(1839 – 1885)
Nguyễn Duy Cung quê xã Vạn Tượng huyện Tư Nghĩa nay là xã Nghĩa Dũng huyện Sơn Tịnh tỉnh Quảng Ngãi. Ông nổi tiếng học giỏi, có nhiều thơ hay. Ông đỗ cử nhân khóa thi năm 1868, được bổ làm Bang biện rồi Tham biện sơn phòng Nghĩa - Bình (hai tỉnh Quảng Ngãi - Bình Định), tiếp đó làm án sát tỉnh Bình Định. Chính trong thời gian này Nguyễn Duy Cung có nhiều thời gian và điều kiện giúp sĩ phu quê nhà hình thành Nghĩa hội sẵn sàng đánh Pháp. Năm 1885 Nguyễn Duy Cung tham gia phong trào chống Pháp dưới sự lãnh đạo của Mai Xuân Thưởng. Tháng 8-1885 quân Pháp đánh vào Quy Nhơn, Nguyễn Duy Cung đã anh dũng chống cự. Ông bị bắt và sau đó bị xử bắn. Thời gian bị giam trong ngục ông cắn ngón tay lấy máu viết “Huyết lệ tâm thư” trên vạt áo dài trắng và chuyển ra ngoài cho mọi người. Huyết lệ tâm thư tuy viết bằng chữ Hán, bản dịch quốc ngữ được truyền bá rộng rãi vì lời lẽ rất hào hùng, thiết tha, kêu gọi mọi người tiếp tục sự nghiệp cứu nước. Vì thế bức thư viết bằng máu hòa nước mắt của Nguyễn Duy Cung còn được gọi là Hịch kêu gọi chống Pháp. Huyết lệnh tâm thư gồm ba phần: phần đầu đề cao các tấm gương tiên liệt; phần giữa thuật lại quá trình đấu tranh dẫn tới cảnh giam cầm của tác giả; phần ba thể hiện ý chí sắt đá của người sắp hy sinh vì nước và kêu gọi mọi người tiếp tục đứng lên.
Xót nghĩ kinh thành thất thủ, oán kết ruột đau,
Sầu lo xa giá chạy dài, hằn sâu răng nghiến
Những câu thơ thống thiết thể hiện rất mạnh mẽ lòng yêu nước, căm thù giặc sâu sắc của người chí sĩ.
Trong huyết lệ tâm thư nói cho mọi người biết rõ cái tâm địa dê chó của bọn quan đầu tỉnh bắt Nguyễn Duy Cung rồi mở cửa thành cho quân Pháp vào:
Không ngờ gian thần bán nước
Nỡ đem lãnh thổ cho Tây.
Bác chúng ghị để làm càn, chiến cục xoay thành hòa cục,
Mở cửa thành ra đón tiếp, người Nam đổi dạng người Tây.
Trong những ngày giam hãm Nguyễn Duy Cung, Pháp và bọn tay sai vô liêm sỉ đã dùng mọi thủ đoạn tra tấn, mua chuộc hòng lung lạc tinh thần nhà chí sĩ nhưng chúng đã hoàn toàn thất bại. Nguyễn Duy Cung kể lại:
Mấy ngày cấm cố đề lao, hiếp bọn Cung tán thành mưu hòa hảo
Câu chuyện động binh gây vạ, buộc bọn Cung vào tội họp văn thân…
…Cung này tự nghĩ:
Thà làm ma có hồn trung vía nghĩa
Không làm người đeo mặt ngựa đầu trâu.
Dứt khoát, thẳng thắn, công khai. Và ngày 12-8-1885 Nguyễn Duy Cung hiên ngang bước lên đoạn đầu đài.
Bất chấp kẻ thù đe dọa khủng bố các sĩ phu và nhân dân hai tỉnh Bình Định, Quảng Ngãi đã long trọng đưa linh cữu Nguyễn Duy Cung về quê mai táng. Hiện nay, tại nhà thờ ông ở quê nhà còn lưu giữ một số hiện vật sinh thời nhà chí sĩ yêu nước thường dùng. Và những lời tâm huyết của ông trong Huyết tâm thư vẫn truyền tụng, thấm sâu vào lòng dân, kêu gọi mọi người nêu cao trung nghĩa với tổ quốc, non sông.