3. Phân tích thành quả nghiên cứu khoa học hiện nay

Nhìn từ góc độ đề tài nghiên cứu, chủ đề nguồn gốc truyền bá tín ngưỡng Quán Âm Ấn Độ thuộc về vấn đề lịch sử diễn tiến của hệ tín ngưỡng Bồ tát. Vì vậy, có lẽ nó thuộc về phạm trù nghiên cứu lịch sử Phật giáo. Xét từ góc độ loại hình nghiên cứu, có xu hướng thiên về nghiên cứu lịch sử hình thành, và quá trình du nhập vào Trung Hoa của một bộ phận yếu tố nào đó thuộc Phật giáo Ấn Độ, liên quan đến những nghiên cứu so sánh mối quan hệ giữa hai nền văn hóa khác nhau giữa Ấn Độ với Trung Quốc. Về nghiên cứu sử Phật giáo, những năm gần đây ở Đại Lục đã xuất bản một số lượng lớn trước tác và luận văn đề cập đến nhiều lĩnh vực. Nhận xét một cách nghiêm túc, những bài viết này có mức trùng lặp cao về đề tài, thiên về tường thuật vĩ mô. Giáo sư Phương Lập Thiên đã từng chỉ rõ hiện trạng nghiên cứu Phật giáo Trung Quốc ngày nay là “xem trọng nghiên cứu vĩ mô, coi nhẹ nghiên cứu vi mô”. “Một mặt tồn tại những lĩnh vực chưa được nghiên cứu, hoặc có thì chất lượng nghiên cứu yếu kém, cần phải khắc phục và tăng tốc, góp phần điền vào những khoảng trống trên diễn đàn học thuật. Một mặt lại tồn tại những hiện tượng phổ biến, nhiều nghiên cứu lặp đi lặp lại, tính hiệu quả thấp¹”. Liên quan đến nghiên cứu sự truyền bá của Phật giáo Ấn Độ vào Trung Hoa và quá trình Hán hóa, bất luận là nghiên cứu theo hướng chiều sâu hay chiều rộng đều rất rải rác. Phần này chủ yếu thảo luận về tình hình nghiên cứu học thuật đối với lịch sử Phật giáo Ấn Độ du nhập vào Trung Hoa và tín ngưỡng Quán Âm.

¹ Phương Lập Thiên, Nhìn lại và khai triển nghiên cứu Phật giáo Trung Quốc Đại lục, Nghiên cứu tôn giáo thế giới, năm 2001, kỳ 4.

3.1. Nghiên cứu hiện trạng lịch sử Phật giáo Ấn Độ du nhập vào Trung Hoa

Phật giáo Ấn Độ truyền vào mảnh đất Trung Hoa, trải qua một quá trình lịch sử lâu dài và phức tạp. Trong đó, cùng với sự diễn tiến giữa các mối quan hệ hỗ tương văn hóa và xã hội địa phương, vừa trực tiếp hạn chế lịch sử du nhập của Phật giáo Ấn Độ truyền vào Trung Hoa theo hai phương diện chiều dài lẫn chiều rộng, vừa liên tục tạo dựng hình tượng mang đặc tính Hán hóa Phật giáo cả hình thức lẫn nội dung. Đây cũng chính là vấn đề dung hòa và xung đột tất yếu giữa nền văn hóa bản địa với nền văn hóa ngoại lai. Đồng thời, là con đường tất yếu để các nền văn hóa ngoại lai tồn tại và phát triển trên vùng đất mới mẻ này. Học giả Trung Quốc sớm đã nhận ra điều này một cách rõ ràng. Đối với sự du nhập của Phật giáo Ấn Độ vào Trung Hoa và vấn đề Hán hóa Phật giáo, Lương Khải Siêu tiên sinh đã nêu lên quan điểm súc tích của mình rằng: “Phật giáo được truyền từ Ấn Độ, lấy Ấn Độ làm tinh thần căn bản là điều không có gì để bàn. Tuy nhiên, phàm là bản chất của giáo lý hay học thuyết, khi truyền từ một dân tộc này sang một dân tộc khác đều có sự thay đổi. Người ta thường nói, "cam Nam quýt Bắc", ý là như vậy. Phật giáo cho dù là phát triển hay suy thoái sau khi du nhập vào Trung Quốc, đều thuộc về phạm trù khác. Duy chỉ có một điều cần phải trân trọng, đó là sau khi Phật giáo du nhập không bao lâu, đã dần trở thành Phật giáo của Trung Quốc. Giống như các tông Thiên Thai, Hoa Nghiêm, Thiền tông đều thuần Hán mà không mang những tính chất, đặc trưng của Ấn Độ. Còn các tông Tam Luận, Pháp Tướng, Luật, Mật tuy được truyền từ Ấn Độ, nhưng cũng chứa đầy màu sắc Phật giáo mang tính địa phương... Quá trình vận động tiếp thu, xây dựng, trước sau phải mất mấy trăm năm lịch sử mới dần hoàn thiện được”¹. Lương Khải Siêu đã dùng khái niệm “vận động xây dựng và tiêu hóa” để chỉ cho lịch sử Phật giáo Ấn Độ du nhập vào Hoa Hạ và quá trình Hán hóa. Đồng thời nhấn mạnh rằng, cần phải trân trọng vấn đề bản địa hóa này.

¹ Lương Khải Siêu, Sự phát triển của giáo lý đạo Phật tại Trung Quốc, tập sách Lương Khải Siêu, Nxb. Khoa học Xã hội Trung Quốc, 12/1995, trang 69.

Dựa vào sự xác quyết rõ ràng, và niềm trân quý đối với sự truyền bá Phật giáo Ấn Độ tại Trung Quốc với quá trình bản địa hóa, giới học thuật nước nhà tương đối xem trọng việc nghiên cứu đề tài này. Dường như trong tất cả các trước tác, luận văn liên quan đến nghiên cứu Phật giáo Trung Quốc, ít nhiều đều đề cập đến chuyện này. Nhưng đây là vấn đề vô cùng rộng lớn và phức tạp, lại hàm chứa nội dung phong phú và đa dạng. Việc này yêu cầu người nghiên cứu phải am tường những đặc trưng của lịch sử Phật giáo Ấn Độ, cũng như những bộ kinh được truyền từ Ấn Độ, nguồn gốc và quá trình phát triển những học thuyết tư tưởng tại Ấn Độ. Đồng thời, cần nắm vững những học thuyết tư tưởng truyền thống Nho gia và Đạo gia, cho đến văn hóa và tín ngưỡng dân gian Trung Hoa. Sự tiếp nhận Phật giáo của tín đồ Phật tử và thông qua quá trình “giải thích kinh điển” tiến hành phát triển những hình thái tín ngưỡng, sáng tạo nên những lý luận mới. Cần phải hoàn thành nhiệm vụ như thế, thêm vào đó là sự bồi dưỡng đầy đủ những phương pháp và trình độ lý luận liên quan đến các ngành khoa học như: tôn giáo, triết học, lịch sử học. Tóm lại, đây là một vấn đề vừa quan trọng lại vừa khó khăn, người nghiên cứu cần phải có tinh thần cống hiến với niềm đam mê tràn đầy. Cộng thêm sức chịu đựng sự cô đơn và bản lĩnh kiên định, dám nói không với danh lợi. Thật đáng tiếc, đến nay giới học thuật chưa có kiệt tác nghiên cứu nào mang tính chuyên môn cao, lý luận sâu về vấn đề Trung Quốc hóa Phật giáo Ấn Độ.

Lý Chí Phu - học giả Đài Loan, nổi tiếng trong giới học thuật Hán ngữ, chuyên nghiên cứu về lĩnh vực so sánh Phật giáo Ấn Trung. Tác phẩm Nghiên cứu so sánh Phật giáo Ấn - Trung của ông được xuất bản ở Trung Quốc Đại lục cách đây vài năm trước. Đây là một tài liệu tham khảo đáng giá khi nghiên cứu về vấn đề này. Ấy vậy mà quyển sách ấy chỉ lác đác vài trang nói lên sự so sánh và đối chiếu giữa Phật giáo Trung Quốc với Ấn Độ. Trong những vấn đề được đề cập, nội dung cực kỳ khiêm tốn, chỉ phản ánh được một phần nhỏ chủ đề Phật giáo Ấn Độ truyền vào Trung Hoa, cũng như Hán hóa Phật giáo mà ai cũng biết. Xét về cách thức phân tách vấn đề, tác giả chủ yếu xuất phát từ góc độ giáo lý đạo Phật cũng như tư tưởng triết học, riêng phần giáo lý thì giảng giải mông lung, còn diễn tiến lịch sử thì chỉ nói sơ sài. Không những thế, cực kỳ qua loa khi bàn luận về những đặc trưng tôn giáo của Phật giáo, như nghi lễ hành trì và hoạt động hoằng pháp, kể cả mức độ phổ biến cũng như tầm ảnh hưởng đối với mọi lĩnh vực hay mọi giai tầng trong xã hội Trung Quốc. Phật giáo Ấn Độ từ lúc truyền sang Trung Hoa cho đến khi được địa phương hóa hoàn toàn, là một quá trình sinh động và thực tế, cần phải nắm rõ thông qua nhiều con đường liên quan lẫn nhau như: trình độ, quan điểm, thời kỳ và lĩnh vực. Do đó, nếu so sánh một cách trực tiếp đơn lẻ, thì không thể hoàn thành được nhiệm vụ này. Giống như tiến hành nghiên cứu so sánh văn minh cổ đại Trung Quốc và Ai Cập, nhưng không nhắc đến vấn đề du nhập của một nền văn hóa khác vào vùng đất mới, đồng thời không ngừng bản địa hóa. Do vì, hai nền văn minh lớn này có trạng thái đơn lẻ, còn Phật giáo Ấn Độ sau khi truyền vào Trung Quốc liền dung hòa với văn hóa bản địa.

Tuy nhiên, không có một trước tác nào nghiên cứu về sự du nhập Phật giáo Ấn Độ vào Trung Quốc và quá trình Hán hóa có tính chuyên môn hệ thống. Nhưng đã có một số bài luận văn liên quan dựa vào một khía cạnh cụ thể, hoặc một vấn đề nào đó nghiên cứu quá trình này một cách có giá trị, đạt được thành tích nhất định đáng để chúng ta trân quý. Tóm lại, hiện nay khi nghiên cứu những vấn đề liên quan đến Phật giáo Ấn Độ truyền vào Trung Quốc và quá trình Hán hóa, giới học thuật chủ yếu nghiên cứu những vấn đề liên quan đến những phương diện như sau:

Thứ nhất, xét từ góc độ vĩ mô, tiến hành nghiên cứu sự truyền bá của Phật giáo Ấn Độ tại Trung Quốc và tiến trình địa phương hóa. Loại hình nghiên cứu này, ngoài việc phản ánh những vấn đề tương quan, kết cấu tổng thể của các loại trước tác thông sử. Những bài luận văn chủ yếu có: quyển Quá trình phát triển và những đặc điểm của Tam giáo hợp nhất ở trong nước cùng sự ảnh hưởng của nó với các nước xung quanh¹ của giáo sư Hoàng Tâm Xuyên; Chọn lựa giữa hai nền văn hóa - khảo sát vấn đề Phật giáo Ấn Độ du nhập vào Trung Hoa², Từ quá trình Phật giáo Ấn Độ truyền vào Trung Quốc xem sự dung hòa và xung đột giữa hai nền văn hóa³, Từ sự du nhập của Phật giáo Ấn Độ vào Trung Quốc xem sự phát triển của văn hóa Trung Quốc⁴ của Thang Nhất Giới; Quá trình Trung Quốc hóa của Phật giáo⁵, Sự dung hòa và xung đột giữa hai văn hóa truyền thống Trung Quốc và Phật giáo⁶ của giáo sư Phương Lập Thiên; Luận về Phật giáo và Trung Quốc hóa⁷ của Ngô Lập Dân; quyển Sự Trung Quốc hóa Phật giáo của Triệu Thế Du; quyển Nghiên cứu quá trình Trung Quốc hóa Phật giáo⁸ của Lý Chí Phu; Bàn luận về sự Trung Quốc hóa Phật giáo⁹ của Cát Căn Cao Oa; Luận bàn về vấn đề Trung Quốc hóa Phật giáo¹⁰ của Hoàng Tân Á; Một lần nữa nghiên cứu Trung Quốc hóa Phật giáo¹¹ của Mã Lân; Giản luận Trung Quốc hóa Phật giáo¹² của Lý Hướng Toàn; Mạn đàm về Trung Quốc hóa Phật giáo¹³ của Vương Thủ Thường; Thành quả của những hoạt động văn hóa Phật giáo Trung Quốc¹⁴ của Hồng Tu Bình; Quản lý vấn đề Phật giáo Trung Quốc hóa¹⁵ của Âu Nhân, Vương Thế Dũng; Hoa sen hướng về Đông, Bồ đề dần khai nở, Thử luận bàn về vấn đề Trung Quốc hóa Phật giáo¹⁶ của Bành Hoa; Luận về Trung Quốc hóa Phật giáo¹⁷ của Mã Xuân Linh; Cùng bàn về Trung Quốc hóa Phật giáo¹⁸ của Nguyệt Đăng; và quyển Phân tích quá trình Trung Quốc hóa Phật giáo¹⁹ của Trần Vĩnh Lực v.v.

Thứ hai, xét từ góc độ văn hóa truyền thống, đặc biệt là về phương diện tư tưởng Nho và Đạo để nhìn nhận sự truyền bá của Phật giáo Ấn Độ tại Trung Quốc và việc Hán hóa. Công trình này là một loại hình nghiên cứu về sự Hán hóa của Phật giáo Ấn Độ. Học giả nghiên cứu vấn đề này ở nhiều góc độ khác nhau, có người đứng từ góc nhìn vĩ mô để phân tích, như giáo sư Phương Lập Thiên trong quyển So sánh phương thức tư duy của Phật giáo Ấn Độ và Trung Quốc¹ và giáo sư Hồng Tu Bình trong quyển Luận về phương thuật thần linh hóa, Nho học hóa, và Lão Trang huyền học hóa của Phật giáo đất Hán - Từ lý luận tư tưởng tìm hiểu Trung Quốc hóa Phật giáo²; quyển Hán hóa Phật giáo: Sự giao thoa và niềm kiêu hãnh giữa hai nền văn hóa Ấn - Trung³ của Trần Minh; Dư Văn Minh với quyển Từ con đường trị thế và giáo lý xuất thế luận bàn về sự phân chia ranh giới căn bản của Nho giáo và Phật giáo⁴; Dương Nghị với quyển Luận bàn về sự dung hòa giữa Phật giáo và Đạo giáo; Vương Vinh Tài với quyển Chọn lựa và làm mới: cơ cấu nội tại trong sự dung hòa văn hóa truyền thống Trung Quốc và Phật giáo⁵; quyển Luận về sự ảnh hưởng của Đạo giáo và những bản kinh thật, kinh giả của Phật giáo⁶ của Tiêu Đăng Phúc; Kiều Hải Hà và tác phẩm Những chất vấn của Nho giáo và câu trả lời của Phật giáo⁷. Có một vài học giả tiến hành nghiên cứu những thời kỳ lịch sử cụ thể như nghiên cứu sự ảnh hưởng tư tưởng truyền thống của thời kỳ Ngụy Tấn Nam Bắc triều đối với Phật giáo Ấn Độ và biểu hiện của nó. Những tác phẩm tiêu biểu có Huyền học và Phật giáo thời kỳ Ngụy Tấn⁸ và Phong trào phản Phật thời kỳ Ngụy Tấn Nam Bắc triều⁹ của Thang Nhất Giới; quyển Sự tranh chấp giữa Phật giáo và Nho học thời kỳ đầu Phật giáo truyền vào Trung Quốc và sự chỉnh lý Phật giáo của Ngài Huệ Viễn¹⁰; Quách Hiển Đông, Trình Hiển Đông và Lục Kiến Hoa hợp tác biên soạn quyển Lão Trang và Huyền học, Phật học, Đạo học ở thời kỳ Ngụy Tấn Nam Bắc triều¹¹; Hứa Kháng Sinh với tác phẩm Huyền học ảnh hưởng đến Phật giáo thời Lưỡng Tấn¹²; Lại Vĩnh Hải và trước tác Từ vấn đề Trung Quốc hóa Phật giáo thời kỳ Ngụy Tấn Nam Bắc triều xem mối quan hệ tư tưởng truyền thống của các tôn giáo ngoại lai¹³; nghiên cứu thời kỳ Tống Nguyên. Lại Vĩnh Hải có viết tác phẩm Nghiên cứu tư tưởng dung hòa giữa Phật và Nho thời kỳ Tống Nguyên¹⁴; Bành Kỳ với tác phẩm Bàn luận về vấn đề tam giáo đồng nguyên thời kỳ Tống Nguyên¹⁵. Còn nghiên cứu về lịch sử cận đại có Trình Cung Nhượng với quyển Sự khai hoa đơm trái tư tưởng trong quá trình Phật giáo hóa và Trung Quốc hóa¹⁶ v.v. Giáo sư Phương Lập Thiên trong thành quả nghiên cứu gần đây là Yếu nghĩa triết học Phật giáo Trung Quốc có viết một chương liên quan đến vấn đề Trung Quốc hóa đối với giáo lý Phật giáo Ấn Độ, nhìn nhận từ góc độ triết học, trình bày vô cùng tinh tế, và đã đặt chân đến nhiều lĩnh vực liên quan đến vấn đề triết học Phật giáo¹⁷.

