Khi tỏ ý giúp người đàn ông mù, gã ăn cắp xe đúng lúc ấy chưa có ý định xấu, ngược lại, điều gã làm không gì khác hơn là vì lòng quảng đại và vị tha, mà mọi người đều biết đó là hai đặc điểm tốt nhất của bản chất con người và cũng được tìm thấy trong bọn tội phạm nhẫn tâm hơn gã này nhiều, gã là một tên ăn cắp xe xoàng xĩnh chẳng có hy vọng gì tiến xa trong nghề của gã, vì sự nghiệp này do bọn chuyên nghiệp khai thác, chúng mới là bọn lợi dụng nhu cầu của kẻ đáng thương. Xét cho cùng, giúp một người mù để rồi sau đó ăn cắp của ông ta cũng chả khác gì lắm với việc săn sóc một cụ già lắp bắp sắp chết với ý đồ hưởng gia tài. Chỉ đến khi gã gần tới nhà của người đàn ông mù thì ý nghĩ ăn cắp mới đến với gã một cách khá tự nhiên, nói một cách chính xác, ta có thể nói giống như gã quyết định mua vé số khi chợt nhìn thấy người bán vé số dạo, gã chả có linh cảm gì, gã mua vé số để xem thế nào, phục tùng trước số phận thất thường, được hay thua, người khác có thể nói gã hành động theo phản xạ có điều kiện của cá tính. Những kẻ hoài nghi, bọn này rất đông và bướng, cho rằng khi nói tới bản tính con người, nếu thời cơ không nhất thiết làm nên kẻ cắp thì cũng đóng góp phần lớn vào đó. Còn đối với chúng ta, chúng ta muốn nghĩ rằng nếu người đàn ông mù nhận lời đề nghị giúp đỡ thứ hai của gã làm phúc giả hiệu này thì vào phút chót sự quảng đại có thể vẫn chiến thắng, chúng ta đang nói tới lời đề nghị ngồi lại với người đàn ông mù cho tới khi vợ ông về, biết đâu trách nhiệm tinh thần, phát sinh nhờ lòng tin cậy đặt để cho nó, đã có thể ngăn chặn cám dỗ tội lỗi, và dẫn đến chiến thắng của tình cảm sáng ngời cao thượng vốn dĩ có thể tìm thấy ngay cả trong các linh hồn sa đọa nhất. Để chấm dứt chú giải thô thiển này, như lời xưa tích cũ đã không mệt mỏi dạy chúng ta: khôn quá hóa dại1.
Lương tâm, mà bao kẻ ích kỷ đã xúc phạm và nhiều kẻ khác đã vứt bỏ, là điều có thật và luôn có thật, nó không phải là sáng chế của các triết gia thời kỳ địa chất thứ tư2, khi linh hồn chẳng hơn gì một gợi ý mê mụ. Thời gian trôi qua cùng với sự tiến hóa xã hội và biến đổi về di truyền, chúng ta rốt cuộc nhìn lương tâm mình qua màu máu và giọt lệ đậm đà, và như chưa đủ, chúng ta biến cặp mắt mình thành tấm gương nội tâm, vì thế nó thường không ngần ngại trình bày những gì chúng ta đang cố lên tiếng chối bỏ. Thêm vào nhận xét chung đó, trong vụ việc đơn giản cụ thể này, lòng ăn năn vì đã phạm một hành vi xấu xa nào đó bị trộn lẫn với đủ loại lo sợ truyền kiếp, và kết quả là kẻ nói dối quanh co rốt cuộc sẽ bị phạt gấp đôi tội hắn phải chịu mà không được khoan dung hay thương xót. Do đó, trong trường hợp này không thể làm rõ tỉ lệ của sự lo sợ và tỉ lệ của lương tâm cắn rứt bắt đầu quấy rầy kẻ trộm đúng lúc gã nổ máy xe lái đi. Tất nhiên gã chẳng bao giờ cảm thấy yên tâm ngồi ở chỗ của người đã cầm bánh lái này khi ông ta bỗng hóa mù, người đã nhìn qua kính chắn gió này rồi bỗng không còn nhìn thấy nữa, chả cần phải tưởng tượng gì nhiều để ý nghĩ đó đánh thức con quái vật đáng sợ hôi hám và quỷ quyệt đang ngóc đầu dậy. Nhưng như đã nói, lòng ăn năn cũng chính là biểu lộ buồn phiền của lương tâm, hay nếu chúng ta muốn mô tả bằng một từ tượng hình, lòng ăn năn là một lương tâm có hàm răng cắn rứt, sắp sửa đặt trước mắt gã hình ảnh khốn khổ của người đàn ông mù khi ông ta đóng cửa, Không cần, không cần, ông bạn đáng thương đã nói, rồi sau đó ông ta chẳng đi được bước nào nữa nếu không có ai giúp.
