Chương 5Vài chiều hướng rõ rệt trong trị liệu

T

rong chương trước, dù đã mô tả giản lược về quá trình thay đổi nơi thân chủ, nhưng chủ yếu tập trung vào mối liên hệ trợ lực giúp cho sự thay đổi ấy có thể diễn ra. Chương này và chương kế tiếp đặc biệt đề cập nhiều hơn đến tính chất của trải nghiệm về sự biến đổi bên trong thân chủ.

Tôi đặc biệt thích chương này. Nó được viết vào năm 1951 - 1952, thời kì mà tôi thực sự đang thực sự cố gắng để cảm thụ, và rồi diễn tả, những hiện tượng xem như thiết yếu đối với việc trị liệu. Lúc đó cuốn “Client - centered Therapy” (Liệu pháp Thân chủ - trọng tâm) của tôi vừa được ấn hành – nhưng tôi không hài lòng với chương nói về quá trình trị liệu đã được viết cách đó khoảng hai năm. Tôi muốn tìm một cách chủ động hơn để thông đạt điều đã xảy ra đối với thân chủ.

Do đó, tôi chọn trường hợp một thân chủ mà sự trị liệu có nhiều ý nghĩa đối với tôi, trường hợp mà tôi đang tìm hiểu theo quan điểm nghiên cứu và lấy nó làm cơ sở, tôi cố gắng diễn tả những nhận định về quá trình trị liệu đang hình thành trong tôi. Tôi thấy mình rất táo bạo và khá liều lĩnh khi chỉ ra rằng, những thân chủ được trị liệu thành công dường như có sự yêu mến thực sự đối với chính bản thân họ. Tôi cũng không hoàn toàn chắc chắn khi phát biểu giả thuyết rằng, cốt lõi bản chất con người là tích cực (positive). Sau đấy, hóa ra những điểm này càng lúc càng được kinh nghiệm của tôi hỗ trợ và xác minh.

Quá trình của tâm lí trị liệu, như chúng ta đã biết qua định hướng thân chủ trọng tâm (tập trung vào người được trị liệu) là một trải nghiệm độc đáo và sinh động, khác biệt với từng cá nhân, nhưng lại cho thấy một quy luật và trật tự phổ quát đáng ngạc nhiên.

Một mặt, tôi ngày càng bị ấn tượng trước nhiều khía cạnh không thể phủ nhận của quá trình này. Mặt khác tôi khá bất mãn với những câu hỏi đại loại như: “Liệu nó có chữa được chứng rối loạn thần kinh cưỡng bách không?” “Anh chắn chắn là không đòi hỏi nó phải xóa bỏ một tình trạng loạn thần căn bản đấy chứ?” “Liệu nó có phù hợp để xử lí các vấn đề hôn nhân không?” “Có áp dụng được cho những người nói lắp hay đồng tính không?” “Những phục hồi này có kéo dài mãi mãi không?”… Những câu hỏi này, và những câu khác tương tự như thế, cũng dễ hiểu thôi, kiểu như khi người ta hỏi tia gamma có chữa được bệnh cước tay chân (chilblains) hay không. Nhưng theo tôi, chúng ta sẽ chệch hướng khi cứ cố đào sâu xem tâm lí trị liệu là gì, hay nó có thể làm được gì.

Trong chương này, tôi muốn ghi nhận những gì xuất hiện với tôi, cho tôi đặt vấn lại những gì liên quan đến quá trình mà chúng ta gọi là trị liệu rất hấp dẫn này, và tôi sẽ cố gắng trả lời một phần nào đó.

Tôi xin phép giới thiệu vấn đề như sau. Dù là tình cờ hay bằng sự hiểu biết sâu sắc, bằng kiến thức khoa học hay bằng nghệ thuật trong các mối quan hệ giữa con người, hoặc bằng sự kết hợp tất cả những yếu tố này, mà chúng tôi biết cách tạo nên một tiến trình thay đổi, và tiến trình này có thể mô tả được. Tiến trình này gồm một chuỗi những sự việc tuần tự và có ảnh hưởng nối tiếp, chúng có khuynh hướng diễn ra giống nhau nơi các thân chủ. Ít nhất chúng ta cũng vài điều kiện về thái độ cần có để diễn trình ấy có thể tiến triển.

Chúng ta biết rằng, nếu nhà trị liệu trong thâm tâm có những thái độ: (i) tôn trọng sâu xa và chấp nhận trọn vẹn thân chủ, (ii) tôn trọng sâu xa và chấp nhận những tiềm năng của thân chủ trong việc đối đãi với bản thân và ứng biến với hoàn cảnh; (iii) nếu những thái độ này thấm đượm sự đầm ấm, thì tình cảm nồng hậu đấy sẽ biến đổi những thái độ trên thành sự yêu mến thiết thân rất sâu xa đối với thân chủ; và (iv) nếu đạt tới mức độ cảm thông trong đó thân chủ bắt đầu thấy rằng nhà trị liệu hiểu thấu những tình cảm mà mình đang trải qua và chấp nhận mình tận nơi sâu thẳm của thấu biết, lúc đó chúng ta có thể chắc chắn rằng diễn trình thay đổi đã khởi động.

Chúng ta hãy đặt một câu hỏi nhờ đó khoa học có thể thực sự tiến triển. Câu hỏi này là:

Bản chất của diễn trình này là gì, đặc tính vốn có của nó là gì, hướng đi của nó thế nào, và đâu là đích đến tất yếu (nếu có) của tiến trình này?²²

Gần đây tôi đã bắt đầu cố gắng mô tả về liệu pháp lấy người được trị liệu làm trung tâm, gọi là liệu pháp Thân chủ trọng tâm (client-centered therapy)²³. Ở đây tôi sẽ không mô tả lại nữa, ngoại trừ để nói rằng những bằng chứng hiển nhiên về lâm sàng và nghiên cứu dường như cho thấy một số đặc tính liên tục trong diễn trình:

²² Một đoạn được cắt đi: Tác giả nói về vai trò của việc đặt câu hỏi đúng và nỗ lực đưa ra câu trả lời về tiến trình trị liệu dựa trên những mô tả, nghiên cứu cởi mở về nó. Xem thêm Carl R. Rogers, On Becoming a Person: A Therapist’s View of Psychotherapy, Introduction by Peter D . Kramer, M.D., Boston: Houghton Mifflin Co., New York, 1995, p.75.

²³ Rogers, C. R., Client-Centered Therapy, Boston: Houghton Mifflin Co., 1951, Chapter IV, “The Process of Therapy”.

(i) gia tăng sự thấu triệt nội tâm và sự trưởng thành trong hành vi;

(ii) thay đổi trong nhận thức và chấp nhận bản thân;

(iii) hiệp thông với chính mình, đưa những phần bị chối bỏ trước đây vào cấu trúc bản ngã;

(iv) sự định vị giá trị chuyển từ bên ngoài vào bên trong chính mình;

(v) có những thay trong liên hệ trị liệu và những thay đổi đặc thù về cấu trúc nhân cách, về cách xử sự và tình trạng sinh lí.

Mục tiêu tôi theo đuổi trong chương này là vượt qua những gì đã mô tả trước đó²⁴ và định hình cho một số khuynh hướng chưa được chú trọng trong trị liệu. Tôi muốn nói về vài chiều hướng và vài điểm chung cuộc có vẻ là đặc tính cố hữu của tiến trình trị liệu – mà chúng ta chỉ mới bắt đầu nhận thấy. Trong nỗ lực truyền lại những ý nghĩa một cách hoàn chỉnh, tôi sẽ minh họa bằng tài liệu lấy ra từ bản ghi âm cuộc phỏng vấn của một thân chủ. Tôi cũng sẽ hạn chế thảo luận về diễn trình của liệu pháp thân chủ trọng tâm, bởi rốt cuộc tôi phải nhìn nhận rằng, diễn trình - chiều hướng - và kết quả của trị liệu có thể khác biệt tùy theo những định hướng trị liệu khác nhau.

²⁴ Ngoài một số mô tả sai lầm, tôi đã cố gắng tìm hiểu tiến trình liệu pháp thân chủ trọng tâm bằng thể thức riêng của nó, như những gì đã cho thấy trong kinh nghiệm lâm sàng, trong những bản ghi âm phỏng vấn và trong trên bốn mươi nghiên cứu đã thực hiện.

Trải nghiệm một bản ngã tiềm tàng

Một đặc điểm trong tiến trình trị liệu, rất hiển nhiên trong tất cả những trường hợp, có thể được gọi là sự ý thức về kinh nghiệm, hay cũng có thể gọi là “sự cảm thụ kinh nghiệm” (the experiencing of experience). Ở đây tôi gọi nó là “trải nghiệm bản ngã” (the experiencing of the self ), mặc dầu cách gọi ấy chưa chính xác.

Trong mối liên hệ an toàn với một nhà trị liệu theo phương pháp thân chủ trọng tâm, vắng mặt hẳn mối đe dọa thực thụ hay tiềm tàng đối với bản ngã. Ở đó thân chủ có thể tự cho phép mình xem xét các khía cạnh khác nhau trong trải nghiệm của riêng mình, đúng như những gì người ấy cảm thấy, đúng như tri nhận bằng giác quan và tạng phủ, chứ không bóp méo chúng cho phù hợp với quan niệm hiện hữu về bản ngã. Nhiều trải nghiệm trong đó tỏ ra cực kì mẫu thuẫn với định nghĩa về bản thân trước đó, và bình thường thân chủ không thể cảm biết thật đầy đủ. Nhưng trong mối liên hệ an toàn với nhà trị liệu, chúng có thể được phép thấm nhập vào ý thức mà không bị bóp méo. Trải nghiệm đó thường được mô tả theo kiểu như: “Thì ra tôi như thế, vậy mà tôi thấy cảm xúc này rất xa lạ với cái tôi tưởng là tôi.” “Tôi yêu cha mẹ tôi, nhưng nhiều khi với họ, tôi cảm thấy cay đắng lạ lùng.” “Thực tình tôi chẳng tốt đẹp gì, nhưng đôi lúc tôi thấy mình còn tốt hơn bao kẻ khác.”