Thứ ba, từ góc độ đời sống và lịch sử phát triển xã hội để nghiên cứu sự truyền bá và quá trình Trung Quốc hóa của Phật giáo Ấn Độ. Như Tằng Kỳ Hải với quyển Cơ hội và thách thức trong quá trình đổi hướng của Phật giáo Ấn Độ sang Trung Quốc - Bắc Chu Vũ Đế diệt Phật và sự ra đời của Thiên Thai tông¹; quyển Nhận thức và chính sách đối với tam giáo Nho, Thích, Đạo của tầng lớp thống trị thời kỳ Ngụy Tấn Nam Bắc triều² của Mâu Chung Giám; Khấu Dưỡng Hậu với tác phẩm Đạo trước Phật sau trong chính sách tam giáo đồng trụ của ba vị vua đầu tiên thời Đường³; Doãn Đức Dung và cuốn sách Từ sự diễn tiến của lịch sử xem quá trình Trung Quốc hóa Phật giáo⁴; Khuất Tiểu Cương và tác phẩm Thử luận bàn về nền tảng thế tục của sự Trung Quốc hóa Phật giáo⁵; Quách Minh với tác phẩm Bàn luận về một trong những vấn đề Trung Quốc hóa Phật giáo thông qua đời sống chư Tăng thời Hán⁶ v.v.

Thứ tư, từ một vấn đề cụ thể nào đó tiến hành nghiên cứu. Giống như về phương diện lý luận, giáo sư Phương Lập Thiên có quyển Phương thức và nét đặc sắc trong quá trình Trung Quốc hóa lý luận Phật giáo¹; Cung Ái Lâm và tác phẩm Luận bàn về sự Trung Quốc hóa lý luận Phật giáo², Tằng Hào với tác phẩm Bàn về Trung Quốc hóa lý luận Phật giáo³. Về phương diện giới luật, có Tào Nhậm Bang viết quyển Từ bối cảnh lịch sử và văn hóa xem nguyên nhân biến mất của giới luật Phật giáo tại Trung Hoa⁴ và quyển Luận về tinh thần chủ nghĩa nhân văn người Trung Quốc trong hai việc thụ giới⁵ của Vương Thục Cầm. Còn liên quan đến chùa chiền và hang đá, thì có Trương Pháp với tác phẩm Phật tự: sự thay đổi từ Ấn Độ sang Nam Á và vùng đất Hán⁶ cùng tác phẩm Hình thức không gian và chủ nghĩa tượng trưng: Sự thay đổi của hang động Phật giáo từ vùng đất Ấn đến Trung Quốc⁷. Nghiên cứu về vấn đề học thuyết hoặc một trước tác cụ thể nào đó, thì có Hữu Nhiễm Vân Hoa tiên sinh với tác phẩm Từ tác phẩm Ma ha Chỉ Quán của Thiền sư Trí Hạm xem mô thức tiếp nhận và chuyển biến của Phật giáo Trung Hoa đối với thần học Ấn Độ⁸; Ngô Cương Nam với tác phẩm Hán hóa Phật giáo Trung Quốc một ví dụ điển hình của sự ảnh hưởng của Đạo giáo đối với Hoa Nghiêm tông⁹; Hồng Tu Bình với quyển Trung Quốc hóa Phật giáo và tư tưởng của thiền sư Tăng Khải¹⁰; Từ Tiểu Dược viết quyển Thông qua nghiên cứu luận thể dụng và quan niệm hữu - vô của Tăng Khải để nói về vấn đề Trung Quốc hóa Phật giáo¹¹; cùng với tác phẩm Huyền Trang và sự phát triển của Duy thức¹² của Hàn Đình Kiệt v.v.

Tóm lại, nghiên cứu về sự truyền bá của Phật giáo Ấn Độ vào đất nước Hoa Hạ và quá trình Hán hóa xét theo chiều dọc, hiện nay chỉ có những miêu tả đại khái vĩ mô. Khiếm khuyết phần chuyên sâu tổng kết và luận chứng những tình tiết nhỏ, đây là một điều đáng tiếc. Nhìn theo chiều ngang, tập trung chủ yếu ở phần tư tưởng tôn giáo, đặc biệt là phương diện tư tưởng triết học, kế tiếp là phương diện hình thức nghệ thuật như kiến trúc, tạo tượng thể hiện những quan niệm tư tưởng tôn giáo bên ngoài. Nghiên cứu về diễn biến mối quan hệ giữa hình thái tín ngưỡng tôn giáo và văn hóa, xã hội Trung Quốc cùng với việc đi sâu vào đời sống hàng ngày của nó còn nhiều hạn chế. Từ ở góc độ hội nhập, dường như đều khảo sát quá trình phát triển tư tưởng Trung Quốc, mà xem nhẹ mắt xích quan trọng là văn hóa Phật giáo Ấn Độ. Giống như những gì tôi đã trình bày trước đây, kỳ thật Hán hóa Phật giáo liên quan đến sự lý giải, chọn lựa và tiếp nhận của người Trung Quốc vào sự du nhập của Phật giáo Ấn Độ. Hai phương diện này vừa có sự khác biệt lại vừa có mối liên hệ với nhau, mà sự diễn biến lịch sử và sự ảnh hưởng của cả hai lại giống mối quan hệ mật thiết giữa văn hóa Phật giáo Ấn Độ với văn hóa, xã hội bản địa. Ba điểm liên hệ được trình bày ở trên, xét từ phương diện xã hội vừa nêu, những nghiên cứu hiện nay đều nghiêng về thành phần tầng lớp học thuật tinh hoa, và có rất ít những tác phẩm dành cho tầng lớp phổ thông bình dân. Tóm lại, những tác phẩm nghiên cứu này đã xem nhẹ đầu mối con đường lịch sử du nhập của Phật giáo Ấn Độ vào Trung Quốc. Đồng thời, phân chia văn hóa Phật giáo Ấn Độ thành một hệ thống khoa học khác nhau như: triết học, luận lý, văn học, nghệ thuật mà xem nhẹ tính tôn giáo hoàn chỉnh của nó. Hơn nữa, tính tôn giáo chính là bản chất vốn có của văn hóa Phật giáo Ấn Độ, là nền tảng cơ bản của các hình thức văn hóa Phật giáo khác.

3.2. Phân tích hiện trạng nghiên cứu tín ngưỡng Quán Âm

Tín ngưỡng Quán Âm là một hình thái tín ngưỡng Bồ tát phổ biến nhất trong hệ Phật giáo Đại thừa. Với lịch sử hai nghìn năm phát triển, hình thái tín ngưỡng này cùng với các hình thái văn hóa khác như tôn giáo, triết học, nghệ thuật, dân tộc, lý luận giao thoa và ảnh hưởng lẫn nhau, tạo thành một hiện tượng văn hóa tôn giáo nồng hậu mà phức tạp. Dù là trong quá khứ hay hiện tại, thì hệ thống lý luận và những ứng dụng thực tiễn của Phật giáo cũng đều chiếm một vị trí quan trọng. Bên cạnh đó, đối với xã hội và nhân loại, đặc biệt là trong các lĩnh vực văn hóa xã hội sản sinh một tầm ảnh hưởng sâu sắc nhất định. Cho nên, tín ngưỡng Quán Âm là một lĩnh vực nghiên cứu khoa học vô cùng quan trọng. Đáng tiếc một điều, nhìn từ tổng thể từ xưa đến nay vị trí của các nghiên cứu liên quan đến loại hình tín ngưỡng này trên diễn đàn học thuật, đặc biệt là trong giới học thuật nuớc nhà chưa được xem trọng cho lắm. Đương nhiên, dựa theo sự phát triển không ngừng của lĩnh vực nghiên cứu học thuật, những thành quả nghiên cứu liên quan đến tín ngưỡng Bồ tát bắt đầu xuất hiện. Tuy còn đơn lẻ và khan hiếm, nhưng cũng không thiếu những phân tích lý luận và những khảo chứng hiện thực thấu đáo. Những thành quả nghiên cứu vừa sâu sắc lại có tính hệ thống toàn diện, đã góp phần xây dựng nên nền móng vững chãi, đáng cho chúng ta dành thời gian để tổng kết lại một cách đầy đủ hơn. Ở đây, chúng tôi đứng ở ba phương diện học thuật Trung Quốc Lục địa, Hồng Kông, Đài Loan và học thuật quốc tế tiến hành khảo sát nghiên cứu tổng hợp, phân tích sâu sắc. Đồng thời, cũng sẽ báo cáo đến độc giả những tác phẩm đầu tiên của tôi trong lĩnh vực này.

3.2.1. Nghiên cứu tín ngưỡng Quán Âm tại Trung Quốc

Nhìn chung, những nghiên cứu về Quán Âm tại Trung Quốc khá ít, có nhiều vấn đề lý luận và thực tiễn liên quan đến tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm chưa được đào sâu nghiên cứu và tiến hành chỉnh lý có hệ thống. Song, bên cạnh đó cũng có những nghiên cứu đã đạt được những thành quả khảo sát về các phương diện lĩnh vực nghiên cứu Bồ tát Quán Âm quan trọng này. Sau đây, chúng tôi sẽ tiến hành khảo sát những thành quả này theo chiều dọc và chia thành tám phương diện¹.

¹ Không tính tác phẩm của người viết trong đây.

Một là, từ góc độ tôn giáo học và lịch sử học, phân tích móc nối cơ bản của quá trình hình thành và truyền bá của tín ngưỡng Quán Âm. Đề cập đến lịch sử hình thành, diễn biến và truyền bá của tín ngưỡng này cho đến nguyên nhân hình thành, mạng mạch phát triển tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm theo từng khu vực. Vấn đề thịnh suy, thay đổi những hình thái đặc thù của tín ngưỡng Quán Âm, như hình tượng, giáo lý và đạo tràng. Có những đầu sách nghiên cứu như quyển: Nguồn gốc của Bồ tát Quán Thế Âm¹ của Vương Cảnh Lâm; Khảo sát về Bồ tát Quán Thế Âm² của Từ Tịnh Ba; tác giả Đoàn Hữu Văn với tác phẩm Luận về nguyên nhân hình thành tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm³; trước tác của Trịnh Tiêu Quân là Khảo sát nguyên nhân hình thành của tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm⁴; quyển Sự hình thành đạo tràng Quán Âm Phổ Đà và quá trình truyền về phía Đông của văn hóa Bồ tát Quán Âm⁵ của Vương Liên Thắng; Tôn Lệ và tác phẩm Tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm của người Trung Quốc⁶; Từ Hoằng Đồ với quyển Bàn về sự ảnh hưởng lịch sử của tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm⁷; Bối Dật Văn với tác phẩm Sự hình thành Bồ tát Quán Âm Nam Hải và Phổ Đà⁸ và Khảo lược hình tượng và sự tích Quán Âm Tử Trúc Phổ Đà⁹; tác giả Quan Lan với tác phẩm Phân tích về nguồn gốc lịch sử của hình tượng Bồ tát Quán Âm cầm nhành dương liễu¹⁰; quyển Khảo sát và giải thích về Bồ tát Quán Âm ở Vân Nam¹¹ của Trương Nam. Học giả Nhuế Truyền Minh và tác phẩm Nghiên cứu về nguồn gốc Bồ tát Quán Âm thân nữ theo địa phương ở Trung Quốc¹²; Vương Hòa Bình viết tác phẩm Từ những tài liệu ghi chép tìm hiểu sự hưng vong của đạo tràng Quán Âm ở núi Phổ Đ๳; Hà Ân Văn và tác phẩm Tóm lược sự hưng khởi của niềm tin Bồ tát Quán Âm ở Thái Lan¹⁴; Trần Tinh Kiều và tác phẩm Bồ tát Quán Thế Âm ở Trung Quốc¹⁵; Tín ngưỡng Phật giáo lưu hành ở dân gian¹⁶ thuộc chương năm nằm trong quyển ba của tập sách Sử Phật giáo Trung Quốc do giáo sư Nhậm Tục Du chủ biên; và chương bốn Tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm và mối liên quan đến nguồn gốc, sự phát triển của thần thoại¹⁷ trong quyển Thần thoại và tín ngưỡng Phật giáo thời kỳ Ngụy Tấn Nam Bắc triều của Vương Thanh; Tăng Kỳ Hải và tác phẩm Mạn đàm về sự thúc đẩy Thiên Thai tông đối với tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm¹⁸ v.v. Cho dù những tác phẩm này đề cập đến thời gian và không gian khác nhau, góc độ nghiên cứu cũng không giống nhau, nhưng đều lấy hình tượng Bồ tát Quán Âm làm đối tượng nghiên cứu. Hơn thế, đều xoay quanh vấn đề diễn tiến của lịch sử để triển khai và giải thích. Cũng có những tác phẩm dựa theo trục hoành để nghiên cứu những vấn đề về lịch sử tín ngưỡng Quán Âm, vốn là một bộ phận cấu thành quan trọng. Trong những nghiên cứu này, nội dung về nguồn gốc và sự diễn biến của tín ngưỡng Quán Âm Ấn Độ chỉ chiếm thiểu số, phần nhiều là nghiêng về phạm vi Hoa Hạ. Những thành quả nghiên cứu này chủ yếu khảo sát những thời kỳ lịch sử, khu vực và hình thái tín ngưỡng Quán Âm khác nhau. Khai mở nguồn tri thức và sự hiểu biết của chúng ta về lịch sử hình thành, và diễn biến của tín ngưỡng Quán Âm đối với nước sở tại.