1 Nguyên văn: “while trying to cross himself the blind man only succeeded in breaking his own nose”, dịch nghĩa: khi cố làm dấu thánh giá, ông mù chỉ làm gãy mũi mình. Hoặc có thể tạm dùng một câu tục ngữ khác: người ngay mắc nạn. (Mọi chú thích đều của người dịch.)
2 Khoảng mười ngàn năm trước.
Gã trộm hết sức chăm chú tập trung vào dòng xe để ngăn các ý nghĩ kinh khủng đó chiếm ngự hoàn toàn đầu óc của mình, gã biết rất rõ gã không được cho phép mình phạm một lỗi nhỏ nào, một lơ đãng tí tẹo nào. Cảnh sát luôn luôn ở khắp nơi và chỉ cần một anh chặn gã lại, Ông làm ơn cho xem căn cước và bằng lái, là quay về nhà tù, cuộc đời cực nhọc làm sao. Gã cực kỳ thận trọng tuân theo đèn lưu thông, dù bất kỳ tình huống nào cũng không vượt đèn đỏ, tôn trọng đèn vàng, kiên nhẫn đợi đèn xanh rồi mới đi tiếp. Đến một lúc gã thấy mình bắt đầu nhìn đèn một cách ám ảnh. Khi ấy gã bắt đầu điều chỉnh vận tốc chiếc xe để bảo đảm rằng gã sẽ luôn luôn gặp đèn xanh phía trước, mặc dù để bảo đảm điều này gã phải tăng tốc độ, hoặc ngược lại giảm tốc độ tới mức gây bực bội cho các tài xế phía sau. Cuối cùng, gã mất hướng, căng thẳng quá mức chịu đựng, gã lái xe vào một đường nhỏ mà gã biết không có đèn lưu thông, rồi đậu lại gần như không nhìn, gã là tài xế giỏi. Gã cảm thấy thần kinh của mình như sắp nổ bùng, những từ này thoáng qua trong trí gã. Thần kinh mình sắp nổ bùng. Trong xe ngột ngạt. Gã hạ cửa kính hai bên xuống, nhưng không khí bên ngoài nếu có chuyển động cũng không làm mát bầu không khí bên trong. Mình phải làm gì, gã tự hỏi. Nhà kho gã phải mang xe tới còn xa, trong ngôi làng bên ngoài thành phố, và với tâm trạng của gã lúc này, gã chẳng bao giờ lái được tới đó. Hoặc cảnh sát sẽ tóm mình, hoặc tệ hơn nữa là mình sẽ gây tai nạn, gã lẩm bẩm. Khi ấy gã chợt nghĩ tốt nhất nên ra khỏi xe một lúc và cố làm thanh thản đầu óc, Có lẽ khí trời tươi mát sẽ thổi tạt ý nghĩ hắc ám đi, anh chàng khốn khổ hóa mù đâu phải là lý do khiến mình cũng hóa mù, có phải cảm lạnh đâu mà lây, mình sẽ đi một vòng khu nhà rồi nó sẽ qua. Gã ra khỏi xe và không thèm khóa, gã sẽ quay lại ngay, rồi bước đi. Gã đi chưa tới ba mươi bước thì gã hóa mù.