Đấy là cuộc trải nghiệm một bản ngã khác – một con người khác trong mỗi người. Ban đầu có thể biểu đạt nó như thế này: “Tôi là một bản ngã khác với kinh nghiệm trước đó của tôi.”

Sau câu ấy biến thể thành: “Có lẽ trong tôi có nhiều con người khác nhau, hay có lẽ bản thân tôi chứa đựng nhiều mâu thuẫn hơn là tôi tưởng.”

Và sau nữa, câu ấy sẽ thành thế này: “Trước đây tôi chắc rằng những trải nghiệm của tôi không thể là chính tôi – chúng mâu thuẫn quá, nhưng bây giờ tôi bắt đầu tin rằng tất cả những trải nghiệm của tôi có thể là chính tôi.”

Có lẽ một cái gì đó thuộc về bản chất của khía cạnh trị liệu này có thể được truyền tải từ hai đoạn phỏng vấn cô Oak – một bà nội trợ tuổi gần bốn mươi. Khi đến trị liệu, cô ấy đang gặp nhiều khó khăn trong quan hệ hôn nhân và gia đình. Khác với nhiều thân chủ khác, cô đặc biệt vốn thích theo dõi những diễn biến trong nội tâm mình. Và những bản ghi âm cuộc phỏng vấn cô chứa đựng nhiều tư liệu, từ khung tham chiếu của riêng cô, cho đến nhận thức của cô về những gì đang diễn ra. Cô ấy có xu hướng nói ra bằng lời những gì ngấm ngầm bên trong mình, điều mà những thân chủ khác không diễn tả ra được. Vì thế, phần lớn những trích đoạn phỏng vấn trong chương này rút ra từ trường hợp của cô.

Từ phần đầu của cuộc phỏng vấn lần thứ năm đã nổi lên tư liệu cho thấy nhận thức về trải nghiệm mà chúng ta đã nói ở trên²⁵.

²⁵ Kí hiệu gỡ băng ghi âm phỏng vấn: TC – Thân chủ, NTL – Nhà trị liệu.

TC

Tất cả xảy đến rất mơ hồ. Nhưng như ông thấy, tôi cứ có ý nghĩ rằng, toàn bộ quá trình này đối với tôi giống như là đang lật xem từng mảnh ghép trong trò chơi ghép hình. Đó dường như là những mảnh rời rạc chẳng có ý nghĩa gì lắm. Cầm chúng khơi khơi trong tay, tôi cũng chưa nghĩ tới ngay một mô hình nào cả. Tình trạng đó cứ tiếp diễn như vậy. Kể cũng lạ, tôi vốn không thích trò ghép hình đó, nó thường khiến tôi bực mình. Nhưng đó là cảm xúc của tôi. Và tôi muốn nói là mình nhặt lên những mẩu nhỏ [cô làm hiệu bằng tay suốt cuộc nói chuyện] chẳng có ý nghĩa gì, ngoại trừ cái cảm giác mình cầm chúng trên tay mà chẳng thấy một mô hình khả dĩ nào. Nhưng nếu cầm lên và sờ nắn như vậy, tôi có cảm tưởng là chúng sẽ vừa khít vào một chỗ nào đó.

NTL

Và lúc này đó là quá trình sờ thấy cái cảm xúc, hình thù và cả tập hợp những mảnh khác nhau với cảm giác chung là thế nào chúng cũng vừa khít vào một chỗ nào đó. Nhưng tất cả chú ý xoáy vào câu hỏi: “Cái cảm giác ấy giống với cảm giác gì? Và cấu trúc của nó như thế nào?

TC

Đúng rồi. Gần như có cái gì đó thật cụ thể trong đó. Một, một…

NTL

Cô không thể diễn tả điều đó mà không dùng đến hai tay? Một cảm xúc có thật như thể sờ mó được.

TC

Đúng rồi. Một cảm giác rất khách quan, nhưng tôi chưa bao giờ cảm thấy gần gũi với chính mình đến thế.

NTL

Cô đồng thời vừa đứng ngoài, vừa nhìn vào chính mình, và bằng cách nào đó gần gũi với chính mình hơn…

TC

Uhm... Ấy vậy mà lần đầu tiên sau nhiều tháng tôi không nghĩ tới những vấn đề của mình. Tôi thực sự không, không tìm cách giải quyết chúng.

NTL

Tôi có cảm tưởng là cô không định ngồi xuống để giải quyết “những vấn đề của tôi”. Không còn cái cảm tưởng ấy nữa.

TC

Đúng thế! Đúng thế! Tôi đồng ý là tôi... ý tôi muốn nói là mình không định ngồi xuống để ghép bức hình này, xem nó thành cái gì. Tôi phải nhìn ra bức tranh đã. Có thể vì, có thể vì tôi đang tận hưởng cảm giác do quá trình tạo ra. Hay là tôi thực sự đang học được một điều gì đó.

NTL

Ít nhất, cảm thấy mục tiêu trước mắt là nắm bắt những cảm xúc hiện thời như nó là chính nó, chứ không phải cô định ghép để nhìn thấy bức tranh, cô có sự thỏa mãn khi làm quen với từng mảnh ghép. Có phải thế không?

TC

Chính thế, chính là thế. Một thứ cảm giác rất gợi cảm, xúc động. Nó khá là thú vị. Đôi khi cũng không hẳn dễ chịu gì, tôi chắc như vậy, nhưng…

NTL

Một kiểu trải nghiệm khác biệt…

TC

Vâng, khác lắm.

Đoạn trích này cho thấy rõ ràng việc cho phép những cảm nghiệm lọt vào tầm ý thức mà không toan tính chiếm lấy nó như một phần của bản ngã, hay liên hệ nó với những kinh nghiệm khác tàng trữ trong ý thức. Nói cho thật rõ thì, đó là nhận thức về một loạt các trải nghiệm, mà vào lúc chúng nổi lên, không hề nghĩ rằng chúng liên đới tới bản thân. Chỉ sau đó mới nhận ra rằng những gì đã cảm nghiệm có thể đúng là²⁶ một phần của chính mình. Vì thế tiêu đề của phần này mới có tên “Trải nghiệm một bản ngã tiềm tàng”.

²⁶ Ở đây dùng chữ “đúng là” thay vì chữ “trờ thành” (become), vì những cảm xúc thân chủ trải qua trong quá trình trị liệu, có thể vốn trước đó đã sẵn trong họ rồi, họ chỉ chưa nhận thức rõ ràng và chưa gọi tên được. Quá trình trị liệu giúp họ một lần nữa “sống” lại những cảm xúc vốn có trong mình đó, đồng thời đưa họ vào một trải nghiệm nhận biết bản thân chưa từng có trước đây. Giữa cái “là” và cái “trở thành”, đó là một tiến-trình-thành-nhân đang được khởi động (BBT).

Dưới đây là một hình thức trải nghiệm mới và khác thường được diễn tả trong một đoạn lời lẽ thì bối rối, nhưng rõ ràng về cảm xúc của cuộc phỏng vấn thứ sáu.

TC

Ồ, tôi thấy mình có ý nghĩ rằng, trong những buổi trị liệu này, ờm, tôi đang hát một bài hát. Nghe thật mơ hồ nhỉ, ờ, thực ra tôi không hát, không phải kiểu thực sự hát lên một bài hát. Có lẽ giống như một bài thơ vọng lên. Và tôi thích ý tưởng này, ý tôi là nó dường như vọng đến tai tôi mà chẳng có nội dung gì cụ thể. Và trong lúc dõi theo nó, nó đến, nó đã đến cái vùng đất cảm xúc khác này. Chà, tôi tự hỏi mình, những ca như tôi sẽ thành ra thế này ư? Có thể là tôi nói ra bằng lời, và đôi khi trở nên say sưa với lời nói của chính mình hay sao? Và rồi, ờm, tôi cứ chạy theo cái đấy, đi theo nó mãi, ồ, tôi có làm mất thời gian của ông không? Thế rồi tôi nghi ngờ, một nỗi hoài nghi. Rồi có một điều gì khác xảy đến với tôi. Ờ, nó từ đâu đến nhỉ? Tôi không biết, trước đó tôi chẳng nghĩ gì tới nó cả, thật chẳng có tí logic nào. Ý nghĩ xuất hiện trong tôi: À, ra là chúng ta đang nhích từng chút, từng chút một, chúng ta không choáng ngợp hay hoài nghi, không tỏ ra lo lắng quá hay phấn khích quá, như khi những người mù dò dẫm đọc từng chữ bằng ngón tay trên bảng chữ nỗi Braille. Ôi tôi chẳng biết nữa – có thể là cái thứ gì đó, lẫn lộn hết. Có thể là một điều gì đó tôi đang trải qua.

NTL

Để xem tôi có hiểu được điều gì về chuỗi cảm xúc này hay không. Trước hết dường như là cô đang nảy ra một bài thơ – một bài ca không âm nhạc bằng cách nào đó, nhưng là một điều gì đó đầy sáng tạo – và tôi cho đó là một thứ cảm giác tích cực – và rồi cô lại có cảm tưởng hoài nghi về điều đó. “Có lẽ chỉ là tôi đang thốt ra, những lời cuốn tôi đi, những lời thực ra chỉ là vô nghĩa.” Và rồi một cảm giác rằng, có lẽ cô đang học hỏi một loại trải nghiệm mới, hết sức mới, giống như một người mù đang cố gắng hiểu được những gì anh ta cảm nhận qua đầu ngón tay.