Thứ hai, xuất phát từ khía cạnh văn học, mối quan hệ giữa văn học với tín ngưỡng Quán Âm, đặc biệt là nghiên cứu những đặc trưng văn học của tín ngưỡng Quán Âm và sự ảnh hưởng của loại hình tín ngưỡng này đối với văn học. Phần nhiều những công trình này đều đề cập về mối quan hệ giữa Bồ tát Quán Âm với văn học dân gian. Những tác phẩm nghiên cứu tương đối quan trọng trong lĩnh vực này có Tôn Xương Vũ tiên sinh với tác phẩm Hình ảnh Bồ tát Quán Âm và Duy Ma trong văn học Trung Quốc¹; Liên quan đến những ý kiến bổ sung cho Minh Tường Ký², Tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm trong tiểu thuyết Lục triều³, Ba điều ứng nghiệm của Bồ tát Quán Thế Âm⁴; và tác phẩm của Đồng Chí Kiều Chú thích về ba sự linh ứng của Bồ tát Quán Âm⁵; Tào Đạo Hoành và tác phẩm Luận bàn về Vương Diễm và tác phẩm Minh tường ký⁶; Vương Hải Yến với tác phẩm Tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm qua tiểu thuyết Hương sĩ của Thẩm Tùng Văn⁷; Vương Hải Mai qua tác phẩm Tây du ký và tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm⁸; quyển Quán Âm đắc đạo; Kim tích đàm của Tôn Thế Cơ, Trịnh Tiêu Quân và quyển Những câu chuyện cứu khổ cứu nạn của Bồ tát Quán Âm và tiểu thuyết chí quái thời Lục triều⁹; tác phẩm Tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm và những sáng tác văn học thời Đường¹⁰ của Hạ Quảng Hưng; Âu Dương Khang với tác phẩm Từ những câu chuyện ứng nghiệm của Quán Thế Âm đến Tây du ký nhìn nhận mối quan hệ giữa tôn giáo và tiểu thuyết thần thoại¹¹ v.v. Những nghiên cứu này xoay quanh không gian là Trung Quốc, còn thời gian xa thì từ Lục triều, gần là đương đại. Chủ yếu chú trọng về phong tục tập quán tín ngưỡng, văn học dân gian, đặc biệt là vào ba thời kỳ Lục triều, Đường Tống và Minh Thanh. Trọng tâm nghiên cứu, chính là những câu chuyện linh nghiệm của những tín đồ có niềm tin tuyệt đối vào Bồ tát Quán Âm được lưu hành trong dân gian, cho đến niềm tin vào sự ứng nghiệm của Bồ tát Quán Âm trong nền văn học Trung Quốc. Phương thức nghiên cứu chủ yếu là giải thích những tác phẩm văn học, chỉnh lý văn hiến, và làm rõ mối quan hệ giữa truyền thuyết dân gian với tín ngưỡng. Hình thức nghiên cứu này có thể trực tiếp thăm dò tâm lý niềm tin và hình thái văn hóa của những tầng lớp giai cấp bình dân trong xã hội Trung Quốc. Vừa mang đầy đủ tính chân thật, tính gần gũi và tính sinh động, lại vừa thể hiện được vai trò ảnh hưởng mạnh mẽ của Bồ tát Quán Âm trong đời sống nhân gian. Mục đích để chúng ta hiểu rõ lĩnh vực văn học đặc biệt khiêm tốn này. Hiện nay, hầu như có rất ít tác phẩm văn chương viết về mối quan hệ giữa tín ngưỡng Quán Âm Ấn Độ cổ đại với các loại hình thái văn học thuộc hệ tín ngưỡng này.

Thứ ba, từ góc độ dân tộc học, có những tác phẩm nghiên cứu về những câu chuyện linh ứng Quán Âm với mối quan hệ giữa phong tục tập quán và loại hình tín ngưỡng này. Trong đó có tác phẩm của Trịnh Tiêu Quân Luận về bình tịnh bình và nhành dương chi thấy được tập tục thủy bái ở Trung Quốc và Ấn Độ¹; Dương Tăng Văn với tác phẩm Sự du nhập và lưu hành của tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm²; Hàn Bỉnh Phương và tác phẩm Truyền thuyết Quán Âm Diệu Thiện và tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm - Thông qua bộ sách Hương sơn quyển ra đời sớm nhất ở nước ta³; Tôn Thu Vân với quyển Nói chuyện về tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm trong dân gian ở nước ta⁴; Vương Phúc Kim với tác phẩm Truyền thuyết dân gian và tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm; Bối Dật Văn viết quyển Cuộc đối thoại giữa truyện Quán Âm Tống Tử núi Phổ Đà và quan niệm hiếu đức của Nho gia⁵; Tề Phong Sơn và tác phẩm Sự thay đổi hình tượng từ nam sang nữ của Bồ tát Quán Âm khi tín ngưỡng Quán Âm truyền vào Trung Quốc⁶; Hạng Dụ Vinh với tác phẩm Cửu tử mẫu, Quỷ tử mẫu, Quán Âm cho con - Lưỡng nhịp tam ngôn để xem sự dung hợp của Phật giáo và Đạo giáo trong tín ngưỡng tôn giáo dân gian Trung Quốc⁷”; Trình Hậu với quyển Bồ tát Quán Âm và mẹ Ma Tổ - So sánh tín ngưỡng tôn giáo ở Chiết - Mân - Đài và nước ngoài⁸; Thái Thiếu Khanh với cuốn Tính năng và đặc điểm xã hội của tín ngưỡng dân gian Trung Quốc trong tín ngưỡng Quan đế, Bồ tát Quán Âm và Ma Tổ; Pháp Tôn với quyển Bàn về quá trình Trung Quốc hóa trong những bản ngụy kinh và tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm⁹; Trương Tiểu Đông viết quyển Tìm hiểu nguyên nhân lấy hình tượng giới nữ làm chính trong quá trình Trung Quốc hóa hình ảnh Bồ tát Quán Âm¹⁰; Lưu Trường Cửu với tác phẩm Nói về tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm - giới hạn việc phát hiện những tài nguyên văn hóa thuộc tập quán tín ngưỡng Quán Âm ở thành phố Toại Ninh¹¹; Trịnh Trinh Thành và quyển Bồ tát Quán Âm Trung Quốc: Toại Ninh quê hương của công chúa Diệu Thiện¹²; Chu Tử Ngạn viết quyển Luận về sự dung hòa trong quá trình biến đổi hình tượng nữ của Bồ tát Quán Âm và văn hóa Nho Thích¹³; Triệu Hạnh Căn viết quyển Dùng sắc đẹp giáo hóa và hình tượng Bồ tát Quán Âm Ngư Lam¹⁴; Ôn Kim Ngọc viết quyển Hình tượng nữ của Bồ tát Quán Âm¹⁵; Hạ Gia và tác phẩm “Hình tượng Bồ tát Quán Âm trong truyền thuyết dân gian¹⁶”; Triệu Khắc Nghiêu viết quyển Từ sự thay đổi hình tượng giới tính của Bồ tát Quán Âm tìm hiểu quá trình Trung Quốc hóa Phật giáo¹⁷; Lý Tiểu Vinh và tác phẩm Khảo sát và phân tích Cao Vương Quán Thế Âm kinh¹⁸ v.v. Ngoài ra, còn có các chương tiết thuộc các thư tịch liên quan đến mối quan hệ giữa văn hóa dân gian và Bồ tát Quán Âm, như tác giả Trương Quốc Cương viết chương thứ năm và thứ sáu Tín ngưỡng quần chúng và Phật giáo thời Tùy Đường (phần thượng và hạ) trong bộ Xã hội Tùy Đường và Phật giáo¹⁹. Bàn luận về tình hình thay đổi và lưu hành trong dân gian của tín ngưỡng Quán Âm; Cổ Nhị Cường viết phần hạ Tôn giáo và tín ngưỡng dân gian thời kỳ Đường Tống trong quyển Tín ngưỡng dân gian thời kỳ Đường Tống²⁰, có trình bày và giải thích tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm trong dân gian. Những vấn đề cơ bản được đề cập trong các hiện tượng văn hóa, phong tục tập quán tín ngưỡng Quán Âm ở trên, giống như sự ảnh hưởng của những câu chuyện linh ứng của Bồ tát Quán Âm thời kỳ đầu và truyền thuyết Quán Âm Diệu Thiện. Vấn đề chuyển thành thân nữ của Quán Âm, vấn đề ngụy kinh trong tín ngưỡng Quán Âm, vấn đề mối quan hệ giữa Bồ tát Quán Âm với tư tưởng Nho gia và sự ảnh hưởng của nó, vấn đề tương quan giữa Quán Âm các vị thần trong tín ngưỡng dân gian v.v. Những công trình nghiên cứu này chứa đựng ý nghĩa vô cùng tích cực đối với việc giải thích tín ngưỡng tôn giáo với văn hóa dân gian bản địa. Tuy nhiên, những nghiên cứu này cơ bản vẫn chưa hề đề cập, hoặc chưa tiến hành triển khai được tín ngưỡng Quán Âm Ấn Độ thời cổ đại. Hoặc nếu có nhắc đến, cũng chỉ có thể làm nền cho các vấn đề nghiên cứu tín ngưỡng Quán Âm dân gian ở Trung Quốc.

Thứ tư, đứng từ góc độ khảo cổ và mỹ thuật, chủ yếu khảo sát vấn đề tạo tượng Bồ tát Quán Âm, như Tôn Tu Thân và Tôn Hiển Cương viết quyển Từ vấn đề tạo hình hình tượng Bồ tát Quán Âm nói chuyện Trung Quốc hóa Phật giáo¹; Trịnh Bỉnh Khiêm viết quyển Sự ra đời của vị thần Venus Đông Phương: Sơ khảo sự thay đổi hình tượng Quán Âm²; tác giả Lưu Tục Hán và tác phẩm Từ hình ảnh Quán Âm Dương Chi của Diêm Lập Thể bàn về sự diễn biến của tượng tranh Bồ tát Quán Âm³; Nhuế Truyền Minh viết Nghiên cứu về nguồn gốc hình tướng nữ thân của Bồ tát Quán Âm khu vực Trung nguyên⁴; Lưu Ngạn Quân với trước tác Quán Âm mười hai mặt⁵; chuyên tác của Lý Linh Tạo tượng Bồ tát Quán Âm trong Mật tông Tạng truyền⁶, và một số luận văn học thuật như Tìm hiểu nghiên cứu về tượng Bồ tát Quán Âm⁷, Nhận thức và tranh luận về tượng Quán Âm cứu lục đạo trong Mật tông Tạng truyền - Bàn luận về sự ra đời của tượng Quán Âm Thủy Nguyệt⁸; Nghiên cứu các kiểu tượng Quán Âm mười một mặt - Lấy nghệ thuật tạo tượng Hán truyền và Tạng truyền làm trung tâm⁹; Khảo sát tượng Quán Âm Tam Diệp¹⁰, Phân tích hình dáng tượng tranh Quán Âm Lục Tự - Bàn luận mối quan hệ của Phật Di Đà và Quán Âm Lục Tự¹¹, Mối quan hệ giữa Quán Âm Thủy Nguyệt và tượng Quán Âm trong Phật giáo Tạng truyền¹²; tác giả Lý Vân Tấn và tác phẩm Nghệ thuật tạo tượng Bồ tát Quán Âm Acarya của vùng Đại Lý Vân Nam¹³; Diện mạo và gốc gác của tượng Quán Âm đứng chất liệu vàng đồng, niên đại Thái Hòa (227-233) được khảo quật ở Bác Hưng (Sơn Đông, Trung Quốc)¹⁴ của học giả Kim Thân; Quách Tử Dao và tác phẩm Căn cứ tính thẩm mỹ của sự Trung Quốc hóa hình tượng Bồ tát Quán Âm¹⁵; Lý Thái Hà với tác phẩm Đánh giá những loại hình Thang ga thuộc Tạng truyền¹⁶; Triệu Quảng Linh và tác phẩm Từ mẫn pháp tượng - Trang nghiêm thù thắng - đánh giá nghệ thuật tạo tượng Quán Âm mười một mặt trong chùa Thất Tháp Ninh Ba¹⁷; Đổng Ngạn Văn với quyển Sự đa dạng của hình tượng Bồ tát Quán Âm¹⁸; Vương Đan và quyển Từ sự lưu hành và biến hóa hình thái Bồ tát Quán Âm nhìn nhận quá trình bản địa hóa và thế tục hóa mỹ thuật Phật giáo Trung Quốc¹⁹; Tác giả Khám Đình Long và tác phẩm Nét đặc sắc nghệ thuật Bồ tát Quán Âm nghìn tay nghìn mắt²⁰; Mã Thiên Phong viết tác phẩm Nghệ thuật tạo tượng Bồ tát Quán Âm thời Tùy²¹; Dương Đình Huệ và tác phẩm Tượng Quán Âm khắc trên đá của thánh họa Ngô Đạo Chi²²; Phùng Hán Khám và quyển Khảo sát nguồn gốc thánh tượng Bồ tát Quán Âm nghìn tay nghìn mắt²³; Lưu Trí nghiên cứu đề tài Diên An thu thập tượng đồng Bồ tát Quán Âm nghìn tay nghìn mắt²⁴; Vương Huệ Dân viết quyển Tượng Bồ tát Quán Âm nghìn tay nghìn mắt tại Đôn Hoàng²⁵; Lưu Phong Quân và quyển Khảo sát nghệ thuật tạo tượng Di Lặc và Quán Âm thời kỳ Bắc triều ở Sơn Đông²⁶; Nghiệp Lộ Hoa nghiên cứu về Bộ Quán Âm thuộc chương bốn của quyển Giải thích đồ tượng Phật giáo Trung Quốc²⁷. Những thành quả nghiên cứu này số lượng khá lớn, khó mà kể xiết. Những đặc điểm chủ yếu này dựa theo những tôn tượng Bồ tát Quán Âm tồn tại trên thực tế, căn cứ vào phong cách nghệ thuật và quá trình diễn tiến của nó làm điểm xuất phát, lấy giáo lý của tín ngưỡng Quán Âm làm bối cảnh. Đồng thời đề cập đến tín ngưỡng Quán Âm Ấn Độ trong quá trình du nhập vào Trung Hoa, và mối quan hệ của hệ tín ngưỡng này với quá trình Hán hóa, vấn đề dị biệt giữa tín ngưỡng Quán Âm của người Hán với người Tạng. Cho nên, nó vừa thuộc về nghiên cứu nghệ thuật, nhưng cũng đồng thời là khảo sát và phân tích tôn giáo vừa truy tìm nguồn gốc lịch sử, lại vừa chú ý đến hiện thực xã hội. Vừa có ý nghĩa quan trọng cho chúng ta trong việc tìm hiểu tiến trình diễn biến của hình tượng Quán Âm tại đất Hoa Hạ, lại giúp ích cho việc nhận thức các hình thái khác biệt khác của tín ngưỡng này.

Thứ năm, phân tích kinh điển và pháp môn của tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm nhìn từ góc độ triết học và tôn giáo học, như tác giả Phật Nhật với quyển Giải thích pháp môn Viên Thông Quán¹; quyển Tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm và Pháp Hoa kinh² của tác giả Lâu Vũ Liệt; tác giả Triệu Giác Quang viết quyển Bồ tát Quán Âm - Thiên xứ kỳ cầu thiên xứ ứng³; tác phẩm Lược thuật pháp môn tu hành của Bồ tát Quán Thế Âm⁴ của tác giả Sung Uyên; Vương Long Trí Long viết quyển Văn tư tu giải sáu kết - sáu bước công phu tu tập nhĩ căn viên thông của Bồ tát Quán Thế Âm⁵; quyển Pháp môn Quán Âm⁶ của Thang Lâm; Sơ khảo sự cảm ứng của Bồ tát Quán Âm⁷ của Tống Đạo Phát; Ý nghĩa của danh hiệu Quán Âm⁸ của Phàn Tử Lâm v.v. Những nghiên cứu loại này trong Phật giáo có rất nhiều, hầu như đều nói về tính tuyên giáo của pháp môn Quán Âm trong các kinh như: Pháp hoa, Lăng nghiêm và Tâm kinh. Đây là những thành quả nghiên cứu khoa học, cũng có tác phẩm chỉ thiên về giáo lý. Nhìn từ góc độ nội dung, đa phần đều tập trung ở pháp môn cứu khổ cứu nạn trong phẩm Phổ môn thuộc Pháp hoa kinh, pháp môn Trí tuệ Bát nhã trong Tâm kinh và pháp môn Quán Âm Nhĩ Căn Viên Thông trong Lăng nghiêm kinh. Trong đó, việc nghiên cứu về pháp môn trước chủ yếu nói lên sự nắm chắc của tín ngưỡng Quán Âm đối với dân chúng, còn hai nghiên cứu sau chủ yếu nói lên sự nối kết với tư tưởng Thiền tông. Tóm lại, nghiên cứu giáo lý tín ngưỡng Quán Âm từ góc độ triết học hay tôn giáo học đều là một lĩnh vực ít ỏi và hiếm hoi nhất trong tất cả các lĩnh vực nghiên cứu Quán Âm, và còn lãnh đạm hơn cả sự nghiên cứu tín ngưỡng Quán Âm từ góc độ nghệ thuật và văn học. Ngoài ra, do vì ba loại pháp môn của tín ngưỡng Quán Âm đều có nguồn gốc từ Ấn Độ thời cổ đại⁹. Cho nên, nội dung trong những tác phẩm này đều liên quan đến tín ngưỡng Quán Âm thời cổ đại và quá trình truyền bá của nó tại đây.