Trong phòng khám, bệnh nhân cuối cùng được tiếp là ông già tốt bụng, người đã nói một cách ân cần về người đàn ông đáng thương bỗng dưng bị mù. Ông đến đó chỉ để định ngày giải phẫu bệnh đục nhãn cầu của con ngươi còn lại, miếng băng đen che lỗ trống, và chẳng liên hệ gì tới vấn đề hiện có, Đây là bệnh của tuổi già, dạo trước bác sĩ đã nói, khi đến hạn chúng ta sẽ lột nó đi, rồi ông sẽ không nhận ra được chỗ ông đang sống đâu. Khi ông già đeo miếng vải đen che mắt ra về và y tá nói không còn bệnh nhân nào trong phòng đợi, bác sĩ lấy hồ sơ của người đàn ông bỗng dưng mù ra, ông đọc một lần, hai lần, ngẫm nghĩ vài phút rồi cuối cùng điện thoại cho một đồng nghiệp để nói câu chuyện sau đây: Tôi phải kể cho anh nghe, hôm nay tôi có một trường hợp lạ lắm, một ông bỗng mất thị lực hoàn toàn, khám không thấy thương tích hay dấu hiệu dị tật bẩm sinh nào, ông ta nói ông ta thấy mọi thứ màu trắng, một thứ sắc trắng dày đặc và đục như sữa bám lấy mắt ông ta, tôi cố giải thích thật đúng cách diễn tả của ông ta, ừ, tất nhiên là chủ quan, không, ông ta tương đối trẻ, ba mươi tám tuổi, anh có bao giờ nghe thấy một ca như vậy chưa, hay là đọc ở đâu, hay là nghe kể về nó, tôi cũng nghĩ vậy, lúc này tôi chưa thể nghĩ ra giải pháp nào, để có thêm thì giờ tôi đã đề nghị làm một số xét nghiệm, ừ, hôm nào chúng ta cùng khám ông ấy, sau khi ăn tối tôi sẽ xem lại một số sách, đọc lại thư mục, có lẽ tôi sẽ tìm ra manh mối, ừ, tôi hiểu rõ vấn đề mất nhận thức, có thể là mù tâm lý, nhưng thế thì phải là ca đầu tiên có đặc điểm này, vì rõ ràng ông ta bị mù thật, và chúng ta biết mất nhận thức là không có khả năng nhận biết các đối tượng quen thuộc, vì tôi cũng chợt nghĩ đây có thể là một ca thong manh, nhưng anh nhớ điều tôi vừa nói chứ, chứng mù này trắng, rõ ràng ngược với chứng thong manh là đen hoàn toàn trừ phi có một dạng thong manh trắng nào đó, một thứ tối trắng, ừ, tôi biết, một dạng chưa hề nghe tới, đồng ý, ngày mai tôi sẽ điện thoại cho ông ta, giải thích là chúng ta muốn cùng khám ông ấy. Sau khi nói chuyện xong, bác sĩ ngả người trên ghế, ngồi im vài phút, rồi đứng lên, cởi áo choàng trắng với cử chỉ chậm rãi, mệt mỏi. Ông đi tới phòng vệ sinh để rửa tay, nhưng lần này ông không hỏi tấm gương, một cách siêu hình, Có thể là gì, ông đã lấy lại cách nhìn khoa học của mình, chứng mất nhận thức và thong manh được nhận dạng và định nghĩa rất chính xác trong sách vở và trong thực tế, không loại trừ các biến dị, đột biến, nếu từ này thích hợp, và dường như đã đến lúc xảy ra. Có hàng ngàn lý do để bộ não đóng lại, thế thôi, chả có gì khác, như người khách đến trễ thấy cánh cửa của mình đã đóng. Ông bác sĩ nhãn khoa là một người yêu văn chương và nhạy bén tìm ra câu trích dẫn thích hợp.