TC

Ờ, ừm… [ngưng lại] Đôi khi tôi tự nghĩ có lẽ chúng ta đi hết từ bất ngờ này đến bất ngờ khác. Một điều gì đó như thế, và rồi thế nào đó khi tôi đến đây thì điều đó không còn đúng nữa, nó có vẻ giả tạo. Khi tôi nói những lời này thì nó không phải là bịa đặt, nhưng rồi đôi lúc tôi lại hoài nghi đó chỉ là bịa đặt. Có cảm tưởng như đúng là mình đang viết nhạc… Có lẽ đó là lí do hôm nay tôi hoài nghi về toàn thể sự việc, bởi vì nó không hề bị gò ép. Và thực tình tôi cảm thấy điều mình nên làm là hệ thống hóa lại mọi thứ. Tôi phải cố gắng hơn và…

NTL

Đó là một truy vấn sâu sắc kiểu như tôi đang làm gì với một bản thân không chịu thúc đẩy cho các sự việc được tác động, được giải quyết [ngừng nói].

TC

Nhưng thực tế là, tôi thật tình thích cái trạng thái này, cảm giác phải nói sao nhỉ, rất sâu sắc. Ý tôi là tôi cảm thấy những điều mà tôi chưa bao giờ cảm thấy trước đây. Tôi cũng thích cả điều đó nữa. Có thể mọi việc nó là như thế, chỉ là tôi không biết cho tới hôm nay.

Đây là một sự biến đổi về chiều sâu chắc chắn xảy ra trong trị liệu. Sự biến đổi này có thể tóm tắt linh động trong câu nói: “Tôi đến đây để giải quyết vấn đề, và bây giờ tôi thấy là tôi chỉ đang trải nghiệm chính mình.” Và với thân chủ, sự biến đổi này thường đi kèm với một đánh giá về lí trí rằng “việc đó là sai” cùng một nhận định mang chứa cảm xúc như “cảm thấy ổn tốt”, chẳng hạn thế.

Chúng ta có thể tạm kết luận rằng, một trong những chiều hướng căn bản trong việc tiến hành trị liệu là sự thong dong trải nghiệm những phản ứng cảm xúc và nội thể mà không cố gắng gán chúng với những kinh nghiệm vốn sẵn của bản thân. Lúc đầu, thân chủ thường tin chắc rằng những cảm xúc đấy, trải nghiệm đấy không thuộc về mình và không phải là chính mình. Điểm chung kết của diễn trình này là thân chủ khám phá ra rằng:

(i) người ấy có thể là toàn bộ những trải nghiệm và kinh nghiệm của mình, với tất cả những mâu thuẫn nông nổi và đa tạp;

(ii) người ấy có thể kiến tạo chính mình bằng những trải nghiệm của bản thân, thay vì cố gắng áp đặt định nghĩa về bản thân lên những trải nghiệm sống động và mới mẻ, thay vì từ chối nhận thức những yếu tố không vừa ý mình.

Trải nghiệm trọn vẹn một mối liên hệ ấm áp

Một trong những yếu tố của trị liệu mà gần đây chúng ta nhận thức được là, tới một mức nào đó, mỗi cuộc trị liệu là một cuộc học hỏi đối với thân chủ: Học chấp nhận toàn vẹn và tự do, không chút sợ sệt những tình cảm tích cực từ người khác. Hiện tượng này không xảy ra một cách rõ rệt trong tất cả các trường hợp. Nó đặc biệt đúng trong những trường hợp trị liệu lâu dài, nhưng không nhất thiết trường hợp nào cũng giống nhau. Tuy nhiên đây là một kinh nghiệm sâu sắc đến nỗi chúng tôi bắt đầu tự hỏi, phải chăng đây là chiều hướng mang nhiều ý nghĩa trong tiến trình trị liệu? Có lẽ nó đã xảy ra ở quãng nào đó không diễn tả được trong một vài giai đoạn trị liệu của tất cả những trường hợp trị liệu thành công.

Trước khi thảo luận về hiện tượng này, chúng ta hãy cho nó một hình hài bằng cách kể lại kinh nghiệm của cô Oak. Kinh nghiệm này đột ngột xảy đến với cô giữa cuộc phỏng vấn thứ 29 và 30, và cô dành hầu hết buổi phỏng vấn sau để đề cập tới nó. Cô bắt đầu cuộc nói chuyện như sau:

TC

À, tôi có một khám phá rất đáng chú ý. Tôi biết điều đó – [cười thành tiếng] tôi thấy là ông cũng quan tâm xem sự việc diễn ra như thế nào [cả hai cùng cười]. Tôi có cảm tưởng như thể là – “Có lẽ tôi sẽ để ông bước vào hành trình của tôi”, đại loại thế. Lần này thì ông sẽ thấy, trên tờ khai bệnh, tôi sẽ trả lời đúng. Ý tôi là, ông thực tình quan tâm xem điều gì xảy ra trong mối liên hệ giữa nhà tư vấn và khách hàng của mình – đột nhiên ý đó lóe lên trong tôi. Và đó là một sự khám phá – không hẳn thế. Nói thế không diễn tả hết. Đó là – ồ, một sự nhẹ nhõm, chứ không phải buông trôi, một kiểu… [ngừng lời] thẳng thắn mà không áp lực – kiểu thế.

Tôi không biết nữa.

NTL

Nghe có vẻ không phải là một ý tưởng mới, nhưng đó là một trải nghiệm mới. Cô thực sự cảm thấy là tôi thật lòng quan tâm, và nếu tôi tiếp nhận cảm giác đó của cô, thì cô sẵn lòng để tôi quan tâm.

TC

Dạ phải.

Việc để cho nhà trị liệu và mối quan tâm nhiệt thành của ông ta tham gia vào cuộc sống của mình chắc chắn là trải nghiệm trị liệu sâu sắc nhất đối với cô Oak. Trong một cuộc nói chuyện sau khi kết thúc trị liệu, cô đã rất tự nhiên nói đến trải nghiệm đó như một điều đáng nhớ. Thế có nghĩa là gì?

Có một điều chắc chắn là đây không phải sự dịch chuyển (transference)²⁷ hay chuyển dịch ngược (countertransference)²⁸. Một vài nhà tâm lí kinh nghiệm đã trải qua phân tâm học, có cơ hội quan sát sự phát triển của mối liên hệ trong một trường hợp khác trường hợp nêu trên. Họ là những người đầu tiên phản đối việc sử dụng thuật “sự dịch chuyển” và “chuyển dịch ngược” để mô tả hiện tượng này. Vì đây là sự hỗ tương và tương xứng, trong khi sự dịch chuyển và chuyển dịch ngược là những hiện tượng chỉ có một chiều và không thích hợp với thực tế của tình huống này.

²⁷ Sự dịch chuyển (Transference) là một thuật ngữ quan trọng trong phân tâm học, được Freud giới thiệu, xuất hiện khi một thân chủ “soi chiếu” những cảm xúc về một ai đó, đặc biệt là một người họ gặp trong thời thơ ấu, lên nhà trị liệu của mình. Có 3 loại chuyển di: (i) Tích cực (Positive), (ii) Tiêu cực: Negative; (iii) Dục cảm (Sexualized). Một ví dụ cổ điển về sự dịch chuyển trong mối quan hệ điều trị là chuyển di dục cảm, tức thân chủ phải lòng chính nhà trị liệu của mình. Tuy nhiên, một người cũng có thể chuyển di các cảm xúc như thịnh nộ, giận dữ, ngờ vực hoặc phụ thuộc lên đối phương.

²⁸ Chuyển dịch ngược (Countertransference) là một thuật ngữ trong phân tâm học, được Freud giới thiệu. Trong quá trình phân tâm, có khi nhà trị liệu chuyển những phản ứng như khó chịu, yêu, ghét... sang thân chủ một cách vô thức, do không kiểm soát được cảm xúc của bản thân.

Một trong những lí do mà sự tương hỗ này thường xảy ra trong kinh nghiệm của chúng tôi là vì với vai trò của những nhà trị liệu, chúng tôi dần dần ít sợ những tình cảm tích cực (lẫn tiêu cực) đối với thân chủ. Trong khi tiến hành trị liệu, tình cảm chấp nhận và tôn trọng của nhà trị liệu với thân chủ chuyển thành một cái gì đó gần như thán phục khi chứng kiến cuộc tranh đấu âm thầm, dũng cảm và quyết liệt bên trong một con người – để được là-chính-mình. Tôi nghĩ trong nhà trị liệu có một kinh nghiệm sâu xa về cái gọi là “cùng chung số phận” – một dạng như tình thân gia đình, tình anh em chị em – giữa người với người. Kết quả là nhà trị liệu thấy một tình cảm yêu thương, tích cực và ấm áp đối với thân chủ. Thân chủ, như trong trường hợp này, thấy khó lòng tiếp nhận thứ tình cảm tích cực nơi người khác. Nhưng một khi đã tiếp nhận rồi, họ sẽ không tránh khỏi cảm thấy thư giãn và để cho tình cảm ấm cúng yêu thương của người khác làm giảm bớt nỗi căng thẳng và sợ hãi khi phải đối mặt với cuộc sống.

Nhưng chúng ta đang đi trước thân chủ của chúng ta, hãy xem xét một vài khía cạnh của trải nghiệm này như những gì diễn ra với cô Oak. Trong những buổi nói chuyện ban đầu, cô ấy có đề cập đến việc mình chẳng yêu thương gì con người cả – mặc dù có người cho rằng cô sai, nhưng một cách mơ hồ và bướng bỉnh, cô thấy mình đúng. Một lần nữa, cô đề cập tới vấn đề này khi thảo luận về các trải nghiệm đã làm sáng tỏ thái độ của cô đối với người khác.