Thứ sáu, từ góc độ dân tộc học, tiến hành nghiên cứu sự lưu truyền của tín ngưỡng Quán Âm ở vùng dân tộc thiểu số và mối quan hệ lịch sử giữa loại tín ngưỡng này với lịch sử các dân tộc thiểu số. Các tác phẩm liên quan đến lĩnh vực này có, Tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm và dân tộc thiểu số Trung Quốc¹ của Hình Lê; Từ tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm ở khu vực Nhĩ Hải tìm hiểu ảnh hưởng của văn hóa bên ngoài² của tác giả Dương Chính Nghiệp; Sự truyền bá và ảnh hưởng giáo phái Acarya của Mật giáo tại Vân Nam³ của tác giả Dương Học Chính; Bồ tát Quán Thế Âm Tây Vực⁴ do Lô Á Quân dịch chú; Từ nghệ thuật tạo tượng của hai tôn tượng Quán Âm xem Phật giáo nước Nam Chiêu Đại Lý vào thời kỳ Đường Tống⁵ của tác giả Tiêu Minh Hoa; Phân tích sự sùng bái Bồ tát Quán Âm trong dân gian của dân tộc Bạch ở Đại Lý⁶ của Châu Nghị Mai; quyển Quá trình chuyển đổi thân nam của hình tượng Bồ tát Quán Âm ở khu vực Đại Lý - Luận về quá trình Bạch tộc hóa Mật tông⁷ của Lý Đông Hồng; quyển Hình tượng Bồ tát Quán Âm trong tín ngưỡng của dân tộc Bạch⁸ của Ngô Đường; quyển Tôn xưng Quán Âm Bạch y thành vị gia thần - Bàn về tín ngưỡng tôn giáo triều Liêu⁹ của Hình Khang; quyển Người Mân và sự sùng bái Bồ tát Quán Âm¹⁰ của Từ Hiển Vọng v.v. Lý Linh và một số tác giả khác có nhiều tác phẩm nghiên cứu về tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm khu vực dân tộc Tạng. Nội dung những nghiên cứu này, chủ yếu nói về con đường diễn tiến và đặc trưng của nghệ thuật tạo tượng Quán Âm trong Mật tông Tây Tạng. Bên cạnh đó, cũng có những tác phẩm phân tích và giải thích pháp môn này. Những bài nghiên cứu này có nhiều điểm liên quan đến lĩnh vực nghiên cứu dân tộc học, trình bày tình hình lưu truyền và diễn biến của loại hình tín ngưỡng này trong một số dân tộc thiểu số. Điều này không những giúp ích cho tri thức của chúng ta đối với một số đặc trưng văn hóa của dân tộc thiểu số, mà còn giúp chúng ta nhận thức được sự thay đổi hình thái phong phú đa dạng và phát triển không ngừng trong tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm. Nhưng nhìn một cách khái quát, nghiên cứu về đề tài mối quan hệ giữa Bồ tát Quán Âm và văn hóa dân tộc thiểu số, chỉ vỏn vẹn đề cập đến khu vực Vân Nam và Tây Tạng. Trong lịch sử, tín ngưỡng Quán Âm và nhiều nền văn hóa dân tộc khác nhau đã nảy sinh các mối liên hệ vô cùng lý thú. Nhưng tiếc thay, khi nghiên cứu về vấn đề này vẫn chưa được triển khai một cách toàn diện.

Thứ bảy, có một số tác phẩm tổng kết, giải thích theo đặc trưng từng loại liên quan đến các hiện tượng tín ngưỡng Quán Âm tại Trung Quốc. Nổi tiếng trong những đề tài nghiên cứu này phải kể đến tác phẩm Tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm¹ và tác phẩm Bồ tát Quán Âm: Thần thánh và thế tục² của nữ sĩ Hình Lê. Trong hai quyển, thì quyển thứ hai được khai triển nhiều hơn. Nội dung của bộ sách đề cập đến những vấn đề chủ yếu sau:

Cuốn sách Bồ tát Quán Âm của Ôn Kim Ngọc, nghiên cứu xoay quanh đề tài về thân thế, hình tượng, tính nữ của Bồ tát Quán Âm, Quán Âm Mật giáo, pháp môn Quán Âm, đạo tràng Quán Âm, sự truyền bá tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm¹. Tác phẩm Nói về Bồ tát Quán Âm² của La Vĩ Quốc; quyển Bồ tát Quán Âm - Nói không thể hết³ của Trương Tổng, thông qua phương thức thông thường và vay mượn lời văn ý vẻ giới thiệu một cách hệ thống các phương diện khác nhau của tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm. Những tác phẩm này đề cập đến nhiều mặt khác nhau của loại hình tín ngưỡng Bồ tát, chủ yếu đều là dựa vào những tài liệu văn hiến để nghiên cứu. Thời gian, phạm vi nghiên cứu xa là từ Ấn Độ thời cổ đại, gần là Trung Quốc thời đương đại, nhưng đặc biệt lấy tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm trong lịch sử Trung Hoa làm trung tâm nghiên cứu chính.

Thứ tám, đối chiếu, hiệu đính và chỉnh lý lại kinh điển Bồ tát Quán Âm. Ở lĩnh vực này, tác phẩm được xem có giá trị là tác phẩm Văn hiến Phật giáo ngoài Tạng truyền do Phương Quảng Kiềm chủ biên. Trong đó, có những văn hiến thuộc về kinh điển Quán Âm, đương nhiên những kinh điển này có một số thuộc về ngụy kinh xuất hiện trong lịch sử Trung Quốc. Ngoài ra, vài năm gần đây, những nhà xuất bản như Thiên Tân và Hải Nam đã cho ra đời nhiều bộ trước tác học thuật, cũng như những bộ tùng thư nghiên cứu về Quán Âm. Một số văn hiến bản điện tử được một vài xí nghiệp bắt đầu hoàn thành chế tác. Nhưng những nhà xuất bản này phần nhiều chưa tiến hành chỉnh lý, hiệu đính những kinh điển Quán Âm đã được thu thập. May mắn thay, có một số học giả bắt tay vào thực hiện công việc này, đồng thời chỉnh lý lại các kinh về Quán Âm như: Tâm kinh, Lăng nghiêm kinh, Pháp hoa kinh v.v. thành văn bạch thoại.

Nhìn theo chiều dọc, nghiên cứu tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm vùng nội địa Trung Quốc trải đều các thời kỳ khác nhau. Có tác phẩm nghiên cứu thời kỳ Ngụy Tấn Nam Bắc triều như, Vương Thanh với tác phẩm Tín ngưỡng Phật giáo và thần thoại thời kỳ Ngụy Tấn Nam Bắc triều¹; quyển Bạt Quán Âm tán² của Châu Nhất Lương, chủ yếu trình bày thời kỳ này; tác phẩm Ghi chép ba sự ứng nghiệm của Bồ tát Quán Âm³ của tác giả Tôn Xương Vũ; Đổng Chí Kiều và tác phẩm Chú thích quyển Ba sự ứng nghiệm của Quán Thế Âm⁴, đều liên quan đến việc nghiên cứu và chỉnh lý kinh điển. Tình trạng lưu truyền tín ngưỡng Quán Âm thời kỳ này, cũng có những đề tài nghiên cứu thời đại Tùy Đường, như tác phẩm Sự thúc đẩy của Thiên Thai tông đối với tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm⁵ của Tăng Kỳ Hải; tác phẩm Bàn luận về tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm thời Đường⁶ của Quách Thiệu Lâm; nghiên cứu về thời kỳ hậu Tống có tác phẩm Từ sự thay đổi tính nữ của Bồ tát Quán Âm tìm hiểu quá trình Trung Quốc hóa Phật giáo⁷ của Triệu Khắc Nghiêu; quyển Duy Ma và Quán Âm trong văn học Trung Quốc⁸ của Tôn Xương Vũ, cũng có một số bài viết liên quan đến Quán Âm và văn học thời kỳ Minh Thanh. Nói một cách căn bản, tác phẩm nghiên cứu tín ngưỡng Quán Âm thời Ngụy Tấn Nam Bắc triều, chủ yếu tập trung vào phương diện truyền bá. Những câu chuyện cảm ứng và nghệ thuật tạo tượng, liên quan đến tín ngưỡng Quán Âm trong thời kỳ đầu. Tín ngưỡng này sau thời Đường, tập trung sâu về nội dung sự chuyển hóa thân nữ cùng mối quan hệ giữa văn học và loại hình tín ngưỡng này.

Dù giới học thuật Đại lục đã đạt được nhiều thành tích đáng kể trong lĩnh vực nghiên cứu về tín ngưỡng Quán Âm, tuy nhiên vẫn tồn tại khá nhiều vấn đề như sau:

1. Cho đến nay, chưa có một bộ chuyên tác nào trình bày hệ thống toàn diện quá trình truyền bá và diễn tiến của tín ngưỡng Quán Âm từ Ấn Độ truyền vào Trung Quốc. Những nghiên cứu hiện nay, đều tiến hành khai thác từ một phương diện hoặc thời đại cụ thể, vì thế thiếu đi tính hệ thống.

2. Hiện nay chưa thể kết nối văn hóa Quán Âm thành một kết cấu hoàn chỉnh để nghiên cứu. Những tác phẩm trước đây, chỉ nghiên cứu riêng rẽ một bộ phận nhỏ của tín ngưỡng Quán Âm, do đó thiếu đi tính nguyên thể của nó.

3. Diễn tiến phát triển của tín ngưỡng Quán Âm Trung Quốc, chính là quá trình truyền bá liên tục tín ngưỡng Quán Âm từ Ấn Độ truyền sang Trung Quốc. Đồng thời không ngừng bị địa phương hóa trong bối cảnh văn hóa, xã hội đặc thù của nước sở tại. Do đó, từ góc độ hình thành tín ngưỡng Quán Âm ở Ấn Độ và sự du nhập của nó vào Trung Quốc để nghiên cứu tín ngưỡng Quán Âm, trình bày con đường trọng yếu, những đặc trưng cơ bản và nguồn gốc tín ngưỡng Quán Âm Trung Quốc. Hiện nay, giới học thuật Trung Quốc chưa có những tác phẩm nghiên cứu như thế, đa số công trình nghiên cứu trước đây được xem là những tác phẩm trong giai đoạn phôi thai, chủ yếu giới thiệu sơ bộ, vì vậy thiếu hẳn tính chuyên sâu.

4. Hiện nay giới học thuật tại Đại lục, đa phần áp dụng các phương pháp khoa học để nghiên cứu Quán Âm, như Văn học, Nghệ thuật học, Khảo cổ học, Văn bản học, Dân tộc học v.v. Nhưng tín ngưỡng Quán Âm là một hiện tượng tôn giáo mang đậm chất sử, vì vậy ta nên vận dụng phương pháp nghiên cứu của Tôn giáo học kết hợp với Lịch sử học. Thêm vào đó, cần tham thảo thêm những phương pháp nghiên cứu của các chuyên ngành khác như: Xã hội học, Nhân loại học, và Triết học v.v. Vậy nên từ góc độ này có thể thấy, phương pháp nghiên cứu Quán Âm ở Đại lục vẫn chưa đủ rốt ráo, chưa đủ độ chín muồi và thiếu tính đa dạng.

3.2.2. Hiện trạng nghiên cứu tín ngưỡng Quán Âm tại Đài Loan

Nghiên cứu Phật giáo tại Đài Loan có nhiều ưu điểm mà vùng Đại lục khó có thể đạt được, như phương pháp mới mẻ, tài liệu xác thực, kết hợp với sự tỉ mỉ chỉn chu. Trên phương diện nghiên cứu về tín ngưỡng Quán Âm, giới học giả Đài Loan cũng đã đạt những thành tích đáng kể. Chúng ta có thể phân tích nghiên cứu của học giả Đài Loan về loại hình tín ngưỡng này thành bảy loại như sau:

Đầu tiên là chỉnh lý và nghiên cứu về kinh điển Quán Âm. Những thành quả chủ yếu có: Giải đọc kệ tụng Quán Thế Âm Phổ môn phẩm - Những vấn đề gặp phải khi đọc bản Phạn Hán¹ của Hoàng Quốc Thanh; tác phẩm Khảo sát Quán Thế Âm kinh² và Lại bàn luận về Quán Thế Âm kinh - Khảo sát dịch bản Thỉnh Quán Thế Âm kinh³ của Thích Đạo Dục; quyển Ngụy kinh và tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm⁴; quyển Danh hiệu và những vấn đề không rõ trong kinh điển Bồ tát Quán Âm⁵ của Vu Quân Phương; quyển Từ kinh điển Phật giáo tìm hiểu truyền thuyết dân gian: Diễn biến của câu chuyện Lý Tịnh, Diệu Thiệu⁶ của Trương Thụy Phân; tác phẩm Nghiên cứu tư tưởng tính ác trong Quán Âm nghĩa huyền⁷ của Trần Anh Thiện; quyển Giảng giải Bồ tát Quán Thế Âm trong Phổ môn phẩm⁸ của tác giả Diễn Bồi; Tiêu Uyển viết quyển Quán Âm bảo điển⁹; quyển Quán Thế Âm Phổ môn phẩm¹⁰ của Trương Hỏa Khánh và bộ phận Văn hóa toàn Phật biên tập bộ Kinh điển Quán Âm Bồ tát¹¹ v.v. Những nghiên cứu này, đi sâu khảo chứng nhiều vấn đề như phiên dịch, ngôn ngữ, bản kinh, tư tưởng, tín ngưỡng, truyền thuyết của những nhà kinh điển Quán Âm nổi tiếng. Vì thế đều mang giá trị học thuật cao, tính chuyên nghiệp, có sở trường riêng, mang nhiều điểm mới lạ, khơi dậy nhiều cảm hứng cho người đọc.