Tối hôm đó, sau bữa ăn ông nói với vợ, Hôm nay có một ca lạ ở phòng mạch, có thể là biến thể của bệnh mù tâm lý hay chứng thong manh, nhưng hình như cho tới nay chưa thấy bằng cớ là đã xảy ra triệu chứng nào như vậy, Bệnh tật này là gì vậy, chứng thong manh và bệnh kia, vợ ông hỏi. Bác sĩ giải thích theo khả năng hiểu của người thường và thỏa mãn được lòng tò mò của vợ, rồi ông đi tới tủ sách nơi ông cất sách y khoa, một số cuốn từ hồi ông học đại học, một số khác mới hơn và một số vừa xuất bản mà ông chưa có thì giờ nghiên cứu. Ông xem bảng chú dẫn và bắt đầu đọc một cách có hệ thống mọi thứ ông có thể tìm thấy về chứng mất nhận thức và bệnh thong manh, với cảm giác bứt rứt của kẻ xâm nhập vào một lĩnh vực ngoài thẩm quyền của mình, vùng bí ẩn của khoa giải phẫu thần kinh mà ông chỉ có khái niệm rất mơ hồ. Khuya hôm đó, ông đặt các cuốn sách ông đã nghiên cứu qua một bên, dụi cặp mắt mỏi mệt rồi dựa lưng vào ghế. Đúng lúc đó câu giải đáp hiện ra rõ rệt. Nếu là một ca mất nhận thức, bệnh nhân bây giờ sẽ thấy lại như cũ, nghĩa là thị lực của ông ta sẽ không suy giảm, bộ óc ông ta chỉ không thể nhận ra cái ghế ở chỗ có cái ghế, nói cách khác, ông ta sẽ tiếp tục phản ứng đúng với kích thích dạ quang của thần kinh thị giác, nhưng, để dùng từ đơn giản trong tầm nắm bắt của người thường, ông ta đã mất khả năng biết điều ông ta biết, và hơn nữa, khả năng diễn tả nó. Còn về chứng thong manh, ở đây chả có gì phải nghi ngờ. Để có thể là chứng thong manh, bệnh nhân phải thấy mọi thứ màu đen, nếu bạn bỏ qua cho cách dùng động từ thấy, vì thong manh là một ca đen hoàn toàn. Người đàn ông mù đã nói dứt khoát rằng ông ta có thể thấy, nếu bạn bỏ qua cho động từ đó một lần nữa, một màu trắng dày đặc, đồng bộ, như thể ông ta mở mắt lao xuống một biển sữa. Chứng thong manh trắng, ngoài việc mâu thuẫn về từ nguyên, cũng không thể xảy ra về mặt thần kinh học, vì bộ não không thể nhận biết hình ảnh, dáng vẻ và màu sắc của thực tế, về một khía cạnh nào đó cũng sẽ không thể bị che phủ trong màu trắng, một màu trắng liên tục, như một bức tranh trắng không sắc điệu, màu sắc, dáng vẻ và hình ảnh, mà thực tế tự nó phô ra cho một người có thị lực bình thường, mặc dù khó có thể nói cho chính xác về thị lực bình thường. Tin chắc là đã gặp ngõ cụt, bác sĩ lắc đầu chán nản nhìn quanh. Vợ ông đã ngủ, ông nhớ mang máng bà lại gần ông một lúc rồi hôn lên đầu ông, Em đi ngủ, chắc bà đã nói với ông như thế, căn hộ lúc này yên tĩnh, sách vở đầy bàn, Gì thế này, ông tự nhủ, và bỗng nhiên ông cảm thấy sợ, như thể ông đã biết chính mình sắp sửa mù bất cứ lúc nào. Ông nín thở đợi. Không có gì xảy ra. Nó xảy ra một phút sau khi ông gom sách để cất lại vào kệ sách. Thoạt tiên ông nhận biết ông không còn có thể thấy hai tay mình, rồi ông biết ông mù.
