về thân thể, ta còn chịu thống khổ bởi những việc mình chưa làm:

Mua sắm mọi đồ đạc.

Lui tới mọi nơi sành điệu.

Nhưng trên hết là không bao giờ ngơi nghỉ, không bao giờ toại nguyện, không bao giờ chấp nhận bản thân.

Dừng lại để suy nghĩ, hay không suy nghĩ, cũng thật khó làm sao.

Đấy không phải là dấu hiệu của một tâm trí bận rộn, mà là dấu hiệu của một tâm hồn chông chênh. Đấy không phải là sống, càng không phải là tận hưởng cuộc sống.

Cuộc đua đời người sẽ không cho ta phút ngừng nghỉ nào để ta bất ngờ nhận ra mình tồn tại như một con người phức tạp, có hướng đi và số mệnh.

Sẽ không có chuyện ta chợt trích ra khoảnh khắc để yêu thương, để đứng đắn, rộng lượng, để trầm ngâm, để soi vào bên trong con người mình và những ai chung sống. Khoảnh khắc để chất vấn bản thân. Khoảnh khắc để bày tỏ với con cái những điều ta đang nghĩ, khoảnh khắc để làm người bạn đời và kẻ đồng lõa chung thủy với người ta yêu.

Loài người không vận hành như vậy.

Chẳng có đê đập, thành lũy nào chia cuộc đời thành nhiều khúc: đời là một dòng chảy xuyên suốt. Nhưng dòng chảy đó phải tự nhiên, phải là một phần của cuộc sống, chứ đừng nên là một cú thúc tức thời vào lề thói hàng ngày – như một vật thể lạ - khi ta cảm thấy sợ hãi và có lỗi. Tình yêu có đối thoại là một thói quen. Nếu ta không tập để đối thoại trở thành thói quen, đừng mong chờ tình yêu đơm trái ngọt.

Ngay cả trong sinh hoạt tình dục, ta vẫn giữ nguyên trạng thái cơ bản, mặc cho bao phô trương, giải phóng, cùng vô số những thông điệp đa dạng (mà hầu hết đều rất đáng ngờ).

Cuối cùng, ta đành tuân theo nghĩa vụ "mình phải vượt trội" (hầu như luôn là giả dối, là hệ quả của sự bất an), nhưng là con người, có lẽ chúng ta không chắc chắn. Nếu nhà báo, nhà đài cho tôi mười bí kíp để có được hạnh phúc gối chăn – hay không gối chăn – với giá cả khiêm tốn, thì tôi có thể phân tích và kết luận rằng đây là canh bạc bịp, rằng hạnh phúc trong tình yêu không có được từ việc "động chân động tay", mà từ những tình cảm dịu dàng, làm nổi bật và thổi sức sống vào hành động yêu đương.

Ta phải học cách đấu tranh chống lại những khuôn khổ phi lý, khám phá xem mình là ai, mình thích gì, mình muốn làm người như thế nào – làm sao để mình hạnh phúc hơn. Kiến thức này không có trong tạp chí, trên tivi, trong những lời khuyên của bạn bè: nó thầm kín, riêng tư, không thể truyền tải từ người này sang kẻ khác. Mỗi người chúng ta cần hiểu và gầy dựng nó.

Hạnh phúc là như thế: mỗi người, hàng ngày, chấp nhận những gì có sẵn trên thị trường – hoặc tự đưa ra quyết định của riêng mình.