Loại thứ hai là nghiên cứu hình tượng Bồ tát Quán Âm, giống với Đại lục, nghiên cứu nghệ thuật tạo tượng Quán Âm từ góc độ nghệ thuật, là một lĩnh vực có nhiều thành quả phong phú trong nghiên cứu Quán Âm ở Đài Loan. Người viết vì chưa đọc hết những tác phẩm loại này, nên khó có thể liệt kê hết những thành quả. Dựa vào những tài liệu tác phẩm mà người viết có cơ hội tiếp xúc, có những tác phẩm nghiên cứu tương đối quan trọng như: Sự thay đổi hình tượng Bồ tát Quán Âm¹ của tác giả Lâm Phúc Xuân; quyển Nghiên cứu nghệ thuật tạo tượng Quán Âm Thiên Thủ², tác phẩm Nghiên cứu hình tượng Bồ tát Quán Thế Âm³, Nguồn gốc hệ thống tạo tượng Bồ tát Quán Âm⁴ của Trần Thanh Hương; quyển Những bức tượng Quán Âm Mật giáo của Phạm Tượng Quyền, tôi đã thấy⁵; quyển Nghiên cứu tượng Quán Âm của Phạm Tượng Quyền và Trương Thắng Ôn⁶ của tác giả Lý Ngọc Côn; Nghiên cứu so sánh biến tướng của Thiên Thủ Thiên Nhãn Đại Bi trong hang động Đôn Hoàng và Tứ Xuyên⁷ của Hồ Văn Hòa; quyển Luận về sự chuyển thân trong tư tưởng sử Phật giáo xem Bồ tát Quán Thế Âm - Nguồn gốc chuyển nam thành nữ trong lịch sử tạo tượng Trung Quốc⁸ của tác giả Cổ Chính Mỹ; tác phẩm Thưởng thức họa pháp Quán Âm⁹ của Hồng Lập Diệu; quyển Truyền thuyết Diệu Thiện và quá trình diễn biến của nghệ thuật tạo tượng Quán Âm¹⁰ của Triệu Siêu; luận văn thạc sĩ đề tài Nghiên cứu tranh Quán Âm thân nữ đời Minh¹¹ của Lưu Thế Long; tác phẩm Nghiên cứu tượng Quán Thế Âm trong các chùa ở Đài Bắc¹² của Trương Huệ Linh; Nghiên cứu lại tài liệu Phật giáo Tùy Đường do viện bảo tàng quốc gia lưu giữ¹³ của Tô Doanh Huy; tác giả Trần Tộ Long và tác phẩm Tư liệu khảo sát sự chuyển biến quá trình tạo tác hình tượng Bồ tát Quán Thế Âm¹⁴ (quyển thượng và hạ); quyển Đề tài và thành quả nghiên cứu sự lưu truyền hình tượng Bồ tát Quán Âm¹⁵; Luận bàn về tranh Quán Âm Thủy Nguyệt¹⁶ của Phan Lượng Văn; tác phẩm Sự phát triển biến hóa nghệ thuật tạo tượng Bồ tát Quán Âm¹⁷ của Lâm Tử Hân; tác phẩm Khảo sát nghiên cứu tượng Bồ tát Quán Âm và Phật Thích Ca¹⁸ của Quảng Nguyên; tác giả Kim Vinh Hoa viết tác phẩm Khảo sát bức họa Bồ tát Quán Âm Thiên Thủ cầm bảo châu nhật nguyệt ở Đôn Hoàng¹⁹; Thẩm Dĩ Chính viết quyển Luận về tượng Quán Âm trong lịch sử hội họa²⁰; Hựu Liên và tác phẩm Tượng Bồ tát Quán Âm - Cái đẹp của lòng từ bi²¹ (1-4); quyển Dựa vào Quán Âm ba mươi hai hóa thân nghiên cứu đặc điểm tạo tượng Phật bằng đồng²² của Hoàng Sùng Thiết; tác phẩm Tranh tượng Bồ tát Quán Âm Thiên Thủ Trung Quốc - Tiểu bách khoa Nghệ thuật²³ của Mã Ngọc Hồng; quyển Nghiên cứu bức họa Quán Âm - Vô duyên Đại Bi Đạt Quán Tự Tại trong Phổ môn phẩm²⁴ (viện bảo tàng quốc gia lưu trữ) của học giả Cát Uyển Chương. Trong những thành quả này có tác phẩm nghiên cứu từ góc độ vĩ mô, đề cập đến những vấn đề tổng thể, như nguồn gốc truyền thừa, diễn biến và các đặc tính. Có bài phân tích nghiên cứu từ vấn đề cụ thể, giải thích một cách chân thật, độc đáo. Có luận văn đi trực tiếp vào nghệ thuật tạo tượng Quán Âm bằng hình thái vật chất hoặc một tác phẩm cụ thể làm đối tượng nghiên cứu. Cũng có những bài đứng từ hình thái tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm thuộc về tinh thần, hoặc là đi sâu vào nghiên cứu một loại hình văn hóa nào đó. Một lần nữa tiến hành giải thích nguyên lý, và truy tìm về nguồn gốc lịch sử tạo tượng, vừa giám định, đánh giá về nghệ thuật, cũng như phân tích nghĩa lý và chỉnh lý lại lịch sử, trình bày địa vị và sự ảnh hưởng của lịch sử tạo tượng Quán Âm. Đồng thời, làm rõ những đặc điểm chân thật, cụ thể và những ưu thế của việc áp dụng sự đa dạng trong các ngành khoa học và phương pháp nghiên cứu.

Loại thứ ba, đứng từ góc độ Mật giáo, nghiên cứu và sắp xếp lại phương pháp trì chú Quán Âm và tín ngưỡng Quán Âm trong Mật giáo. Trong đó nổi bật có tác phẩm Nghiên cứu Đại bi chú của Lâm Quang, quyển Pháp tu Đại Bi Thủy Quán Âm¹ của Thích Thái Linh; tác phẩm Quán Thế Âm và Đại bi chú² của Đàm Tích Vĩnh; quyển Nghiên cứu Quán Âm mười hai diện³ của Pháp Điền; tác phẩm Quán Âm Thanh Cảnh và Đại bi tâm Đà la ni⁴ của Trịnh Tăng Nhất v.v. Đặc biệt, tác giả Lâm Quang Minh từng tiến hành hiệu đính một cách toàn diện, có hệ thống, chỉnh lý xác thực trên nhiều tác phẩm văn học tất cả các phần kinh chú Phật giáo trong Đại tạng kinh, có thể xem đó là một kiệt tác. Đại bộ phận trong hạng mục công trình to lớn này, liên quan đến các phần chú ngữ về loại hình tín ngưỡng Quán Âm, cho nên cũng được xem là bản tổng hợp phần chú ngữ Quán Âm. Được quan tâm và nhận được nhiều sự chú ý nhiều nhất, là phần pháp môn Đại bi được kiến lập trên nền tảng Đại bi chú và Mật giáo. Tập trung nghiên cứu những vấn đề, như hiệu đính câu chữ của chú ngữ, giải thích hàm nghĩa, phương pháp đọc tụng và những hình tượng của Quán Âm Mật giáo.

Loại thứ tư là về phương diện hành trì tôn giáo, như tác phẩm Nhà nhà đều có Bồ tát Quán Âm - Pháp môn cứu khổ Quán Âm¹ của tác giả Thánh Ấn; quyển Pháp môn Quán Âm và Bồ tát Quán Âm² của Nam Hoài Cẩn; quyển Phật giáo Trung Quốc lấy Pháp hoa kinh làm phương pháp tu hành cơ bản³ của Hòa thượng Thích Thánh Nghiêm; tác phẩm Từ thiên tai nhân họa tìm hiểu tinh thần tầm thanh cứu khổ của Bồ tát Quán Âm⁴ của tác giả Trí Quân; tác phẩm Duyên hạnh của Bồ tát Quán Âm và chúng sinh⁵ của Hà Minh Hoài; quyển Ý nghĩa pháp hội Quán Âm⁶ của Lưu Khoan Chính và trước tác của Quỳnh Thái với đề tài Luận về hình ảnh Bồ tát Quán Thế Âm và tư tưởng Sắc Không, Bát nhã của Phật giáo⁷ v.v. Những thành quả này nghiêng về kinh điển thuộc tín ngưỡng Quán Âm, và những hệ thống mang tính thực tiễn, chính xác, như pháp môn cứu nạn của Bồ tát Quán Âm. Đồng thời nhắc đến một số phương diện khác liên quan đến pháp môn trí tuệ Quán Âm, mang đầy đủ tính chất chuyên môn về pháp môn sâu sắc.

Loại thứ năm, nghiên cứu sự ảnh hưởng và lưu truyền của tín ngưỡng Quán Âm, như Quách Hựu Mạnh viết tác phẩm Tín ngưỡng Đại Bi Quán Âm tại Trung Quốc¹; tác phẩm Nghiên cứu hoành phi, đối liễu về Bồ tát Quán Âm² của Lâm Đức Minh; tác phẩm Bàn luận về tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm trong tầng lớp phụ nữ vùng Hoa Hạ - Nói về vấn đề giới tính của vị Bồ tát này³ của tác giả Tào Sĩ Bang; trước tác Bàn luận về Bồ tát Quán Âm và câu chuyện Tây du⁴ của tác giả Trương Tịnh Nhị; tác phẩm Nham Tử Đài Loan và tín ngưỡng Quán Âm⁵ của Lâm Mỹ Dung; quyển Tín ngưỡng Quán Âm và văn học Phật giáo⁶ của Giang Xán Đằng; tác phẩm Câu chuyện linh ứng Quán Âm⁷ của Vu Quân Phương, Nghiên cứu Quán Âm Ngư Lam⁸ của Cao Trinh Linh; Nghiên cứu Minh báo ký⁹ của Phiến Cốc Ảnh Tử; Quán Âm biến hành không biến tính¹⁰ của tác giả Mao Nhất Ba; Bồ tát Quán Âm là nam hay là nữ¹¹ của tác giả Hoàng Ung Liêm; Vấn đề giới tính nam Bồ tát Quán Âm và tín ngưỡng Quán Âm của người Hoa¹² của Tào Sĩ Bang v.v. Những nghiên cứu này, chủ yếu đề cập đến mối quan hệ giữa tín ngưỡng Quán Âm với các phương diện khác, như văn học, phong tục tập quán, lịch sử, đối tượng nghiên cứu cụ thể, hệ thống trình bày, giúp cho ta nhận thức được tính đặc trưng, sự diễn tiến, lưu truyền của tín ngưỡng này trên bình diện và những đặc điểm cụ thể.

Thứ sáu là giới thiệu tổng hợp, trình bày, nghiên cứu những tác phẩm văn chương và trước tác liên quan đến loại hình tín ngưỡng này. Có nhiều thành quả nghiên cứu của nữ sĩ Vu Quân Phương, được xem là có giá trị nhất trên bình diện nghiên cứu này. Như một số tác phẩm sau: Quán Âm đa diện¹, Quán Âm Đại Bi², Hình tượng Quán Âm nữ tính³; ngoài ra còn có tác phẩm Bồ tát Quán Thế Âm⁴ của Hòa thượng Thích Thánh Nghiêm, Biên tập mới thánh đức Bồ tát Quán Thế Âm⁵ của Lam Cát Phú; Tiểu Bách Khoa Quán Âm⁶ của tác giả Nhan Tố Huệ; Quán Âm và Duy Ma⁷ của tác giả Mạc Bội Nhàn; tác phẩm Bồ tát Quán Thế Âm đại từ đại bi⁸ của Lâm Thục Mãn; Thánh đức Quán Âm và pháp môn của Ngài⁹ của tác giả Lý Huy v.v. Những tác phẩm nghiên cứu này mang tính tổng hợp cao, đặc điểm phân loại, tính hệ thống rõ ràng. Trong những thành quả ấy, có quyển lấy học thuật làm chính, giống như những tác phẩm của nữ sĩ Vu Quân Phương; có tác phẩm mang màu sắc hoằng pháp truyền giáo, giống như trước tác của Hòa thượng Thánh Nghiêm. Cũng có một số sách chủ yếu giới thiệu và chỉnh lý tài liệu, thư tịch do tiên sinh Lam Cát Phú chủ biên; và cuối cùng có những đầu sách chỉ là giới thiệu tri thức, như những tác phẩm của Nhan Tố Huệ.

Thứ bảy là nghiên cứu về tư tưởng Quán Âm và quản lý thời hiện đại, chủ yếu tập trung vào những luận văn học thuật được sưu tập trong Luận văn và sổ tay hội nghị hội thảo tư tưởng Quán Âm và quản lý hiện đại lần thứ I¹ được tổ chức vào năm 1995. Như những bài nghiên cứu như sau: Sơ khảo cách quản lý linh hoạt - Qua tư tưởng Quán Âm của đồng tác giả Thượng Vinh An và Từ Mộc Lan; Phật học và quản lý thời hiện đại thông qua phương pháp luận tư tưởng Quán Âm và phản tỉnh cách quản lý xí nghiệp của Cung Bằng Trình; Tư tưởng từ bi và phục vụ nhân sinh của Bồ tát Quán Âm của Cao Bách Viên; Bài nghiên cứu Tư tưởng từ bi, niềm tin trên ứng dụng quản lý thương nghiệp - lấy tập đoàn xí nghiệp quốc tế Khắc Triền làm ví dụ của tác giả Trần Vũ Cương; Vận dụng tư tưởng bi trí song vận trong công việc - Ví dụ tập đoàn xí nghiệp thống nhất của Trần Vũ Hâm, Tư tưởng Quán Âm và thực tiễn văn hóa xí nghiệp - Lấy tập đoàn xí nghiệp Hoằng Cơ làm ví dụ của Trương Bác Nghiêu; bài viết Nghiên cứu nhân tính và tư tưởng Quán Âm của Lý Nguyên Đôn; bài Tinh thần cứu khổ cứu nạn của Quán Âm và lý niệm kinh doanh quản lý hiện đại của Tiêu Nghiệp Nho; bài Nguy hiểm tai nạn đều tiêu diệt - Tư tưởng Quán Âm khơi dậy phương cách quản lý hiện đại Châu Khánh Hoa; Tác phẩm Từ tư tưởng Quán Âm nói chuyện quản lý doanh nghiệp của Dương Hòa Bính, Lưu Ngọc Văn. Bài nghiên cứu Nghệ thuật kết nối giữa tư tưởng Quán Âm và quản lý của Diêu Năng Tán; Tư tưởng Quán Âm và quản lý sinh hoạt của Trịnh Chí Minh; bài Luận tư tưởng Quán Âm và kiến lập mối quan hệ hòa giải giữa con người của Trang Diệu Huy v.v. Những đề tài nghiên cứu này có tính sáng tạo, quan điểm độc đáo, phương pháp mới lạ, cho người ta nhiều nguồn cảm hứng. Có điều, chúng chưa đi sâu khai thác hết tư tưởng Bồ tát Quán Âm, cho nên dù có ích cho việc tham cứu trên phương diện quản lý hiện đại nhưng không thể tiếp nhận được nguồn tri thức toàn diện sâu sắc.

¹ Công trình nghiên cứu Quán Âm tại Đài Loan, đặt trụ sở ở Học viện Quản lý, Đại học Hoa Nam: Luận văn và sổ tay hội nghị hội thảo tư tưởng Quán Âm và quản lý hiện đại lần thứ I, 1995.

Tóm lại, công trình nghiên cứu tín ngưỡng Quán Âm ở Đài Loan có khá nhiều ưu thế, điều này thấy rõ qua ba phương diện, đó là phương pháp, đề tài và chiều sâu nghiên cứu. Thứ nhất, phương pháp nghiên cứu: Học giả Đài Loan tận dụng được những phương pháp nghiên cứu tiên tiến từ nền học thuật Nhật Bản và phương Tây. Nhất là ở chỗ chọn lựa đề tài nghiên cứu, tài liệu tham khảo và quá trình tư duy cũng như cách thức giải quyết. Thứ hai, đề tài nghiên cứu: Học giả Đài Loan khéo léo nắm bắt một số đề tài phản ánh được tính chất và sự lưu truyền của tín ngưỡng Quán Âm. “Đề tài nhỏ, nghiên cứu sâu, hiệu quả lớn”, nội dung và đề tài nghiên cứu của họ ở lĩnh vực này khá là rộng. Thứ ba, nghiên cứu chuyên sâu: Bởi vì học giả Đài Loan làm được “đề tài nhỏ, nghiên cứu sâu, hiệu quả lớn”, cho nên công trình nghiên cứu của họ chú trọng quy cách học thuật, tài liệu tham khảo tin cậy, phân tích dẫn chứng chặt chẽ, tính học thuật chuyên môn sâu. Bên cạnh ưu điểm, thì vẫn tồn tại một số khuyết điểm, đó là chuyên sâu nhưng không bao quát, thiếu tính hệ thống cũng như chắt lọc trong việc liên hệ giữa tín ngưỡng Quán Âm với văn hóa Trung Hoa. Điều này thể hiện ở mặt lịch sử phát triển, giao lưu văn hóa và truyền bá. Ngoài ra, do có một số hạn chế nhất định về mặt địa lý, nên công trình nghiên cứu Quán Âm ở Đài Loan khó mà bằng Đại lục về mặt nghiên cứu thực địa như khảo quật những động đá thánh tích. Chung quy lại, tín ngưỡng Quán Âm là một hiện tượng văn hóa tôn giáo được lưu truyền rộng rãi và ảnh hưởng sâu khắp. Qua những điểm phân tích trên có thể thấy được, công trình nghiên cứu hiện nay của Đài Loan vẫn chưa thật sự hoàn thành một cách rốt ráo.