Căn bệnh của cô gái đeo kính đen không nghiêm trọng, cô bị viêm màng kết nhẹ, vài giọt thuốc theo toa bác sĩ sẽ khỏi ngay, ông đã bảo cô, Cô biết đấy, vài ngày tới cô nên đeo kính trừ khi đi ngủ. Ông đã nói đùa như thế nhiều năm, thậm chí chúng ta có thể giả định là câu nói đùa đã được truyền từ thế hệ bác sĩ mắt này sang thế hệ khác, nhưng chưa bao giờ thất bại, bác sĩ vừa nói vừa mỉm cười, bệnh nhân mỉm cười khi nghe, và vào dịp này câu đùa đáng giá, vì cô gái có hàm răng đẹp và biết khoe nó. Vì tư tưởng yếm thế tự nhiên hoặc vì quá nhiều thất vọng trong đời, bất kỳ kẻ hoài nghi bình thường nào biết rõ chi tiết về cuộc đời cô gái này sẽ nói bóng gió rằng nụ cười xinh xắn của cô chả khác gì một mánh khóe nghề nghiệp, một xác nhận tinh quái và miễn phí, vì cô có nụ cười giống như đứa bé mới chập chững, một từ không còn được dùng nhiều, khi tương lai cô là một cuốn sách đóng và lòng tò mò muốn mở nó chưa sinh ra đời. Nói vắn tắt, người phụ nữ này có thể được xếp vào loại gái điếm, nhưng mạng lưới liên hệ xã hội phức tạp, dù ngày hay đêm, ngang hay dọc, của thời đại đang kể khiến ta phải cẩn thận đừng có xu hướng phán xét vội vã và khẳng định, vì đó là tính cực đoan do lòng tự tin quá trớn mà chúng ta có lẽ chẳng bao giờ bỏ được. Mặc dù hẳn nhiên mây mù có thể đầy trên Juno1, nhưng cũng sai hoàn toàn nếu cứ nhất định lẫn lộn nữ thần Hy Lạp với mấy giọt nước kết tụ bình thường đang lơ lửng trong khí quyển. Tất nhiên, sự kiện người phụ nữ này ngủ với đàn ông để kiếm tiền có thể cho phép chúng ta liệt cô vào loại gái điếm mà chả cần nghĩ ngợi gì thêm, nhưng cũng đúng là cô chỉ đi với một gã khi nào cô cảm thấy thích và với gã nào cô muốn, vì thế chúng ta không thể gạt bỏ khả năng là thực tế khác biệt đó phải được xem như một yếu tố thận trọng để quyết định loại cô ra khỏi hạng gái điếm nói chung. Như mọi người bình thường, cô có một nghề, và cũng như người bình thường, cô lợi dụng thời giờ rảnh rỗi để nuông chiều cơ thể mình và thỏa mãn các nhu cầu, của mình lẫn của người. Nếu chúng ta đừng cố nhìn cô qua một định nghĩa sơ sài nào đó, chúng ta sẽ nói về cô, theo một nghĩa rộng, rằng cô sống như cô thích, và hơn nữa cô đạt được mọi thú vui cô có thể tìm thấy trên đời.