TC

Tôi nghĩ, và vẫn luôn nghĩ, mà tôi cũng không rõ tại sao tôi nói rằng “Tôi chẳng yêu thương gì con người cả”. Tôi chỉ luôn đinh ninh là vậy. Tôi tin chắc là thế. Ý tôi là, tôi thấy điều đó chẳng có gì sai quấy cả, phải không nào. Tôi nghĩ, tôi thấy nó rất rõ ràng trong tôi. Thế rồi tôi phải làm gì với tình huống này, tôi không biết. Tôi thấy tôi không thương yêu con người, nhưng tôi vẫn cứ bận lòng về họ kinh khủng.

NTL

Uhm. Tôi hiểu.

TC

Nói rõ ràng hơn thì, tôi quan tâm kinh khủng đến những gì xảy ra. Nhưng sự quan tâm này nó chỉ dừng ở chỗ muốn biết, chứ không muốn bị cuốn vào, hoặc không muốn góp phần gì vào đó cả – tôi thấy nó giả tạo. Đối với tôi thì dường như trong tình yêu thương, có một yếu tố cuối cùng mà nếu bạn làm điều đó, coi như đã là đủ. Đó là…

NTL

Nó đó, dạng như vậy.

TC

Vâng. Dường như tôi có mường tượng khác về sự quan tâm, tôi thấy đấy không phải là một từ diễn tả đúng – ý tôi là, có lẽ chúng ta cần một từ khác để nói về kiểu tình cảm này. Nếu đó là một điều chung cho mọi người thì không có nghĩa gì cả, bởi vì nó không phải là cá nhân. Ý tôi là, tôi cảm thấy thế thì ai cũng như ai. Trong khi người ta có thể có cái cảm giác yêu thương nhân loại, yêu thương người khác và đồng thời tiếp tục hùa vào làm cho người khác bị thần kinh, làm người khác đau mệt – tôi thấy điều này thật phi lí.

NTL

Cô khá là quan tâm và muốn hiểu, muốn tránh làm bất kì điều gì có thể góp phần vào chứng loạn thần kinh, hay góp thêm một điều gì đó mệt mỏi vào đời sống con người.

TC

Vâng, và đó là [ngừng nói]. Vâng, có cái gì trong chiều hướng đó... À, quay trở lại, rằng tôi cảm thấy như thế nào về cái kiểu tình cảm mà tôi bảo là khác này. Đây đâu phải một phiên đấu giá mà tôi định giá cho bản thân mình. Không có gì là xác quyết cả... Nhiều lúc tôi bực mình khi tôi – tôi phải nói với chính mình “Tôi không yêu thương con người”, nhưng tôi luôn biết rằng có điều gì đó tích cực. Rằng có thể là tôi đúng. Và – có thể tôi hoàn toàn sai vào lúc này, nhưng dường như bằng cách nào đó, tôi bị trói buộc vào cảm giác về cái giá trị mà trị liệu mang lại. Bây giờ tôi không thể nắm bắt rõ rệt, nhưng nó gần đến mức tôi có thể giải thích cho chính mình – vâng, ông quả thực có thể hiện sự quan tâm đấy vào một lúc nào đó – tôi, à, ừm, trong quá trình học hỏi tôi đã nhận ra như vậy. Nó thật đơn giản như thế. Và trước đây tôi không hề nhận ra điều đó. Tôi có thể đã đóng cánh cửa này lại và bước ra ngoài, và trong lúc thảo luận về trị liệu, đã có thể nói rằng, vâng, nhà trị liệu thì phải như vậy chứ – nhưng, ý tôi là tôi chưa từng có những trải nghiệm sống động về điều đấy.

Trong đoạn này, mặc dù cô ấy đang cố gắng diễn tả những cảm xúc riêng của mình, nhưng có vẻ như những gì cô ấy nói cũng là đặc điểm thái độ của nhà trị liệu đối với thân chủ. Thái độ này, tốt nhất là không lẫn lộn sự báo đáp (quid pro quo) của những trải nghiệm mà chúng ta gọi là tình yêu (love). Đó chỉ đơn giản là tình cảm cởi mở, mộc mạc của con người đối với tha nhân. Với tôi, thứ tình cảm này còn thiết yếu hơn cả tình yêu dục tính hay tình phụ mẫu. Đó là sự quan tâm đủ đầy đến một người nào đó mà không gây trở ngại cho sự phát triển của người đấy, cũng không dùng người đấy cho mục tiêu phóng đại bản ngã của mình. Bạn mãn nguyện khi để người đấy tự do trưởng thành theo cách của riêng mình.

Thân chủ của chúng ta tiếp tục thảo luận về việc trước đây cô ấy đã khó khăn ra sao khi tiếp nhận bất kì sự giúp đỡ hay tình cảm tích cực nào từ những người khác, và giờ đây thái độ này đang thay đổi như thế nào.

TC

Tôi cảm thấy… là chính ông cũng phải cố gắng nhiều, nhưng dầu sao ông cũng phải có khả năng quan tâm ấy đối với người khác [Cô nói rằng có nhiều lần lẽ ra cô đã có thể tiếp nhận tình người ấm áp và sự dịu dàng từ người khác]. Tôi có cảm tưởng là mình sợ sẽ bị hủy hoại [Cô quay lại nói về chính việc tư vấn trị liệu và cảm nghĩ của cô về nó]. Ý tôi là, chính tôi cảm thấy bị giằng xé. Hình như đã có lần tôi nói điều này rồi – rằng tôi cảm thấy, một kiểu như là, không muốn ông nói đi nói lại, không muốn ông gọi ra những điều trong lòng tôi. Có thể nói đó sự phản kháng, tất nhiên rồi. Nhưng với tôi bây giờ đấy không hẳn là điều gì tệ hại... Tôi nghĩ rằng trong một chuyện nào đó, ý tôi là, đôi khi cái cảm giác mạnh mẽ nhất là “Đấy là việc riêng của tôi, chỉ của riêng tôi thôi.” Tôi phải gạt bỏ ý nghĩ ấy đi. Phải không?

NTL

Đấy là một trải nghiệm rất khó nói thành lời, nhưng ở đây tôi nhận ra sự khác biệt trong mối tương liên này, đi từ chỗ cảm thấy rằng “Đây là vấn đề của riêng tôi.” “Tôi phải tự giải quyết lấy.” “Tôi đang giải quyết đây.” v.v. Dần dần như thế cho đến khi cảm thấy một điều gì đó khác, kiểu như – “Tôi có thể để ông can dự vào việc của tôi.”

TC

Vâng. Bây giờ thì... Ý tôi là, chính thế, kiểu như là – vâng, ta có thể gọi là chặng thứ hai. Nó khá tốt, khá ổn. Tôi vẫn một mình, nhưng tôi không – ông thấy đấy – tôi...

NTL

Ừm, vâng, một mình mà không phải một-mình, có phải vậy không?

TC

Vâng.

NTL

Trong tất cả những điều này, có một cảm giác – vẫn là, mọi trải nghiệm của tôi đều là của riêng tôi. Cảm giác này là không tránh được, và cũng cần phải thế. Nhưng đấy không phải là tất cả. Bằng cách nào đó vẫn có thể chia sẻ những cảm xúc đó hoặc đón nhận sự quan tâm của người khác – đó là điểm mới.

TC

Phải, và đó là – mặc dầu đó là, sự việc phải như thế.

Ý tôi là phải vậy mới được – Có, có cảm tưởng “như thế là tốt”. Ý tôi là, tốt đối với tôi, tôi hiểu được. Có cảm tưởng là trong sự quan tâm này, dường như ông lùi về phía sau, kiểu như một người đứng ngoài. Và nếu tôi muốn cắt ngang mọi thứ, thì nó giống như một nhát cắt, tôi có thể cắt đứt, tôi có thể vạt như vạt những bụi cỏ, còn ông thì – ý tôi là ông sẽ không bối rối nếu phải lách qua những bụi cỏ ấy. Tôi không biết – nói thế cũng không rõ nghĩa lắm. Ý tôi là...

NTL

Ngoại trừ cô cảm giác rằng cái cảm nghĩ trên đây của cô thật đúng, phải không?

TC

Vâng.

Chẳng phải đoạn trích này nói lên cốt tủy của tiến trình xã hội hóa hay sao? Để khám phá ra rằng việc tiếp nhận tình cảm tích cực của người khác không có gì là hủy hoại, không nhất thiết phải kết thúc trong tổn thương, rằng thực sự “cảm thấy tuyệt” khi có một người bên cạnh mình trong khi mình chiến đấu với đời. Đây có thể là một trong những điều học hỏi sâu sắc nhất đối với một cá nhân, dù là trong trị liệu hay bên ngoài cuộc sống kia.

Một cái gì đó mới mẻ, một trải nghiệm không thể diễn tả bằng lời được cô Oak mô tả trong những phút cuối của buổi nói chuyện thứ 30.

TC

Tôi đang trải qua một điều – có lẽ là điều học hỏi đáng giá nhất – tôi biết là tôi hay nói rằng những hiểu biết của tôi chẳng giúp gì cho tôi ở đây. Ý tôi là, thứ kiến thức tôi thu thập được chẳng giúp gì cho tôi. Nhưng dường như đối với tôi, quá trình học hỏi ở đây đầy động lực và rất sống động, ý tôi – nó là một phần của tất cả mọi thứ, cũng là một phần của tôi. Rằng nếu tôi rút ra một điều gì đó, thì điều đấy là – ý tôi là, tôi tự hỏi, liệu mình có thể sắp xếp những trải nghiệm ở đây thành một thứ kiến thức thấm nhập vào trong mình được hay không.