3.2.3. Nghiên cứu tín ngưỡng Quán Âm của giới học thuật nước ngoài

Do vì năng lực ngoại ngữ của người viết có hạn, nên ở đây chỉ phân tích và bình luận tình hình nghiên cứu học thuật của các nước dùng tiếng Anh. Còn các ngôn ngữ khác, nhất là những thành quả nghiên cứu bằng tiếng Nhật, trước mắt chỉ tham khảo và giới thiệu thông qua những tài liệu phiên dịch.

Ngoài Nhật Bản, đến những thập niên 60-70 của thế kỷ XX, giới học thuật nước ngoài mới bắt đầu nghiên cứu tín ngưỡng Quán Âm. Ở phương Tây, có cơ sở nghiên cứu Á Châu và viện nghiên cứu Tôn giáo Á Châu thuộc ngành Tôn giáo của một số trường đại học mới có cảm hứng với tín ngưỡng Bồ tát. Cho nên, trong những tài liệu nước ngoài người viết thu thập được, đại đa số đều là những luận văn nghiên cứu thạc sĩ hay tiến sĩ trực thuộc các cơ quan này. Chúng ta có thể chia nghiên cứu tín ngưỡng Quán Âm ở nước ngoài làm các loại sau:

Thứ nhất, nghiên cứu về nghệ thuật tạo tượng Quán Âm. Đứng từ góc độ nghệ thuật, phần nhiều sử dụng tư liệu khảo cổ, tiến hành phân tích nguồn gốc lịch sử và đặc trưng nghệ thuật, đây cũng là một lĩnh vực tương đối quan trọng trong nghiên cứu tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm của giới học thuật nước ngoài. Những thành quả tiêu biểu như: Luận văn nghiên cứu thạc sĩ của Mary Virginia Thorell, được hoàn thành vào năm 1975 tại viện khoa nghệ thuật thuộc Trường Đại học California State với đề tài Đạo Hindu ảnh hưởng đến nghệ thuật điêu khắc hình tượng Quán Âm trong hai vương triều Paia và Sena¹. Đầu tiên, luận văn này tường thuật về nguồn gốc, sự phát triển của tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm, đặc biệt là Quán Âm Mật giáo sau thời kỳ Phật giáo Ấn Độ. Chú trọng tiến hành nghiên cứu nghệ thuật tạo tượng Quán Âm trong hai vương triều vua Pāla Dynasty (750-1197) và Sena (1095-1202), trình bày ảnh hưởng của Ấn Độ giáo trong nghệ thuật tạo tượng Quán Âm vào khu vực và thời kỳ này. Nữ sĩ Tove E. Nevile tốt nghiệp ngành Sử nghệ thuật Đông Phương thuộc Đại học Hawaii Manoa viết quyển Quán Âm thập nhất diện: Nguồn gốc và nghệ thuật tạo tượng². Tác phẩm đi sâu nghiên cứu về tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm Thập Nhất Diện nổi tiếng trong tín ngưỡng Quán Âm Mật tông, tổng cộng thu thập được 67 loại tượng Quán Âm Thập Nhất Diện của các nước Ấn Độ, Campuchia, Nepal, Triều Tiên, Nhật Bản và các vùng Tây Tạng Trung Quốc, khu vực người Hán. Phân tích, chỉnh lý có hệ thống quá trình khởi nguyên lịch sử, và những hình thức đặc thù diễn biến việc tạo tượng Bồ tát Quán Âm từ cổ đến kim, theo các khu vực và quốc gia mà Phật giáo được lưu hành ở Nam Á, Đông Nam Á hay Đông Á. Học giả Chutiwongs với quyển Nghệ thuật tạo tượng Quán Âm ở khu vực Trung Quốc và Đông Nam Á, nội dung chủ yếu tiến hành nghiên cứu toàn diện và hệ thống nghệ thuật tạo tượng Quán Âm khu vực Trung Quốc và Đông Nam Á. Sách chia làm sáu chương: Mối quan hệ văn hóa giữa Ấn Độ và Đông Nam Á, Quán Thế Âm ở quê hương Phật giáo, Quán Thế Âm Miến Điện, Quán Thế Âm khu vực Trung bộ Thái Lan, Quán Thế Âm Campuchia thời cổ đại, Quán Thế Âm vùng Chiêm Bà³. Quyển sách gồm có 600 trang, tài liệu cung cấp xác thực, nội dung phong phú, trong đó có 200 bức hình thuộc phần phụ lục, giá trị học thuật rất cao. Luận văn tiến sĩ đề tài: Nghiên cứu tượng tranh Quán Âm Thủy Nguyệt của nghiên cứu sinh Chang, Cornelius Patrick thuộc Trường Đại học Columbia, tiến hành nghiên cứu quá trình tạo tượng Quán Âm Thủy Nguyệt lưu truyền ở Trung Quốc. Đầu tiên, tác giả tiến hành tường thuật hàm nghĩa của tín ngưỡng và danh hiệu Quán Âm từ trước thời Đường. Bước thứ hai là, phân tích cặn kẽ bốn bức tranh Quán Âm Thủy Nguyệt trong những hang động ở Đôn Hoàng, sau đó giới thiệu Quán Âm ở Phổ Đà Sơn và Quán Âm Thủy Nguyệt trong văn hiến Trung Quốc. Đại khái tìm ra mối dây liên kết của Quán Âm ba mươi ba thân được lưu truyền ở Trung Hoa, đặc biệt trong đó có hình ảnh Quán Âm Thủy Nguyệt và Quán Âm Bạch Y. Sau cùng, phân tích quá trình diễn tiến hình thức tạo tượng Quán Âm Thủy Nguyệt. Quyển sách này được xuất bản dưới hình thức bản nhựa dài 200 trang, giải thích tương đối rõ ràng, hoàn chỉnh. Giuseppe Vignato với tác phẩm Trung Quốc chuyển biến Phật giáo: Dựa vào hình tượng Quán Âm⁴. Đầu tiên phân tích những tác dụng nghệ thuật thị giác trong Phật giáo. Tiếp sau là trở về tìm hiểu lịch sử tạo tượng Phật giáo tại Trung Quốc, và bắt đầu nghiên cứu Quán Âm. Quyển sách bao gồm nội dung như sau: Hình ảnh Quán Âm trong kinh điển và đời sống, lễ nghi sùng bái, và những loại hình tạo tượng Quán Âm căn bản. Quyển sách này là một luận văn tốt nghiệp thạc sĩ, bản mềm của quyển sách do viện nghiên cứu thần học Oregon State nước Mỹ trao đổi xuất bản. John larson và Rose kerK viết quyển Quán Âm: Một tác phẩm kiệt tác⁵ chủ yếu tiến hành phân tích quá trình tạo tượng Quán Âm trong lịch sử từ góc độ khảo cổ. Quyển sách tựa đề Hình ảnh Quán Âm trong các bức họa ở Đôn Hoàng⁶ của học giả Ấn Độ là Lokesh Chandra, nghiên cứu chủ yếu nghệ thuật tạo tượng Quán Âm trong các bức họa ở Đôn Hoàng; đề cập đến những vấn đề như hình tượng, danh hiệu Quán Âm và về nội dung, nguồn gốc, chủng loại các bức tranh. Học giả Nhật Bản là tiên sinh Cung Trị Chiêu (Akira Miyaji) với trước tác Tượng phù điêu Quán Âm tám cánh tay ngồi cứu khổ của Martijnde Zwart - Mối quan hệ giữa Ấn Độ và Đôn Hoàng⁷, chủ yếu nghiên cứu nội dung cơ bản, đặc điểm nghệ thuật của tượng phù điêu Quán Âm tám cánh tay ngồi của nghệ gia Martijnde Zwart người Pakistan. Học giả Tây Thượng Thanh Diệu (Nishikami Seiyo) người Nhật Bản, nghiên cứu đề tài Quán Âm Bồ tát đồ tượng bảo điển tiến hành tìm hiểu và phân tích, thuyết minh rõ ràng các hình tượng Bồ tát Quán Âm và nguồn gốc của nó.

Loại hình nghiên cứu thứ hai của các học giả nước ngoài về hình tượng Quán Âm liên quan đến vấn đề sự lưu truyền và diễn biến của tín ngưỡng Quán Âm. Loại hình thứ nhất nói ở phần trước chủ yếu nghiên cứu việc tạo tượng Quán Âm, đồng thời nói đến vấn đề truyền bá và diễn biến của loại hình tín ngưỡng này. Loại hình thứ hai chủ yếu tiến hành nghiên cứu, nguyên nhân thay đổi, tiến trình sản sinh và phát triển của tín ngưỡng Quán Âm. Chủ yếu dựa vào những văn hiến lịch sử để nghiên cứu, cho dù cũng tìm hiểu về tạo tượng Quán Âm. Còn loại hình thứ nhất nghiêng về nghiên cứu khảo cổ, chủ yếu sử dụng tư liệu thật. Những thành quả căn bản về phương diện này có luận văn nghiên cứu thạc sĩ tôn giáo học của Danya J. Furda thuộc trường Đại học Miami nước Mỹ với đề tài Bồ tát Quán Âm: Biểu tượng nữ giới trong tôn giáo Trung Quốc¹ phân tích tình hình lưu hành tín ngưỡng Quán Âm tại Trung Quốc và sự ảnh hưởng thiết yếu vấn đề nữ giới lên mặt diễn tiến của tín ngưỡng này. Luận văn bao gồm sáu chương, lần lượt trình bày, phân tích về sự du nhập tín ngưỡng Quán Âm vào Trung Quốc, sự chuyển hóa giới tính của Ngài, tầm quan trọng của tính nữ trong tôn giáo Trung Quốc, tính phổ cập của Phật giáo và ý nghĩa thần kỳ Quán Âm, vai trò tượng trưng hình tượng nữ và lòng từ bi, những vấn đề tín ngưỡng Quán Âm quan trọng trong lịch sử Phật giáo Trung Quốc. Glen Dudbridge với tác phẩm Truyền thuyết Quán Âm Diệu Thiện, liên quan đến câu chuyện thân thế của Quán Âm sau thời Tống. Tiến hành nghiên cứu, kết nối có hệ thống những mốc lịch sử ra đời câu chuyện công chúa Diệu Thiện. Luận văn dài Quán Âm: Hình tượng sùng bái của một nửa vùng châu Á của tác giả C. N. Ta, nghiên cứu con đường truyền bá hình ảnh Bồ tát Quán Âm trên toàn khu vực châu Á. Tác phẩm Tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm Trung Quốc thời cận đại² của Tá Bá Phú, nghiên cứu chỉnh lý hệ thống tín ngưỡng Quán Âm trong lịch sử Trung Quốc, đặc biệt là sau thời Tống. Giáo sư Jun Fang Yu (Vu Quân Phương) của Trường Đại học Mỹ New Jersey với tác phẩm Quán Âm: Sự chuyển biến của Avalokiteśvara³, là một trong những thành quả quan trọng tại phương Tây những năm gần đây. Quyển sách này do Trường Đại học Columbia xuất bản vào năm 2001. Tổng cộng có 600 trang, tài liệu xác thực, trình bày chặt chẽ, nghiên cứu hệ thống truyền bá và phát triển của tín ngưỡng Quán Âm tại Trung Quốc, đề xuất những kiến giải mới mẻ. Tác giả còn có nhiều luận văn khác liên quan đến nghiên cứu Quán Âm, như Những điều chưa rõ ràng về danh hiệu Quán Âm và kinh điển y cứ liên quan đến Bồ tát Quán Âm⁴, Câu chuyện linh ứng Quán Âm⁵. Học giả người Pháp, Thạch Thái An viết tác phẩm Quán Âm - Từ vị thần thân nam chuyển thành thân nữ⁶, từ những câu chuyện truyền thuyết liên quan đến Quán Âm và Ấn Độ thời cổ đại. Từ đó, tìm ra nguồn gốc cho cả hai, đồng thời tiến hành nghiên cứu sự diễn biến giới tính của Bồ tát Quán Âm trên nền tảng cơ bản này. Khẳng định sự chuyển đổi từ thân nam sang thân nữ của Quán Âm tại Trung Quốc, chịu ảnh hưởng từ nền văn hóa Ấn Độ. Quan điểm này là độc nhất vô nhị. Ngoài việc nghiên cứu tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm trong Hán truyền Phật giáo ra, trong loại hình thứ hai này, còn nghiên cứu lịch sử diễn biến của tín ngưỡng Quán Âm ở một số quốc gia khác. Thành quả đáng trân trọng là nghiên cứu tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm trong lịch sử Sri Lanka. Tác phẩm xuất sắc nhất là Đức Phật trên mũ báo: Quán Thế Âm trong truyền thuyết Phật giáo Sri Lanka⁷. Bộ sách này gồm chín phần, luận bàn chi tiết tường tận về những vấn đề như ý nghĩa xã hội, thời cơ lịch sử, diễn biến và quá trình tiếp nhận tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm ở Sri Lanka. Sách thu thập nhiều hình ảnh vô cùng giá trị, là tài liệu đáng quý trong việc nghiên cứu tín ngưỡng Quán Âm khu vực Phật giáo Nam truyền. A.D.T.E.Perera nghiên cứu về Những điều chưa hiểu trong nghệ thuật tạo tượng người và ngựa trong các chùa ở Isurumuniya⁸, phân tích cụ thể mối quan hệ giữa những tượng điêu khắc về người và ngựa trong các chùa ở Sri Lanka và tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm. Có thể nói, đây là một ví dụ thực tế về nghiên cứu. Ngoài ra, học giả Nhật Bản là Tùng Bản Văn Tam Lang (Matsumoto Saburo) nghiên cứu về tác phẩm Ngữ nghĩa Quán Âm và Ấn Độ thời cổ đại, Trung Quốc đối với tín ngưỡng của tôi⁹ Trạch Điền Thụy Tuệ (Sawada Mizuho) với tác phẩm Truyền thuyết Quán Âm Ngư Lam¹⁰, cũng là một luận văn về tín ngưỡng Quán Âm thời đầu.

Loại hình thứ ba nghiên cứu về truyền thuyết thần thoại, nghi lễ tôn giáo, tín ngưỡng thần bí của Bồ tát Quán Âm. Khác với hai loại hình phía trên đều đề cập đến sự phát triển và những di tích lịch sử, phần nhiều bàn về mối liên hệ giữa tôn giáo và chính trị xã hội, quan niệm tư tưởng, phong tục tập quán, nghệ thuật v.v. thì loại thứ ba chú trọng phần nghiên cứu, tường thuật những truyền thuyết tín ngưỡng tôn giáo Bồ tát Quán Âm và nội dung, đặc trưng của loại hình tín ngưỡng này. Những thành quả thuộc phương diện này có: Martin Palmer, Jay Ramsay và Mao-Ho Kwok viết chung tác phẩm Quán Âm: Dự ngôn và truyền thuyết về vị nữ thần từ bi Trung Quốc¹. Quyển sách này chia làm ba phần: Một là, tóm lược lịch sử khởi nguyên của tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm. Hai là, nói rõ những truyền thuyết và thần thoại về Bồ tát Quán Âm. Thứ ba, nói rõ ứng dụng và luận giải về 100 quẻ xăm Quán Âm, tương ứng với 100 bài thơ dự đoán cát hung, hiện đang được lưu truyền rộng rãi ở Trung Quốc và Nhật Bản. John Blofeld cũng viết một bộ sách liên quan tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm, đầu tiên là lấy phần Du già từ bi: Cung kính Bồ tát Quán Âm thần kỳ làm tựa đề sách, xuất bản ở thủ đô Luân Đôn nước Anh. Phần sau là Truyền thuyết thần kỳ về lòng từ bi của Bồ tát Quán Âm², được lấy làm đầu sách để xuất bản ở Colorado nước Mỹ. Người viết đã từng chụp được hình của hai quyển sách này, so sánh đối chiếu thì thấy phần chính văn của sách hoàn toàn giống nhau.