1 Juno: Nữ thần ánh sáng, hôn nhân và sinh sản của Hy Lạp, và cũng là tên của một hành tinh nhỏ được tìm thấy năm 1802.
Trời đã tối lúc cô rời phòng mạch. Cô không tháo kính ra, đèn đường làm cô khó chịu, nhất là các ngọn đèn quảng cáo rực rỡ. Cô vào hiệu thuốc để mua thuốc nhỏ mắt theo toa bác sĩ, quyết định làm ngơ lời gã bán hàng bình phẩm rằng đôi mắt như thế lại bị kính đen che mất là bất công, một nhận xét chẳng những tự nó xấc xược mà thử nghĩ xem lại còn từ một gã dược tá, trái với niềm tin của cô rằng đôi kính đen cho cô một vẻ bí ẩn quyến rũ có thể khơi dậy lòng thèm khát của bọn đàn ông tình cờ qua lại, cô có thể đáp lại thèm khát đó nếu hôm nay không có ai đợi cô, một cuộc gặp gỡ mà cô có đủ lý do mong đợi sẽ đưa đến vài điều tốt đẹp, cả về mặt vật chất cũng như các thỏa mãn khác. Người đàn ông mà cô sắp gặp là một khách quen cũ, ông ta chẳng nề hà khi cô báo trước là cô không thể tháo kính, vả lại bác sĩ chưa cho phép, và gã đàn ông thậm chí thấy lý thú, mới mẻ. Ra khỏi hiệu thuốc, cô gái gọi tắc xi, cho tên khách sạn. Vừa dựa lưng lên ghế, cô đã thưởng thức, nếu dùng chữ đúng, các cảm giác dồn dập khác nhau của thú vui nhục dục, từ cái chạm môi mong đợi đầu tiên, từ cái vuốt ve thân mật đầu tiên, tới các tột đỉnh khoái lạc nổ bùng sau đó khiến cô mệt nhoài và sung sướng, như thể cô sắp bị đóng đinh lên thập giá, lạy thánh mớ bái, dưới pháo bông lóa mắt và chóng mặt. Vì thế chúng ta có đủ mọi lý do để kết luận rằng cô gái đeo kính đen luôn chi trước và chi gấp đôi số thù lao cô sẽ đòi sau đó, nếu người tình của cô biết làm tròn nhiệm vụ của hắn, về mặt kỹ thuật và đúng lúc. Mơ màng trong suy nghĩ này, hiển nhiên vì cô đã phải trả tiền khám bệnh, cô tự hỏi có nên bắt đầu từ hôm nay tăng mức thù lao chính đáng cho mình, theo lối nói trại vui vẻ mà cô quen dùng để nói về nó.
Cô bảo tài xế tắc xi ngừng lại cách nơi cô đến một dãy nhà, hòa lẫn với người đi cùng hướng như cho phép mình cuốn theo họ, vô danh và không mang một dấu hiệu bề ngoài tội lỗi hay xấu hổ nào. Cô thản nhiên vào khách sạn, băng qua tiền sảnh tới quầy rượu. Cô đã đến sớm vài phút, vì thế cô phải đợi, giờ gặp của họ đã được hẹn chính xác. Cô gọi nước ngọt uống thong thả, không nhìn ai vì không muốn bị hiểu lầm là một cô điếm tầm thường đang tìm khách. Một lát sau, như khách du lịch lên phòng mình để nghỉ sau một buổi chiều viếng thăm các viện bảo tàng, cô đi tới thang máy. Đức hạnh luôn luôn gặp chông gai trên con đường cực kỳ khó khăn để dẫn tới hoàn thiện, nếu có ai còn chối bỏ sự kiện này, nhưng định mệnh thiên vị tội lỗi và trụy lạc đến nỗi cửa thang máy mở ra ngay khi cô tới nơi. Hai người khách bước ra, một cặp vợ chồng già, cô bước vào, ấn nút tầng ba, số phòng ba trăm mười hai đang đợi cô, đây rồi, cô kín đáo gõ cửa, mười phút sau cô trần truồng, mười lăm phút sau cô rên rỉ, mười tám phút sau cô thì thào lời yêu đương mà không còn cần giả vờ, hai mươi phút sau cô bắt đầu mất trí, hai mươi mốt phút sau cô cảm thấy cơ thể mình tan nát trong khoái lạc, hai mươi hai phút sau cô thét lớn, Nào, nào, và khi tỉnh lại cô mệt nhoài và sung sướng nói, Mọi thứ vẫn trắng xóa.