Lịch sử của Phật giáo đã có từ trên 2.500 năm. Lúc đầu Phật giáo được triển khai từ Ấn Độ rồi dần dần lan ra hai ngả Bắc phương và Nam phương. Bắc phương là các nước và vùng lãnh thổ Tây Tạng, Mông Cổ, Trung Quốc, Việt Nam, Triều Tiên và Nhật Bản cùng các nước thuộc địa vực Tiểu Châu Á. Nam phương là những nước Srilanka, Myanmar, Thái Lan, Lào, Campuchia, đảo Java, Sumatra trong quần đảo Nam Dương và hiện nay Phật giáo đã được phổ cập hầu khắp các nước trên thế giới.
Về tư tưởng Phật giáo thì có những giáo lý của Nguyên thủy Phật giáo, Tiểu thừa Phật giáo, Đại thừa Phật giáo và giáo nghĩa của các tông, các phái. Hơn nữa, Phật giáo được truyền vào nước nào thì tư tưởng của Phật giáo cũng đều thích ứng với tập tục của từng dân tộc, từng địa phương mà chuyển hướng và được viết bằng tiếng của nước đó. Nên tư tưởng của Phật giáo đã rộng lại càng rộng hơn.
Lịch sử truyền bá của Phật giáo đã rộng mà tư tưởng của Phật giáo lại quá sâu, người muốn nghiên cứu về giáo lý của Phật giáo nếu không xác định được một đường lối cụ thể để noi theo thì khó có thể đạt được phần kết quả tốt đẹp. Vậy bước đầu tiên của đường lối đó chính là việc nghiên cứu về lịch sử của Phật giáo. Lịch sử Phật giáo của mỗi địa phương, mỗi nước đều có những đặc điểm khác nhau. Tuy vậy Phật giáo ở các nước đều bắt nguồn từ Ấn Độ mà có, nên việc khảo sát về lịch sử Phật giáo Ấn Độ chiếm một địa vị rất quan trọng.
Ở Việt Nam nước ta, Phật giáo đã truyền vào được gần 2.000 năm lịch sử. Tư tưởng của Phật giáo đã từng là tư tưởng tôn giáo chủ đạo ở các triều đại Đinh, Lê, Lý, Trần và đã tạo cho nước Việt Nam thành một nước văn hiến. Nhưng lịch sử Phật giáo Việt Nam cũng có lúc thịnh lúc suy tùy theo sự thịnh suy của từng thời đại. Để ghi chép lại tất cả những giai đoạn thịnh suy của Phật giáo, Thượng tọa Thích Mật Thể đã cho ra đời cuốn Việt Nam Phật Giáo Sử Lược.
Tư liệu về lịch sử Phật giáo Ấn Độ là điều kiện không thể thiếu trong việc nghiên cứu lịch sử Phật giáo nhưng lại không có bản tiếng Việt. Trong khi chưa đi Nhật Bản chính chúng tôi cũng muốn học hỏi và nghiên cứu lịch sử Phật giáo Ấn Độ nhưng không thể tìm đâu ra sử liệu đó viết bằng Việt ngữ, ngoài một vài nét tượng trưng được chép trong cuốn Lịch Sử Truyền Bá Phật Giáo của tác giả Thích Trí Quang. Cũng chính vì những lý do trên nên cuốn Lược Sử Phật Giáo Ấn Độ mạnh dạn được ra đời.
Nội dung cuốn Lược Sử Phật Giáo Ấn Độ này được chia làm bốn thiên:
Thiên thứ nhất: Là “Thời đại Nguyên thủy Phật giáo”, kể từ thời kỳ Đức Phật còn tại thế cho tới cuối thế kỷ thứ III trước Tây lịch, sau vương triều Asoka, lược chép tất cả sự biến thiên và sự phân liệt của giáo đoàn Phật giáo và bàn rõ phần giáo lý của Nguyên thủy Phật giáo.
Thiên thứ hai: Là “Thời đại Bộ phái Phật giáo”, kể từ cuối thế kỷ thứ III trước Tây lịch, đến cuối thế kỷ thứ II Tây lịch, trong khoảng 400 năm, lược chép sự biến thiên của giáo đoàn cùng là giáo nghĩa của Bộ phái Phật giáo. Sau nói về sự phát triển của Tiểu thừa Phật giáo.
Thiên thứ ba: Là “Thời đại Đại thừa Phật giáo”, kể từ cuối thế kỷ thứ II cho tới cuối thế kỷ thứ VII, lược chép về sự hưng long và phát triển của Đại thừa Phật giáo qua các thời đại Ngài Long Thọ, Đề Bà, Thế Thân và Vô Trước. Đó là thời đại toàn thịnh của Phật giáo Ấn Độ.
Thiên thứ tư: Là “Thời đại Mật giáo”, kể từ cuối thế kỷ thứ VII tới thế kỷ thứ XII, lược thuật sự hưng thịnh và biến thiên của Mật giáo ở Ấn Độ và Tây Tạng; Cuối cùng là phụ lục về di tích của Phật giáo Ấn Độ.
Trong khi biên soạn cuốn sử này, chúng tôi đã vấp phải sự khó khăn nhất đó là vấn đề “Niên đại”. Vì các bộ sách dùng để tham khảo về niên đại xảy ra ở các thời đại thì mỗi sách viết mỗi khác và chỉ phỏng chừng như “vào khoảng năm ấy, thế kỷ ấy” nên khó có thể quyết định được chính xác. Đó thực là một khuyết điểm lớn trong việc chép sử, rất mong độc giả lưu ý.
Sau khi thảo xong bản cảo, chúng tôi tự nghĩ trên phương diện kê cứu còn có nhiều điểm thiếu sót và cũng chưa phải là một cuốn sử hoàn bị. Nhưng vì mục đích gây một phong trào cho công việc nghiên cứu lịch sử và để góp một phần cho sử liệu Phật giáo nước nhà, nên chúng tôi cho cuốn sử nhỏ này ra mắt cùng độc giả trong khi quý vị chờ đợi một cuốn sử hoàn bị hơn.
Sài Gòn, mùa Xuân năm Quý Mão (1963)
Sa môn Thích Thanh Kiểm