NTL

Nói khác đi, kiểu học tập diễn ra ở đây là một thứ gì đó khá khác biệt và khá sâu sắc, rất thiết yếu, rất thực tế. Và nó rất quý giá đối với cô, nhưng câu hỏi cô đặt ra là: Liệu tôi có được một bức tranh trí tuệ rõ ràng về những gì đã diễn ra ở mức độ học hỏi sâu sắc hơn này không?

TC

Ừm. Một cái gì đó như thế.

Việc học hỏi diễn ra trong trị liệu là một sự kiện toàn thể, đánh động đến gốc rễ con người. Đó là một sự thấm nhập sâu bên trong và thường không nói thành lời. Nó có thể theo hoặc không theo những nguyên tắc của việc học tập bằng trí năng thông thường với những tri thức ít có liên quan tới bản ngã. Dẫu sao điều này cũng chỉ là nói ngoài lề một chút thôi.

Chúng ta hãy khép lại phần này bằng cách nói lại bản chất của nó. Có lẽ, một trong những đặc tính của một cuộc trị liệu triệt để đó là thân chủ khám phá ra rằng, không có gì tai hại khi tiếp nhận trọn vẹn tình cảm tích cực mà nhà trị liệu dành cho họ vào trải nghiệm của chính họ. Tại sao sự tiếp nhận này lại khó khăn như thế, một phần có lẽ là vì về cơ bản nó liên quan đến cảm tưởng “Tôi xứng đáng được yêu mến.” Chúng ta sẽ xét tới điều này trong phần sau. Hiện giờ ta có thể chỉ ra rằng, trị liệu ở khía cạnh này là một trải nghiệm tự do và đủ đầy về một quan hệ thân tình, có thể nói chung như sau: “Tôi có thể cho phép ai đó quan tâm đến mình, và trong thâm tâm, tôi có thể tiếp nhận sự quan tâm đó. Điều này cho phép tôi nhận ra là tôi lưu tâm, và lưu tâm rất nhiều, về những người khác.”

Sự ưa thích bản ngã

Trong nhiều bài viết và bài nghiên cứu đã xuất bản liên quan tới liệu pháp thân chủ trọng tâm, có nhấn mạnh đến việc chấp nhận bản thân như một trong những hướng tiến tới và kết quả của việc trị liệu. Chúng ta đã xác nhận một thực tế là, khi trị liệu tâm lí thành công, những thái độ tiêu cực về bản thân giảm đi và những thái độ tích cực gia tăng. Chúng ta đã đo lường được sự gia tăng từng bước trong việc chấp nhận bản thân và nghiên cứu sự gia tăng tương quan trong việc chấp nhận người khác. Nhưng khi tôi xem xét lại những lời khẳng định này và so sánh với những ca gần đây, tôi cảm thấy chúng chưa thật sự nói hết nhẽ. Thân chủ không những chấp nhận chính mình (cụm từ này có thể hàm ý một sự chấp nhận miễn cưỡng, và về điều không thể tránh khỏi), mà người đó thực sự đi tới chỗ yêu thích chính mình. Đây không phải kiểu ưa thích phô trương và tự mãn, đó là niềm vui thầm lặng được là-chính-mình.

Cuộc nói chuyện thứ 33 của cô Oak làm nổi bật chiều hướng này khá độc đáo. Cuộc phỏng vấn này diễn ra mười ngày sau cuộc phỏng vấn mà lần đầu tiên cô thừa nhận với bản thân rằng nhà trị liệu quan tâm đến mình. Bất kể chúng ta nghĩ sao, đoạn trích này cho thấy rất rõ niềm vui âm thầm được là chính mình, cùng với thái độ như cáo lỗi – trong văn hóa của chúng ta, người ta cảm thấy cần phải có đối với một trải nghiệm như vậy. Ít phút cuối cùng của cuộc phỏng vấn, biết là sắp hết giờ của mình rồi, cô nói:

TC

Một điều làm tôi băn khoăn – và tôi sẽ nói nhanh bởi tôi có thể trở lại vấn đề này lần khác – một cảm giác mà đôi lúc tôi không xua đi được. Cảm thấy mãn nguyện lắm với chính mình. Trở lại kĩ thuật Q²⁹. Có lần tôi ở đây bước ra và như bị thôi thúc, tôi đặt tấm thẻ đầu tiên lên, “Tôi là một người có sức hút.” Nhìn nó tôi ngỡ ngàng, nhưng cứ để nó ở đó, bởi vì tôi thành thật cảm thấy thế – điều đó làm tôi bực bội, và bây giờ thì tôi hiểu. Đôi khi có một cảm giác hài lòng, không phải kiêu ngạo đâu, mà chỉ là – tôi không biết nữa, một dạng như mãn nguyện. Một bước ngoặt rõ rệt, và điều đó làm tôi băn khoăn. Chưa hết, tôi tự hỏi, tôi hiếm khi nhớ lại những điều tôi nói ở đây. Ý tôi là, tôi tự hỏi tại sao tôi lại tin chắc rằng tôi cảm thấy bị tổn thương khi nghe có người nói với đứa trẻ “Đừng khóc.” Ý tôi là, tôi luôn luôn cảm thấy rằng như thế là không đúng, tôi thấy là nếu nó đau thì cứ để nó khóc. Và bây giờ đến cái cảm giác hài lòng mà tôi có. Gần đây tôi đi tới chỗ cảm thấy, có một cái gì đó gần giống như vậy, rằng chúng ta không phản đối khi con trẻ cảm thấy hài lòng với chính mình. Tôi thấy đây không có gì là kiêu căng. Có lẽ mọi người đều nên cảm thấy như thế – hài lòng với chính mình.

²⁹ Kĩ thuật Q: Trong suốt quá trình trị liệu, thân chủ được yêu cầu nhiều lần sắp xếp một nhóm thẻ, mỗi thẻ chứa một cụm từ tự mô tả, theo kiểu tự miêu tả chính mình. Ở một đầu, cô ấy sẽ đặt những thẻ giống mình nhất, và ở đầu kia là những thẻ không giống mình nhất. Vì vậy, khi cô ấy nói rằng cô ấy đặt thẻ đầu tiên “Tôi là một người có sức hút”, điều đó có nghĩa là cô ấy coi đây là cụm miêu tả đặc trưng nhất về bản thân.

NTL

Cô có khuynh hướng tự vấn bản thân về những cảm giác của mình, và nếu cô cứ tiếp tục suy nghĩ, có thể sẽ đi đến hai mặt của một bức tranh, kiểu như nếu một đứa trẻ muốn khóc, sao nó lại không nên khóc? Và nếu nó muốn cảm thấy hài lòng với chính nó, thì nó không có toàn quyền cảm thấy hài lòng hay sao? Và điều mấu chốt tôi thấy ở đây là, cô đã liên tục trải nghiệm sự nhận biết về chính mình.

TC

Vâng. Quả là vậy.

NTL

“Tôi thực sự là một người phong phú và ý vị.”

TC

Gần như thế. Và rồi tôi nói với chính mình, “Xã hội cứ đẩy chúng ta xoay mòng mòng, và chúng ta lạc lối.” Trở lại với những cảm tưởng của tôi về trẻ nhỏ. Chà, có lẽ là chúng phong phú hơn chúng ta. Có lẽ chúng ta đã đánh mất thứ gì đó trong quá trình trưởng thành.

NTL

Có thể là chúng có sự khôn ngoan thấu biết mà chúng ta đã đánh mất.

TC

Ồ, đúng thế. Tôi hết giờ rồi.

Ở đây, cũng như đối với nhiều thân chủ khác, cô muốn tự biện hộ khi nhận ra là mình đã đi đến chỗ yêu mến, thích thú và trân trọng bản thân. Có cảm tưởng đó là một niềm vui thích thoải mái và hồn nhiên, một niềm vui sống nguyên thủy, tựa như chú cừu tung tăng trên đồng cỏ xanh, như chú cá ngụp lặn giữa làn sóng biếc. Cô Oak cảm thấy đó là một điều bẩm sinh đối với những hài nhi, điều mà chúng ta đã đánh mất trong quá trình phát triển lệch lạc.

Tình cảm yêu mến bản thân này đã được báo hiệu từ một cuộc nói chuyện trước đó – trong đấy có lẽ bản chất nền tảng của nó được làm sáng tỏ. Trong cuộc phỏng vấn thứ 9, cô Oak lúng túng biểu lộ một cái gì đó mà cô luôn luôn giữ kín cho riêng mình. Cô tiết lộ một cách khó khăn, vì cô ngừng lại rất lâu trước khi lên tiếng.

TC

Ông biết đấy, thật là ngớ ngẩn, nhưng tôi chưa bao giờ nói với ai điều này [cười luống cuống] và chắc là nói ra thì tốt cho tôi. Từ rất lâu, ồ, có lẽ từ hồi còn niên thiếu, từ mười bảy tuổi đến nay, tôi đã tự nói với mình về một thứ mà tôi gọi là “những tia sáng le lói của tỉnh thức”.

Tôi chưa bao giờ nói với ai điều này [lại bối rối cười] - trong những thoáng ấy, tôi thực sự cảm thấy tỉnh táo lành mạnh, và tôi nhận biết khá nhiều về cuộc sống. Và luôn luôn với mối lo lắng và nỗi buồn khủng khiếp về việc chúng ta đi được bao xa, có lạc đường không. Đôi lúc cảm thấy đang đi tìm chính mình toàn vẹn trong một thế giới vỡ nát, đi tìm chính mình bình an trong một thế giới hỗn mang.