Sách trình bày tóm lược rõ ràng quá trình truyền bá Quán Âm ở Ấn Độ và Tây Tạng, những câu chuyện về Quán Âm Diệu Thiện được lưu truyền trong dân gian Trung Quốc, quan niệm về Bồ tát Quán Âm trong Phật giáo, lễ nghi tôn giáo, thiền Yoga, vấn đề thiền định và tư duy, nghệ thuật tạo tượng và các vấn đề liên quan đến Bồ tát Quán Âm. Quyển Phát hiện Quán Âm: Vị nữ thần từ bi của Phật giáo¹ của Sandy Boucher, tác giả dùng thân phận của một nữ tín đồ kiền thành người Mỹ nói rõ ý nghĩa, đặc trưng và những nghi lễ của tín ngưỡng Quán Âm. Kể lại câu chuyện một số phụ nữ Mỹ ước nguyện chiêm ngưỡng tấm lòng Thượng đế qua khuôn mặt nữ giới, cho đến sự trải nghiệm của họ đối với tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm. Trình bày tình hình truyền bá của loại hình tín ngưỡng này ở phương Tây. Tác phẩm Quán Thế Âm Bồ tát bản sự² của Hậu Đằng Đại Dụng (Goto Daiyo), học giả người Nhật Bản viết, Hoàng Giai Hinh dịch. Cũng dùng thân phận của một tín đồ Quán Âm, tiến hành chỉnh lý có hệ thống các phương diện về tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm, đề cập đến các nguyên lý, loại hình tượng, hóa thân và pháp sám Quán Âm v.v.

Ngoài ra, tác phẩm Giảng về hình tượng Bồ tát Quán Âm trong phẩm Phổ môn¹, do một vị tín đồ Quán Âm tên là Lâm Hạ Đại Viên người Nhật trước tác, Pháp sư Tinh Vân phiên dịch, cũng là một tác phẩm tiêu biểu trong các trước tác giải thích về phẩm Phổ môn. Thông qua việc giảng giải phẩm Phổ môn, phẩm kinh lưu hành nhất trong các kinh điển Quán Âm để giải thích nội dung căn bản của tín ngưỡng Quán Âm. Và sau cùng là tác phẩm Lý tưởng Bồ tát: Lòng từ bi và trí tuệ của Phật giáo² của tác giả Sangharakshita, trình bày giải thích về những tư tưởng cốt lõi trong tín ngưỡng Bồ tát của Phật giáo. Đồng thời, đề cập đến nội hàm tôn giáo cơ bản của tín ngưỡng Quán Âm.

Ngoài những thành quả nghiên cứu đã trình bày ở trên, giới học thuật nước ngoài còn có nhiều những thư tịch, luận văn¹ liên quan đến tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm. Do vì, người viết chưa tham khảo qua, cho nên không thể giới thiệu chi tiết được.

Tóm lại, những nghiên cứu về tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm trong giới học thuật nước ngoài mang những đặc điểm sau đây: xem trọng nghiên cứu về nghệ thuật tạo tượng Quán Âm, có rất nhiều thành quả nghiên cứu về mặt này. Trong đó, chủ yếu nghiên cứu nghệ thuật điêu khắc tượng và tranh Quán Âm. Hai là có nhiều thành quả nghiên cứu sự chuyển hóa hình tướng nữ của Bồ tát Quán Âm, và ý nghĩa xã hội học của nó. Điều này chứng minh một điều, giới học thuật nước ngoài rất có cảm hứng đối với vấn đề này. Ba là những thành quả nghiên cứu tín ngưỡng Quán Âm ở Trung Quốc, phần nhiều nói đến tín ngưỡng Quán Âm ở các nước Nam Á, Đông Nam Á và khu vực Đông Nam. Sự lưu truyền rộng rãi, những tính chất đặc sắc hoàn toàn khác nhau giữa tín ngưỡng Quán Âm Trung Quốc, Ấn Độ và Đông Nam Á. Sự ảnh hưởng sâu sắc trên các phương diện xã hội, cho đến mối liên hệ giữa tín ngưỡng Quán Âm Trung Quốc và sự lưu truyền, ảnh hưởng trực tiếp tại một số quốc gia như: Triều Tiên, Hàn Quốc, Nhật Bản và Việt Nam. Bốn là, tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm mang ý nghĩa độc đáo đối với các vùng Phật giáo Nam truyền.

Nếu so với những nước Phật giáo Bắc truyền, nhất là ở Trung Quốc, thì sự nghiên cứu về tín ngưỡng Quán Âm ở Sri Lanka cũng như các nước Phật giáo Nam truyền thuộc Đông Nam Á vẫn còn rất khiêm tốn. Nhưng vì những khu vực này lưu hành tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm không phải thuộc Phật giáo Đại thừa, cho nên những nghiên cứu Quán Âm này đều lấy những hiện vật làm đối tượng nghiên cứu, đặc biệt là các ngành khảo cổ và nghệ thuật. Điều này mang ý nghĩa học thuật vô cùng quan trọng, đối với việc nhận thức về quá trình truyền bá tín ngưỡng Quán Âm Ấn Độ vào các quốc gia khác, và đặc trưng của loại hình này đối với lịch sử các nước Phật giáo Nam truyền. Năm là, những thành quả nghiên cứu tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm trong dân gian ở Trung Quốc, phần nhiều nghiêng về nghiên cứu tín ngưỡng Quán Âm Phật giáo chính thống Trung Quốc. Hai loại hình tín ngưỡng Quán Âm này đều thuộc về hệ thống hai nền văn hóa khác nhau, giữa chúng có mối liên hệ với nhau, nhưng cũng có những nét riêng biệt. Niềm cảm hứng lớn lao của giới học thuật nước ngoài đối với tín ngưỡng Quán Âm dân gian Trung Quốc, được thể hiện rõ ở cái nhìn chuẩn xác về một bộ phận đóng vai trò quan trọng trong quá trình Hán hóa tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm. Những thành quả nghiên cứu của họ về phương diện này cũng là một bộ phận có giá trị nhất trong các nghiên cứu. Cuối cùng, nhìn từ phương pháp nghiên cứu, những tác phẩm về tín ngưỡng Quán Âm của giới học thuật nước ngoài, không chỉ sử dụng các phương pháp tôn giáo học, lịch sử học, mà còn đặc biệt chú trọng vận dụng các phương pháp khác như khảo cổ học, nhân loại học, xã hội học, tâm lý học để tiến hành nghiên cứu. Phân tích vấn đề đặc sắc, thích chọn những đề tài cụ thể, thậm chí tinh tế và chi tiết để đi sâu triển khai nghiên cứu. Đương nhiên, ngoài những vị như học giả Hoa Kiều Vu Quân Phương, còn có nhiều học giả nước ngoài do hạn chế về năng lực tiếng Hán cũng như văn hóa Trung Hoa, cho nên có một số nghiên cứu về tín ngưỡng Quán Âm chưa được khai thác triệt để, còn tồn đọng một số quan điểm cần được thảo luận thêm. Ngoài ra, các học giả nước ngoài chú trọng nghiên cứu vi mô, khi tham khảo một số vấn đề cụ thể mới thấy được những ưu thế như chân thực, triệt để và sâu sắc, nhưng vẫn thiếu đi sự nghiên cứu vĩ mô. Tuy nắm bắt vấn đề một cách tổng thể, tường thuật hoàn chỉnh, sắp xếp có hệ thống nhưng vẫn thấy được nhiều chỗ thiếu sót.

3.2.4. Nghiên cứu của người viết về tín ngưỡng Quán Âm

Những năm gần đây, khi nghiên cứu về tín ngưỡng Quán Âm, người viết đã “thả tép bắt tôm”, “quăng ngói nhử ngọc”. Lấy tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm làm đề tài nghiên cứu, việc trước tiên là tham gia Hội thảo nghiên cứu học thuật tư tưởng Quán Âm và quản lý hiện đại lần thứ nhất¹ (chỉ nộp luận văn), Hội thảo Học thuật Phật giáo Trường An Trung Quốc và Nhật Bản², Hội thảo nghiên cứu học thuật tam giáo Nho, Thích, Đạo ở Trung Hàn³, Hội thảo học thuật Văn hóa Quốc tế núi Thiên Thai lần thứ hai⁴, Hội thảo học thuật Quốc tế kỷ niệm 2000 Phật giáo Trung Quốc⁵, Hội thảo nghiên cứu học thuật Văn hóa Phật giáo Chung Nam Sơn lần thứ nhất⁶, Hội thảo nghiên cứu học thuật Phật giáo Ngô Việt lần thứ nhất⁷, Đối thoại văn hóa: Hội thảo học thuật Quốc tế khả năng và giới hạn⁸, Hội thảo nghiên cứu học thuật Tịnh Độ tông Trung Quốc lần thứ hai⁹, Hội đàm Nghệ thuật và Văn hóa Phật giáo trong lễ hội văn hóa Phật giáo Quốc tế lần thứ nhất tại Ngũ Đài Sơn Trung Quốc¹⁰. Như vậy, đã chính thức phát biểu tổng cộng có 23 bài văn¹¹ liên quan đến chủ đề này. Tóm lại, những quan điểm chủ yếu trong các thành quả nghiên cứu ở đây đã được phát biểu như sau:

(1) Ba hệ thống lớn của tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm: Dựa vào toàn bộ hệ thống Phật giáo thế giới đương đại, hiện chia làm ba hệ thống tín ngưỡng Quán Âm trong Phật giáo Hán truyền, Tạng truyền và tín ngưỡng dân gian Trung Quốc. Hai loại trước, đều là tín ngưỡng Phật giáo chính quy có kinh điển y cứ. Trong đó, hệ thống tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm Phật giáo Tạng truyền thuộc về phạm trù Đại thừa Mật giáo. Dựa vào những quy phạm và nghĩa lý tôn giáo như, quán tưởng mối tương quan giữa các câu chân ngôn và ấn thủ làm đặc trưng nổi bật, và chiếm địa vị vô cùng quan trọng trong toàn bộ hệ thống Phật giáo Tạng truyền. Hệ thống tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm Phật giáo Hán truyền thuộc về phạm trù Đại thừa Hiển giáo. Trên mặt nghĩa lý, chứa đựng những nội dung căn bản của Phật giáo Hán truyền; trên thực tế, thì đại diện cho những hình thái biểu hiện cơ bản nhất của Phật giáo Hán truyền. Hệ thống tín ngưỡng Quán Âm dân gian thuộc về tín ngưỡng dân gian, là phạm trù tôn giáo dân gian. Đặc trưng điển hình của nó không có kinh điển để y cứ, tùy vào thời đại, khu vực, các tầng lớp nhân sĩ khác nhau mà có thể xây dựng bất kỳ ý tưởng nào. Cho nên, hình thức biểu hiện của loại hình tín ngưỡng này vô cùng phức tạp. Về mặt nghĩa lý, có nhiều giáo lý đi ngược với kinh điển chính quy của Phật giáo, từ đó lộ ra nhiều điểm mê tín dị đoan nhất định. Ba hệ thống tín ngưỡng Quán Âm lớn này, vừa mang tính độc lập, lại vừa có mối liên hệ mật thiết với nhau.

(2) Năm giai đoạn của tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm Hán truyền: Người viết cho rằng, quá trình lịch sử truyền bá tín ngưỡng Quán Âm Hán truyền Trung Quốc có thể chia làm năm giai đoạn như sau:

1. Thời kỳ đầu từ Tam quốc đến Đông Tấn Thập lục quốc, đặc điểm nổi bật trong thời kỳ này là gọi Quán Âm là Quan Thế Âm, pháp môn tu là xưng thánh hiệu Quán Âm để cầu cứu khổ cứu nạn, lúc này vẫn chưa hình thành hệ thống tín ngưỡng Quán Âm hoàn chỉnh.

2. Thời kỳ hưng thịnh, từ thời Nam Bắc triều cho đến thời kỳ Tùy Đường, đây được xem là thời kỳ hưng thịnh. Những đặc điểm chủ yếu trong giai đoạn này ngoài phẩm Phổ môn ra còn phiên dịch rất nhiều những loại kinh điển về Quán Âm, tuy vẫn dùng pháp môn xưng thánh hiệu làm chính nhưng những phương thức tu trì khác như tạo tượng, lễ bái, cúng dường, tụng kinh, niệm chú ngày càng lưu hành rộng rãi. Khuôn mẫu cơ bản của hệ thống tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm đã được hình thành, loại hình tín ngưỡng này cũng đã được lưu hành trong mọi giai tầng xã hội.

3. Giai đoạn từ thời Tùy Đường đến thời Tống là thời kỳ phổ biến, những đặc điểm hiện rõ trong giai đoạn này là số lượng lớn các loại kinh điển về Quán Âm được phiên dịch. Những trước tác giải thích về tín ngưỡng Quán Âm lần lượt xuất hiện, hệ thống lý luận của tín ngưỡng Quán Âm trong Phật giáo Hán truyền là hoàn chỉnh nhất. Do đó, tín ngưỡng Quán Âm cũng được các tông phái khác tiếp nhận rộng rãi, sự truyền bá trong xã hội ngày một sâu rộng và phổ cập hơn.

4. Giai đoạn Nguyên - Minh - Thanh là thời kỳ diễn biến, đặc điểm chủ yếu chính trong thời kỳ này chính là từ thời Tống những câu chuyện truyền thuyết về công chúa Diệu Thiện, Quán Âm hình tướng nữ bắt đầu manh nha và được tuyên truyền rộng rãi. Trải qua quá trình mài giũa gia công, cho đến thời Nguyên thì được định hình, và nhanh chóng được phổ biến. Tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm thân nữ trở thành dòng chủ lưu trong tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm Phật giáo Hán truyền. Đồng thời, những tác phẩm nghệ thuật tượng Quán Âm ba mươi ba hóa thân theo phong cách Trung Quốc lần lượt xuất hiện. Phổ Đà sơn - đạo tràng chính Quán Âm tại Trung Quốc dần dần trở thành trung tâm lễ bái, tín ngưỡng Quán Âm trở thành hình tượng sùng bái chủ yếu của tôn giáo dân gian, hệ thống biểu hiện bên ngoài của tín ngưỡng Quán Âm Hán truyền cuối cùng được hình thành.

5. Từ năm 1912 đến nay là thời kỳ duy trì, đặc điểm chủ yếu là sự kết hợp ngày càng mật thiết giữa đời sống hiện thực với tín ngưỡng Quán Âm. Sau đó, từ thực tiễn tu hành theo hình thái bị động thuần khiết vốn có là dựa vào hình tượng Quán Âm, dần dần nương theo và bắt chước tinh thần cũng như hành động của Ngài, người người đều học làm một vị Quán Âm trong đời sống tu hành thực tiễn. Văn hóa tôn giáo Quán Âm cùng với văn hóa thế tục Quán Âm, đạt được một thành công đáng kể trên bước đường hoằng dương.