NTL

Chỉ là thoáng qua và không thường xuyên, nhưng có những lúc dường như cô thấy toàn thể con người mình hành động và cảm xúc trong một thế giới – một thế giới chắc hẳn là rất hỗn loạn.

TC

Đúng vậy. Và ý tôi là, tôi biết rằng từ những con người lành mạnh, chúng ta thực sự đã đi lạc quá xa. Và tất nhiên, người ta không nói về những điều đó.

NTL

Cảm giác thật không an toàn khi nói đến con người đang ca hát trong cô³⁰.

³⁰ Trước đó trong một đoạn phỏng vấn, cô Oak có nói về chuyện cô ấy cảm tưởng như đã hát một bài hát.

TC

Kẻ đó sống ở đâu?

NTL

Dường như không có nơi nào dung chứa kẻ ấy cả.

TC

Lẽ dĩ nhiên, ông biết đấy, đấy là lí do khiến cho tôi – xin đợi một chút, khiến tôi đặc biệt chú trọng đến cảm xúc ở đây. Có lẽ là tại thế.

NTL

Bởi vì toàn thể con người cô chỉ hiện hữu với tất cả tình cảm, cảm xúc của cô. Thế nên cô rất ý thức về các cảm xúc của mình, đúng không?

TC

Thật thế. Đúng, đúng là tôi không chối bỏ cảm xúc.

NTL

Đó là toàn bộ con người cô, bằng cách sống với mọi cảm xúc, thay vì gạt chúng sang một bên.

TC

Đúng thế [ngừng] Tôi cho rằng, từ góc nhìn thực tế, có thể nói những gì tôi phải làm là giải quyết một số vấn đề, những vấn đề hằng ngày. Ấy vậy mà tôi lại cố gắng đi giải quyết, giải quyết cái gì đó thật lớn lao, trọng đại, hơn là đi vào những vấn đề nhỏ nhặt hằng ngày. Có lẽ điều đó tóm gọn được toàn thể sự việc.

NTL

Tôi không biết nói thế này có sai lệch ý cô không, rằng theo quan điểm cố hữu của cô thì cô phải dành thời giờ suy nghĩ về những vấn đề cụ thể. Nhưng cô băn khoăn là, như thế thì có thể cô sẽ không quán sát được toàn bộ con người mình – và biết đâu điều này còn quan trọng hơn cả việc giải quyết những vấn đề hàng ngày.

TC

Tôi nghĩ chính là như thế. Chính thế đấy. Đúng là điều tôi muốn nói.

Nếu chúng ta có lí khi gộp hai trải nghiệm lại với nhau, và có lí khi coi chúng là điển hình, thì chúng ta có thể nói rằng, cả trong trị liệu cũng như trong những trải nghiệm thoáng qua trước đó của cô, cô đã từng tận hưởng một sự trân trọng thích thú, lành mạnh và mãn nguyện với chính bản thân mình như một con người linh động và toàn vẹn – trải nghiệm này xảy đến khi cô không gạt bỏ cảm xúc của mình, mà sống đúng với chúng.

Đây là một sự thực quan trọng và thường bị lãng quên trong tiến trình trị liệu. Nó hữu hiệu trong chiều hướng cho phép thân chủ trải nghiệm trọn vẹn và ý thức được tất cả những phản ứng của mình, kể cả những tình cảm và cảm xúc sâu trong nội tâm. Khi ấy, thân chủ thấy một tình cảm yêu mến tích cực với chính mình, một sự đánh giá chân xác về bản thân như một cá thể vẹn toàn – đó là một trong những kết quả quan trọng của việc trị liệu.

Khám phá thấy cốt lõi của nhân cách là tích cực

Một trong những quan điểm cách mạng nhất phát triển nhờ kinh nghiệm lâm sàng là nhận định ngày càng được củng cố rằng, cốt lõi thâm sâu của bản chất con người, những lớp sâu xa nhất của nhân cách, nền tảng của “bản tính loài vật” (animal nature) là tích cực – về căn bản được xã hội hóa, tiến bộ, hợp lí và thực tiễn.

Quan điểm này xa lạ với nền văn hóa hiện tại của chúng ta, nên tôi không mong gì nó được chấp nhận, và thực ra nó có vẻ cách mạng quá về nội dung nên không thể chấp nhận nó nếu chưa tìm hiểu tới nơi tới chốn. Và ngay cả khi nó vượt qua những thử nghiệm này, vẫn khó mà chấp nhận. Tôn giáo, và nhất truyền thống Kitô giáo, Tin Lành, đã thấm nhuần văn hóa của chúng ta với quan điểm con người từ căn bản là tội lỗi, phải cần đến điều gì gần như phép lạ thì bản chất tội lỗi của con người mới được giải trừ.

Trong tâm lí học, Freud và những người theo ông đã trình bày những lí luận có sức thuyết phục rằng tiềm thức (id), bản chất căn bản và vô thức của con người được cấu thành trước tiên bởi những bản năng, nếu thả lỏng những bản năng này thì kết quả sẽ là loạn luân, sát nhân và đủ loại tội ác. Toàn bộ vấn đề của trị liệu, theo quan điểm của nhóm này, là làm thế nào để kiềm chế được những lực lượng hoang dại này một cách lành mạnh và mang tính kiến tạo, thay vì phải “tìm đến” những chứng rối loạn thần kinh. Nhưng trái tim con người là phi lí, chống đối xã hội, muốn hủy hoại người khác và bản thân – điều này vẫn được chấp nhận mà hầu như không cần phải tra vấn.

Lẽ dĩ nhiên đôi khi cũng có tiếng nói phản đối. Maslow³¹ biện hộ mạnh mẽ cho bản tính thú vật của con người, nêu lên rằng những cảm xúc chống đối xã hội như thù hận, ghen tuông, v.v... chỉ là kết quả của sự thất bại khi những thôi thúc căn bản liên quan đến nhu cầu thiết thân như tình yêu, cảm giác an toàn không được thỏa mãn. Montagu³² cũng vậy, khai triển luận điểm cho rằng sự hợp tác, chứ không phải đấu tranh, mới là quy luật cơ bản của đời sống con người. Nhưng những tiếng nói lạc lõng ấy người ta ít nghe tới.

³¹ Maslow, A. H., “Our maligned animal nature”, Jour. of Psychol., 1949, 28, 273-278.

³² Montagu, A., On Being Human, New York: Henry Schuman, Inc., 1950.

Tổng quát thì cho đến lúc ấy, quan điểm của các nhà chuyên nghiệp và của người thường vẫn là, con người từ trong bản chất tốt nhất cần được kiểm soát hoặc được che đậy, hoặc cả hai.

Nhìn lại nhiều năm kinh nghiệm trị bệnh và nghiên cứu, chính tôi cũng mãi mới nhận ra sai lầm của cái quan niệm chuyên nghiệp lẫn phổ thông ấy. Có lẽ nguyên do cũng nằm ở thực tế là trong trị liệu, người ta không ngừng thấy những tình cảm hận thù và chống đối xã hội nơi thân chủ nổi lên, nên dễ dàng đi đến kết luận đó là bản chất con người. Dần dần, chúng ta mới thấy rằng những tình cảm hoang dại và chống đối xã hội này không phải là những nét sâu nhất, cũng không phải là mạnh nhất. Cái cốt tủy thâm sâu nhất của nhân cách con người là chính cái sức sống (organism), cái sức sống vừa tự tồn (self-preserving) vừa mang tính xã hội.

Để cụ thể hơn cho luận điểm này, tôi xin trở lại với ca của cô Oak. Tôi sẽ trích ra đoạn khá dài của phần ghi âm cuộc nói chuyện, hòng làm sáng tỏ loại trải nghiệm mà tôi đã dựa vào đó để đưa ra những lời khẳng định trên.

Có lẽ những đoạn trích cho thấy từng lớp nhân cách mở ra cho đến khi ta thấy được những phần sâu thẳm nhất.

Trong buổi nói chuyện thứ tám, cô Oak vén lớp phòng thủ đầu tiên lên, và khám phá ra niềm oán thù lẫn khao khát trả thù nằm bên dưới.

TC

Ông biết không, về mặt rối loạn tính dục, tôi có cảm giác là tôi bắt đầu phát hiện ra rằng nó thật tệ, rất tệ. Tôi nhận ra rằng tôi thực sự cay đắng. Chết đắng. Tôi – tôi không nuốt nó vào bên trong nữa. Tôi nghĩ tôi có cảm tưởng như là “Tôi đã bị gạt gẫm” [Giọng nói của cô sắt lại và nghẹn ngào] Và tôi che đậy rất khéo, đến độ ý thức của tôi chẳng bận tâm tới nữa. Nhưng tôi không khỏi ngạc nhiên khi thấy làm như vậy, nói thế nào nhỉ, thì như thể có một thứ thăng hoa và ẩn chứa bên dưới nó một sức chịu đựng – nó rất thụ động, nhưng đồng thời là một sức mạnh sát nhân.

NTL

Như vậy, cảm giác đó là “Tôi đã bị gạt gẫm. Tôi che giấu đi và vờ như không quan tâm tới nữa, nhưng bên dưới hiện diện rõ rệt một nỗi cay đắng tiềm ẩn và rất mạnh mẽ.

TC

Nó mạnh lắm – tôi biết là nó mạnh khủng khiếp.

NTL

Gần như là một sức mạnh chế ngự và thống trị.

TC

Tôi ít khi ý thức về nó. Hầu như không bao giờ…Cách duy nhất tôi có thể mô tả nó, đó là một thứ gì sát nhân nhưng không có bạo lực... Nó giống như là cảm giác muốn trả thù… Dĩ nhiên là tôi không trả thù thật, nhưng tôi muốn lắm. Thực sự tôi muốn trả thù.