(3) Hai tầng kết cấu của văn hóa Quán Âm: Xét về mặt vĩ mô, người viết chia văn hóa Quán Âm thành hai bộ phận, văn hóa tôn giáo Quán Âm và văn hóa thế tục Quán Âm. Trong đó, văn hóa tôn giáo Quán Âm chính là nghi lễ tu trì và nghĩa lý căn bản của tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm. Cũng có thể chia nó làm hai phương diện: một là, sự sùng tín uy thần lực của Bồ tát Quán Âm; hai là, vì mong được thần lực Quán Âm gia trì mà nỗ lực tu tập. Trong điều thứ nhất, có thể phân thành tín ngưỡng Nhân địa Quán Âm và Quả địa Quán Âm. Phần phía sau, tức là chỉ cho nội dung chủ yếu về pháp môn Quán Âm mà tất cả tín chúng đang tu trì. Văn hóa tôn giáo Quán Âm là chủ thể của văn hóa Quán Âm, và là một bộ phận cấu thành nên Phật giáo Trung Hoa. Văn hóa thế tục Quán Âm, chính là thế tục hóa tín ngưỡng Quán Âm hoặc là thể hiện tín ngưỡng Quán Âm thông qua những hình thức văn hóa thế tục, chủ yếu về các phương diện như triết học, luân lý, văn học, nghệ thuật, phong tục tập quán, dưỡng sinh v.v. Nó là một bộ phận quan trọng trong văn hóa truyền thống Trung Hoa. Nếu không có văn hóa tôn giáo Quán Âm thì không có văn hóa thế tục Quán Âm, ngược lại văn hóa thế tục Quán Âm đã thúc đẩy cho sự truyền bá của văn hóa tôn giáo Quán Âm.

(4) Sáu loại hình thái tín ngưỡng Quán Âm: Người viết dựa vào những nghĩa lý căn bản tín ngưỡng Quán Âm và sự tương quan của nó như phương pháp, mục đích tu hành, phân loại hình thái tín ngưỡng Quán Âm Phật giáo Hán địa thành sáu loại: Thứ nhất là Loại hình xưng danh cứu nạn. Bộ kinh tiêu biểu nhất để y cứ là Phổ môn phẩm, với đặc trưng cơ bản là tin rằng Bồ tát Quán Âm có đầy đủ năng lực phương tiện quán âm thanh và thần lực tùy duyên hiển tướng. Cho nên, trong đời sống hiện thực nếu gặp những vấn đề khó giải quyết hay những tai nạn đột ngột, nếu một lòng niệm danh hiệu Quán Âm sẽ được sự linh ứng của Ngài cứu độ. Thứ hai là Loại hình trí tuệ giải thoát. Bộ kinh tiêu biểu để y cứ là Bát nhã Ba la mật đa tâm kinh, Lăng nghiêm kinh. So sánh với hình thái tín ngưỡng ở trên, hình thái tín ngưỡng trí tuệ giải thoát giúp chúng sinh chứng ngộ trí tuệ Phật vô thượng cao tột, đạt được giải thoát; mà Loại hình xưng danh cứu nạn chỉ là tạm thời giải trừ những cái khổ trước mắt của chúng sinh. Thứ ba là Loại hình mật nghi trì chú. Đặc điểm chủ yếu của loại hình này là chuyên tâm trì niệm các loại thần chú Quán Âm, cộng thêm việc dùng thân kết ấn, tâm chuyên quán tưởng, so với tín ngưỡng Quán Âm hoàn chỉnh có rất nhiều khác biệt. Loại hình tín ngưỡng này được xem là một pháp môn tổng trì, do vì nó vừa giúp người hành trì đạt được mục đích xưng danh cứu khổ, lại vừa có thể đạt được trí tuệ giải thoát. Thứ tư là Loại hình vãng sinh Tịnh độ, hình thái tín ngưỡng này thuộc về hệ thống tín ngưỡng Phật A Di Đà, nhưng do Phật A Di Đà và tín ngưỡng Tịnh độ lưu truyền phổ biến ở Trung Quốc. Qua đó, tâm nguyện và năng lực tiếp dẫn chúng sinh vãng sinh về thế giới Cực lạc của Bồ tát Quán Âm cũng nhờ đó mà được tất cả tín đồ hiểu rõ. Từ đó hình thái tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm trong Loại hình Vãng sinh Tịnh độ cũng được lưu hành rộng rãi. Những đặc trưng chủ yếu của loại hình tín ngưỡng này nằm ở chỗ, tin tưởng Bồ tát Quán Âm là một trong hai đệ tử của Đức A Di Đà ở thế giới Tây phương Cực lạc, pháp tướng của Ngài trang nghiêm vi diệu, Pháp thân thanh tịnh, pháp lực vô biên không cùng tận, tâm niệm đại từ đại bi. Ngài làm thị giả Phật A Di Đà tiếp dẫn những người có lòng kiền thành niệm Phật để vãng sinh về thế giới Cực lạc. Thứ năm là Loại hình hành thiện tích phúc, hình thái tín ngưỡng này hình thành nhờ sự tích công lũy đức trong kết cấu nội bộ văn hóa tôn giáo Quán Âm. Những lý luận chủ yếu của loại hình tín ngưỡng này, được y cứ vào luật nhân quả báo ứng của Phật giáo, mục tiêu chủ yếu chính là cầu mong gặt hái được phúc báo trong đời này hoặc đời sau, phương pháp tu hành chính yếu là “không làm những việc ác, chỉ làm những điều lành”, làm nhiều hơn tất cả những việc thiện lành. Thứ sáu là Loại hình giải nghi thích cảm, đặc điểm chủ yếu của loại hình này là đưa hình ảnh Quán Âm thành một vị thần tiên nhiều uy lực, có thể chỉ rõ con đường mê lầm cho chúng sinh trong xã hội thế tục, cầu Ngài dự đoán cát hung, giải trừ những vấn đề khó khăn, phức tạp. Sáu loại hình thái tín ngưỡng này có mối liên hệ và ảnh hưởng lẫn nhau, hình thành một hình thái tín ngưỡng Quán Âm hoàn chỉnh và hệ thống.

(5) Sự tương tác ba mặt của pháp môn Quán Âm: Đối với những pháp môn Quán Âm phức tạp tiến hành nắm bắt vĩ mô, chia chúng thành ba phương diện có mối liên hệ lẫn nhau, bao gồm thấy rồi ngộ được nghĩa lý, công phu tu luyện và tích lũy công đức. Quán ngộ nghĩa lý bao gồm hai loại lớn là Bát nhã Không quán và Nhĩ căn Viên thông, nó là một bộ phận tư duy biện luận mạnh nhất trong pháp môn Quán Âm, là nền tảng lý luận căn bản của pháp môn này. Công phu tu luyện được chia thành hai loại là đọc tụng thánh hiệu và thụ trì thần chú, đây là bộ phận thiếu đi tư duy biện luận nhưng lại nhấn mạnh niềm tin kiền thành tuyệt đối, kiên định hành trì, như pháp tu luyện. Nếu như nói rằng, quán ngộ nghĩa lý là con đường tu tập khó hành trì, thì tu luyện công phu là phương pháp dễ thực hành nhất trong các pháp môn Quán Âm. Bộ phận trước chỉ cho sự chứng ngộ cảnh giới Vô thượng cứu cánh, còn bộ phận sau nghiêng về tiêu tai giải nạn, lìa khổ được vui ngay trong đời này, hay trong quá trình luân hồi. Tích lũy phúc đức dường như bao quát tất cả những hoạt động trì giới tu phúc, trong đó chủ yếu noi theo hạnh từ bi của Quán Âm, lễ bái và cúng dường Ngài, quán niệm tướng hảo của Bồ tát, hoằng truyền các kinh điển, tạo tượng và kiến lập chùa tháp, sớm tối lễ bái thánh địa Quán Âm. Tu luyện công phu là một phương pháp tu trì nằm giữa hoặc vượt qua hai bộ phận trên, do vì nó vừa có tác dụng tu tuệ và tu phúc, vừa tu phúc và tuệ lại vừa có thể bảo đảm tiến trình công phu tu luyện bình thường, vững chắc và ổn định. Cho nên, ba bộ phận trong pháp môn Quán Âm có mối liên hệ tương tác lẫn nhau.

(6) Tính hỗn hợp tam giáo trong tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm dân gian: Người viết cho rằng ở những khu vực người Hán do vì chịu sự ảnh hưởng bởi hoàn cảnh xã hội, bối cảnh văn hóa truyền thống, có nhiều bộ phận của tín ngưỡng Quán Âm Phật giáo Đại thừa Ấn Độ và Trung Quốc bị điều chỉnh và thay đổi theo nhiều trình độ khác nhau với nhiều phương thức, từ đó hình thành nên hệ thống tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm dân gian Trung Quốc vừa khác với tín ngưỡng Quán Âm Phật giáo Ấn Độ và Tây Tạng, lại vừa khác với hệ thống tín ngưỡng Quán Âm Hán truyền Trung Quốc, cũng có thể gọi là hiện tượng văn hóa dân tộc Quán Âm. Hệ thống tín ngưỡng đặc thù này chính là kết quả pha trộn của hai loại tín ngưỡng Nho và Đạo. Trong đó, chủ yếu là sự kết hợp giữa Phật giáo với Nho giáo, thể hiện rõ trong tín ngưỡng Quán Âm dân gian với những nội dung tín ngưỡng như: nhân từ, hiếu đạo, cho con, trường thọ và nhân thiện v.v. Sự pha trộn giữa Phật giáo với Đạo giáo được thể hiện rõ trong tín ngưỡng Quán Âm dân gian cùng những nội dung liên quan đến thân thế ban đầu, cảnh giới, địa vị thần thánh, cho đến phẩm hạnh và thần thông của Bồ tát Quán Âm.

(7) Chỉnh lý hệ thống tư tưởng Quán Âm: Học giả tại Đài Loan đề xướng “tư tưởng Quán Âm”, đồng thời muốn kết nối với hoàn cảnh xã hội đương đại, người viết tiến hành chỉnh lý toàn diện hệ thống căn bản tư tưởng Quán Âm. Việc chỉnh lý này bắt đầu từ ba phương diện: tổ chức, kết cấu và đặc điểm cơ bản của tư tưởng Quán Âm để tiến hành. Liên quan đến kết cấu tư tưởng Quán Âm, người viết cho rằng nó được cấu thành từ hai chiều rộng và sâu. Trong đó, xét theo chiều rộng thì có ba phương diện: tư tưởng Quán Âm của Phật giáo Ấn Độ thời sơ kỳ, tư tưởng Quán Âm Phật giáo Trung Quốc, hậu kỳ sử Phật giáo Trung Quốc xuất hiện tư tưởng Quán Âm thuộc tôn giáo dân gian. Xét theo chiều sâu, thì cũng bao gồm ba phương diện: tư tưởng Quán Âm được ghi chép trong kinh điển chính quy của Phật giáo, tư tưởng Quán Âm thể hiện qua những sự tích ứng hóa Quán Âm và tư tưởng Quán Âm phảng phất trong nền văn học, tôn giáo và những truyền thuyết dân gian. Bàn về kết cấu tư tưởng Quán Âm, có thể xem Bát nhã Ba la mật của Phật giáo Đại thừa tiếp nhận toàn bộ hệ tư tưởng Quán Âm, đồng thời khiến nó trở thành một kết cấu cơ bản hoàn chỉnh và hệ thống. Do vì, tư tưởng Quán Âm hình thành từ trong tín ngưỡng Quán Âm, mà tất cả nội dung tín ngưỡng Quán Âm đều được triển khai xung quanh tư tưởng Bát nhã Ba la mật đa. Dù là Bồ tát Quán Âm trong quá trình tu tập, vì cầu chứng được thánh trí Bát nhã mà phát nguyện tu hành, hay là sau khi chứng ngộ được quả vị thánh trí có đầy đủ trí tuệ, phẩm hạnh và những nguyên tắc Ngài hành trì trong quá trình cứu độ chúng sinh, ban cho chúng sinh niềm an lạc, khơi dậy niềm vui tu tập theo hạnh nguyện Quán Âm, tôn kính những phẩm cách của Ngài, nhớ tưởng sự linh ứng hóa hiện và phụng hành những lời giáo huấn của Bồ tát Quán Âm. Những điều này đều là một quá trình trong “Bát nhã Ba la mật”. Bàn về những đặc điểm chủ yếu của tư tưởng Quán Âm, người viết cho rằng có thể xét từ ba hệ thống lớn: một là tư tưởng xuất hiện trong quá trình tu hành nhân địa, hai là tư tưởng hiển bày khi chứng được quả địa Bồ tát, ba là tư tưởng ra đời khi cứu giúp chúng sinh. Mỗi hệ thống đều có năm đặc trưng, tổng cộng có mười lăm đặc trưng trong hệ tư tưởng Quán Âm.

(8) Nghiên cứu về quá trình Trung Quốc hóa tín ngưỡng Quán Âm: Mọi người đều cho rằng, Quán Âm là một vị Bồ tát bị Hán hóa nhiều nhất, nhưng việc này rốt cuộc được biểu hiện ở phương diện nào? Giới học thuật nghiên cứu về mặt này còn thiếu tính hệ thống. Tôi cho rằng Trung Quốc hóa trong tín ngưỡng Quán Âm chủ yếu biểu hiện ở bốn phương diện: thân thế, hóa hiện, linh cảm và đạo tràng Bồ tát Quán Âm. Nói đến thân thế của Quán Âm, Phật giáo Ấn Độ trình bày có bảy thuyết chủ yếu, đặc điểm cơ bản đều là thân nam, mà Quán Âm vùng dân tộc Hán ở Hoa Hạ phải trải qua quá trình chuyển đổi từ thân nam sang thân nữ. Còn về quá trình Trung Quốc hóa sự linh ứng, hóa hiện trong tín ngưỡng Quán Âm, biểu hiện chủ yếu qua hai phương diện, hình tượng hóa hiện của Bồ tát Quán Âm và làm sao thấy được hình ảnh ứng thân của Ngài. Từ “ba mươi ba thân”, “ba mươi hai ứng thân” đến hình tượng “Quán Âm ba mươi ba thân” mang đậm màu sắc bản địa, đó chính là những đặc điểm hiện rõ nhất trong quá trình phát triển. Tiếp đến là bàn về việc Trung Quốc hóa niềm tin vào cảm ứng của Bồ tát Quán Âm, chủ yếu được thể hiện ở các phương diện, như quá trình nhận được sự linh cảm cho đến vị trí của nó trong pháp môn Quán Âm. Trong quá trình tiếp nhận sự linh cảm, phần nhiều thêm vào các nội dung đạo đức luân lý truyền thống Trung Hoa cho đến sự bao trùm linh ứng Quán Âm lên các pháp môn khác, chính là các biểu hiện đặc sắc bản địa hóa linh cảm Quán Âm. Liên quan đến đạo tràng Quán Âm, từ vùng núi Potalaka ven biển phía Nam nước Malakūṭa thuộc Ấn Độ cổ, đến núi Mai Sầm vùng biển Đông Trung Hoa. Ngót hết mấy thế kỷ, quá trình Hán hóa đạo tràng Quán Âm mới được hoàn thiện.

Người viết hiện vẫn chưa phát biểu những nghiên cứu về tín ngưỡng Quán Âm thuộc các phương diện như nguồn gốc, diễn biến, và sự truyền bá của tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm Ấn Độ thời cổ đại tại Trung Quốc. Những nghiên cứu của bản thân còn có nhiều chỗ thiếu sót, đặc biệt bị hạn chế về tài liệu nghiên cứu của giới học thuật Nhật Bản, cơ bản chưa thể đề cập đến tín ngưỡng Bồ tát Quán Âm Tây Tạng, chưa đi sâu nghiên cứu có hệ thống sự diễn biến của tín ngưỡng Quán Âm sau đời Tống, cũng chưa nắm rõ những tư liệu khảo cổ về nghệ thuật tạo tượng Quán Âm, hiểu biết không thông về lịch sử diễn biến và đặc sắc của nghệ thuật, lại chưa tìm hiểu toàn diện tình hình tín ngưỡng Quán Âm thời đương đại, và cũng chưa phân tích sâu sắc những ảnh hưởng của hình tượng Quán Âm lên các mặt văn hóa truyền thống, tâm lý dân tộc, quan niệm luân lý và nghệ thuật văn học của Trung Quốc. Hy vọng, sẽ khắc phục được những mặt hạn chế của bản thân về nghiên cứu học thuật trong tương lai.