Cho tới điểm này, lời giải thích thông thường dường như hoàn toàn thích hợp. Cô Oak có thể nhìn sâu xuống bên dưới cái bề mặt hành vi của mình, vốn được kiểm soát cho phù hợp với xã hội, và cô thấy phía dưới ấy có một thứ tình cảm đầy thù ghét và khao khát trả thù. Nó vẫn tiếp diễn, trong lúc cô tiếp tục khám phá cảm xúc đặc biệt đó, cho tới mãi sau của cuộc trị liệu. Cô nêu lên chủ đề ấy trong buổi nói chuyện thứ 31. Cô khó khăn lắm mới bắt đầu được, cô thấy bế tắc và không thể nhận ra cái cảm xúc đang trào dâng trong lòng mình.

TC

Tôi có cảm tưởng đó không phải là tội lỗi. [Ngừng nói và bật khóc]. Lẽ dĩ nhiên, tôi không nói thành lời được. [Kèm theo một cơn xúc động] Chỉ có đau xót kinh khủng!

NTL

Ừm. Không phải là tội lỗi, chỉ là cảm giác mình bị thương tổn quá nhiều.

TC

[Bật khóc] Ông biết đấy, thường thì tôi có lỗi với chính mình, nhưng sau này khi tôi nghe cha mẹ bảo con cái “Nín đi”, tôi có cảm giác khổ sở, tại sao họ lại bắt chúng nín? Họ cảm thấy tủi thân ư, nhưng còn ai có thể tủi thân hơn đứa trẻ vào lúc ấy. Tôi nghĩ là họ nên để cho nó khóc. Và có lẽ tôi thấy thương cho nó. Theo kiểu khách quan thôi. Chà, đấy là – đấy là một thứ gì đó mà tôi đã trải qua. Ý tôi là bây giờ – ngay bây giờ. Và trong – trong…

NTL

Thoảng như có cái hương vị tình cảm khi cô tự khóc thương mình.

TC

Vâng, và ông lại thấy có sự xung đột. Nền văn hóa của chúng ta không cho phép người ta tự thương tủi. Nhưng không phải thế, ý tôi là, cảm xúc của tôi không hẳn là như vậy.

NTL

Cô nghĩ rằng có sự cản trở về văn hóa đối với kiểu cảm xúc thương thân tủi phận. Tuy nhiên, cô thấy cảm xúc mà cô đang trải qua không hẳn là cái thương tủi ấy.

TC

Và dĩ nhiên tôi đi tới chỗ hiểu và thấy rằng tôi đã che đậy. [Khóc] Nhưng che đậy với nhiều đắng cay, và rồi tôi lại phải tiếp tục che giấu nỗi đắng cay ấy. [Khóc] Đó là những gì tôi muốn thoát khỏi, mặc kệ là mình đau đớn ra sao.

NTL

[Nhẹ nhàng, và với sự đồng cảm trìu mến đối với tổn thương mà cô ấy đang trải qua] Cô cảm thấy ở đây, từ thẳm sâu, một thứ tình cảm đầy nước mắt thương thân. Nhưng cô không thể để lộ nó ra, không được để lộ ra, cô để che giấu nó với một niềm cay đắng, niềm cay đắng ấy làm cô khó chịu, cô muốn gạt bỏ nó đi. Cô gần như có cảm giác thà chịu đau đớn còn hơn là cảm thấy cay đắng. [Ngừng nói] Và hình như điều cô muốn nói nhất là, “Tôi thực tình đau khổ, tôi đã cố che đậy điều đó.”

TC

Tôi chưa biết điều này.

NTL

Ừm. Coi như là một khám phá mới.

TC

[Nói cùng một lúc] Tôi thực tình không biết. Nhưng, ông biết đấy, nó gần như một cái gì đấy rất vật chất, giống như thể tôi đang nhìn vào bên trong mình, thấy những dây thần kinh, những phần cơ thể dập nát. [Khóc].

NTL

Như thể là những gì tinh tế nhất trong cơ thể cô phải chịu tổn thương rã rời.

TC

Vâng, và tôi cảm thấy “Ôi, khổ thân mày quá.” [Tạm ngưng]

NTL

Không thể giúp gì, nhưng thực sự cảm thấy thương con người đấy, phải không.

TC

Tôi không nghĩ là mình cảm thấy thương hại toàn thể con người ấy, chỉ một mặt nào đó thôi.

NTL

Khổ tâm khi phải nhìn thấy những tổn thương này.

TC

Vâng.

NTL

Ừm, ừm.

TC

Và dĩ nhiên là có sự cay đắng chết tiệt mà tôi muốn gạt bỏ. Nó làm cho tôi khốn khổ. Vì nó là thứ xảo trá. Nó đánh lừa tôi. [Ngừng nói].

NTL

Phải chăng cô muốn dứt bỏ sự cay đắng này vì theo cô nó không chính đáng, nó không đúng với cô.

TC

[Cô khóc, ngừng nói hồi lâu] Tôi không biết nữa. Dường như điều tôi nghĩ là chính đáng, có ích lợi gì đâu mà gán cho nó tiếng tội lỗi. Để theo đuổi những yếu tố làm cho trường hợp của tôi hấp dẫn ư? Như vậy thì ích gì? Đối với tôi hình như chìa khóa của vấn đề nằm trong cảm xúc tôi đang có.

NTL

Cô có thể lần theo một dấu hiệu nào đó và đeo đuổi nó, nhưng cô cảm thấy rằng cốt lõi của toàn bộ điều này nằm trong trải nghiệm mà cô đang có ngay tại đây.

TC

Đúng vậy. Ý tôi là không biết cái gì sẽ xảy đến với cảm xúc đó. Có lẽ không gì cả. Tôi không rõ nữa, nhưng hình như bất cứ hiểu biết nào mà tôi có cũng là một phần của cảm giác tổn thương này – thôi gọi nó là gì cũng được. [Ngừng nói] Và rồi chẳng thể cứ mang theo vết thương phơi trần đó đi khắp chốn cùng nơi như vậy. Ý tôi là, dù thế nào thì tiếp theo đây cùng là một quá trình phải chữa lành.

NTL

Xem chừng như cô không thể tự phơi bày mình nếu một phần nào đó của con người cô bị tổn thương như vậy, vì thế cô tự hỏi liệu trước hết có nên chữa trị vết thương hay không. [Ngừng nói].

TC

Tuy nhiên, ông biết đấy, thật là buồn cười [Ngừng nói]. Hình như có một khẳng định hoàn toàn lầm lẫn hay một câu nói lẩm cẩm kiểu như kẻ tâm thần không muốn từ bỏ chứng bệnh điên dở của mình. Nhưng không phải thế đâu. Ý tôi là nó không đúng ở đây. Tôi hi vọng điều này nói lên được cảm nghĩ của tôi. Tôi không ngại đau khổ. Ý tôi là, nó đến với tôi và tôi không ngại phải đón nhận nó. Tôi e ngại cái cảm xúc cay đắng kia hơn, chính nó là căn nguyên của sự thất vọng này – tôi bận lòng nhiều về nó.

NTL

Có phải thế này không? Rằng dù cô không thích sự tổn thương, nhưng cô cảm thấy có thể chấp nhận được. Chịu đựng nổi nó. Nhưng chính những điều dùng để che đậy sự tổn thương ấy, như nỗi cay đắng chẳng hạn, thì cô không chịu đựng nổi.

TC

Vâng. Gần đúng như thế. Dường như đối với những nỗi đau, tôi còn đối phó được, ý tôi là tôi vừa có thể sống trong địa ngục khổ đau vừa có thể tìm được vài niềm vui thú. Còn nỗi đắng cay kia, ý là sự thất vọng kia, nó hiện ra bằng nhiều cách. Tôi bắt đầu nhận ra được – như ông thấy đấy.

NTL

Cô có thể chấp nhận sự tổn thương, đó là một phần của cuộc sống. Cô cũng có thể có rất nhiều niềm vui. Nhưng để cho nỗi thất vọng và niềm cay đắng phân cuộc sống của cô làm muôn mảnh, thì cô không thích, cô không muốn, và bây giờ cô đã ý thức hơn về điều đó.

TC

Vâng. Bây giờ thì không tránh né được nữa. Ông thấy không, tôi ý thức hơn nhiều về điều đó. [Ngưng] Tôi không biết nữa. Ngay lúc này tôi không biết bước tiếp theo đây sẽ như thế nào. Tôi thực tình không biết. [Ngưng] May mắn thay, đây là một sự phát triển, nó không chết cứng, thế nên ý tôi là, tôi đang trong một sự chuyển vận. Tôi vẫn còn đang vui hưởng, và –

NTL

Cô chỉ đang cố nói cho tôi biết là bằng cách nào đó cô vẫn tiếp tục sống bình thường.

TC

Chính thế. [Ngừng] Ồ, tôi nghĩ là phải tạm dừng và đi về rồi.

Trong phần trích dài dòng này, chúng ta thấy rõ là bên dưới sự cay đắng, sự thù hận và ý muốn trả thù cái thế giới đã gạt gẫm mình, có một thứ tình cảm ít chống đối xã hội hơn, một trải nghiệm sâu sắc về việc bị tổn thương. Một điều rõ ràng không kém là, ở một bình diện sâu xa, cô không muốn biến những tình cảm thù ghét này thành hành động. Cô không ưa gì chúng và muốn gạt bỏ chúng.

Phần trích sau đây lấy từ cuộc trò chuyện thứ 34. Nội dung rời rạc – thường là vậy khi một người muốn nói lên xúc cảm sâu xa của mình. Ở đây cô Oak cố gắng tiến sâu vào nội tâm mình. Cô nói rằng thật khó có thể nói rõ mọi thứ.

TC

Tôi không biết là mình có thể nói về điều này hay chưa. Tôi cũng thử xem sao. Điều gì đó, một cảm xúc – một sự thôi thúc phải nói ra. Tôi biết là không có nghĩa lắm. Tôi nghĩ rằng có lẽ nếu tôi có thể nói ra, và nói ra một cách khách quan hơn, thì sẽ tốt cho tôi hơn. Không biết nên nói như thế nào nhỉ – hình như tôi muốn nói về bản ngã của tôi. Và dĩ nhiên là tôi đã nói điều này hết lần này đến lần khác. Nhưng đấy chưa hẳn là tôi. Gần đây tôi có ý thức khước từ một số khẳng định, vì đối với tôi những lời này có vẻ lí tưởng quá. Tôi nhớ đã luôn nói hoài rằng, còn ích kỉ hơn thế, còn ích kỉ hơn thế. Cho tới khi tôi vỡ lẽ ra rằng, chính đó là điều tôi ám chỉ, nhưng sự ích kỉ mà tôi muốn nói mang một ý nghĩa khác. Tôi dùng từ “ích kỉ”, và tôi có cảm tưởng là nó chẳng có nghĩa gì cả – tôi chưa bao giờ biểu đạt nó trước đây. A, tôi vẫn sẽ nói về nó. Như một nhịp điệu. Như một điều luôn luôn ý thức và nó vẫn ở đó. Và tôi cũng muốn có thể dùng tới nó – đi xuống tận cùng của nó. Tôi không biết nói thế nào! Làm như tôi đã chiếm được một góc nào dưới đó và làm quen với cơ cấu của nó. Có cái gì như là sự ý thức được rằng mình không bị đánh lừa, mình không bị lôi vào sự vật, như một hiểu biết có phê phán. Nhưng theo một cách nào đó – lí do nó bị che giấu – nó không phải là một phần của cuộc sống hàng ngày. Có nhiều lúc tôi cảm thấy điều đó thật khủng khiếp, nhưng rồi cũng không đáng sợ lắm. Nhưng tại sao vậy? Tôi nghĩ rằng mình biết. Và điều ấy cũng giải thích cho tôi nhiều điều lắm. Đó là một cái gì hoàn toàn không có thù ghét. Ý tôi là hoàn toàn. Không có tình yêu, nhưng hoàn toàn không có thù ghét. Đó là – đó là một điều hấp dẫn… Tôi đoán rằng có lẽ tôi là kiểu người thích làm khổ mình, hay là kiểu ráng bắt lấy những sự vật hòng tìm ra cái toàn thể. Và tôi tự bảo rằng, xem nào, đây là thứ cảm giác mạnh mẽ mà mi có. Không phải lúc nào cũng thế. Nhưng đôi khi mình cảm thấy nó, và khi mình để cho bản thân cảm thấy nó thì mình sẽ cảm thấy. Ông biết đấy, có những từ trong tâm lí học bất thường (abnormal psychology) diễn tả điều này. Có thể gần giống như cảm giác mà đôi khi ta gán cho những điều ta đọc thấy. Ý tôi là, những yếu tố kiểu như nhịp đập này, sự hồi hộp này, sự hiểu biết này. Và tôi đã – tôi đã theo dấu nó, ý tôi là tôi đã rất dũng cảm, nói thế nào nhỉ – nói đến một ham muốn tình dục thăng hoa. Tôi nghĩ, ồ, đây này, tôi đã nắm được nó, tôi đã thực sự giải quyết được vấn đề. Và rằng không còn gì thêm nữa, ý tôi là có lúc nào đó tôi khá hài lòng với chính mình. Vấn đề là như vậy. Và rồi tôi lại phải thừa nhận nó không phải như vậy. Bởi vì đó là điều đã ở bên tôi rất lâu trước khi tôi thất vọng ghê gớm về tình dục. Rồi tôi bắt đầu thấy một chút, rằng cốt lõi vấn đề là sự chấp nhận mối quan hệ dục tính, ý tôi là, thứ duy nhất mà tôi nghĩ là có thể được. Vấn đề nằm ở đây, nó không phải là một cái gì đó, ý tôi là, dục tính không được thăng hoa hay thay thế. Trong hiểu biết của tôi, chắc chắn là có một cảm giác mà những gì người ta gán cho tình dục được gạt bỏ hết, ông hiểu tôi nói gì không? Không có chỗ cho sự đuổi bắt, đeo đẳng, tranh chấp, không có chỗ cho thù ghét len lỏi vào. Tuy vậy cảm nghĩ này còn phần nào gây bối rối.

NTL

Tôi muốn xem là mình có bắt đúng ý cô đôi chút không. Đó là khi cô đã hiểu biết rất sâu sắc về bản thân trên nền tảng những trải nghiệm, từng điều, từng điều một, nhờ thế trở nên tự-chủ (self-ish) hơn, và nhận biết thật sự trong việc khám phá ra điều gì là cốt tủy làm nên điều khác biệt của cô. Cô đi tới nhận ra, một sự nhận thức rất sâu xa và cảm động, rằng cốt tủy của bản ngã đó không những không có sự thù ghét, ngược lại còn có cái gì đó giống như một vị thánh, một cái gì rất thuần khiết – đó là từ tôi muốn dùng, và cô có thể cố gắng giảm nhẹ nó. Cô có thể nói, có lẽ đây chỉ là một sự tôn vinh, một biểu lộ bất bình thường, một sự kì dị… Nhưng trong thâm tâm cô biết rằng, trong đó chứa đựng những cảm xúc bao hàm cả những biểu hiện tính dục phong phú, lẫn những điều còn lớn lao và sâu xa hơn thế nữa, và hoàn toàn có khả năng bao chứa tất cả những gì là thành phần của sự biểu đạt giới tính.

TC

Gần gần như thế… Đó là một kiểu, một kiểu đi sâu xuống. Không phải vươn lên như người ta nghĩ, mà nó phải là đi xuống, tôi chắc như vậy – phải đi xuống sâu hơn.

NTL

Đi xuống sâu hơn và gần như đắm mình trong bản ngã.

TC

Vâng. Và tôi không thể quẳng nó sang một bên được. Ý tôi là, nó hiện diện, dường như nó quan trọng hết sức, mà tôi phải nói ra.

NTL

Tôi cũng muốn ghi lại một trong những ý đó để xem mình có hiểu không. Hình như cô muốn nói là có cái gì đó mà cô phải vươn lên để bắt lấy, một cái gì đấy chưa vẹn toàn. Nhưng thực ra cô cảm thấy phải đi xuống sâu hơn, đi vào bản thân mình để bắt lấy cái gì đó nằm sâu dưới kia.

TC

Vậy đó. Tôi có một cách – và dĩ nhiên lúc nào đó ta phải xem kĩ việc này, đấy là chối bỏ hầu như mãnh liệt tất cả những gì được coi là đứng đắn, lí tưởng. Ta phải vươn lên với lấy một cái gì đó mình không biết, không theo kịp. Cái đó rất mỏng manh nếu người ta bắt đầu kéo nó xuống. Tôi không hiểu tại sao có cảm giác rõ rệt là đi xuống.

NTL

Không phải là vươn lên một lí tưởng mong manh mà bước xuống một thực tại vững chắc lạ lùng…

TC

Vâng.

NTL

Còn lạ lùng hơn…

TC

Vâng, ý tôi là một cái gì đó mà ta không đánh gục được. Nó vẫn đứng đó – tôi nghĩ thế sau khi nghe ông tóm tắt lại vấn đề. Nó vẫn tồn tại.

Bởi vì nội dung trên được trình bày khá bối rối lẫn lộn, nên ở đây chúng ta rút ra những luận điểm liên tiếp mà cô Oak đã diễn tả:

• Tôi đang nói về bản thân tôi là ích-kỉ (self-ish), nhưng với một ý nghĩa mới cho từ này;

• Tôi đã quen thuộc với cấu trúc bản ngã của tôi, và hiểu rõ bản thân mình;

• Khi đi sâu vào con người mình, tôi khám phá được một cái gì đó rất hấp dẫn, cốt tủy của nó hoàn toàn không phải sự thù ghét;

• Sự thù ghét không thể là một phần của cuộc sống hàng ngày, nó chỉ là điều bất thường;

• Lúc đầu tôi nghĩ đó chỉ là bản năng tình dục được thăng hoa;

• Nhưng không phải thế, nó bao quát hơn, sâu xa hơn dục tính;

• Người ta tưởng rằng đó là điều mà người ta khám phá ra khi leo lên vùng trời mong manh của các lí tưởng;

• Nhưng thực sự, tôi bắt gặp nó khi đi sâu vào nội tâm mình;

• Đó dường như là một cái gì mang tính bản thể và bền bỉ.

Đây có phải là một thứ trải nghiệm thần bí mà cô ấy đang diễn tả không? Hình như nhà trị liệu cảm thấy thế, qua ý vị những lời đáp của ông. Tác giả chỉ muốn nói là nhiều thân chủ cũng đi tới kết luận tương đồng như thế. Chính cô Oak, trong buổi phỏng vấn sau đó – buổi thứ 35, cũng nói về cảm xúc của mình một cách rõ ràng, ngắn gọn và thực tế hơn. Cô cũng giải thích tại sao đó là một trải nghiệm khó khăn mà mình phải trải qua.

TC

Tôi nghĩ là tôi rất vui mừng khi bắt gặp mình, hay muốn nói về mình. Đây là một việc riêng tư, mà người ta không nói tới. Tôi hiểu thứ tình cảm ngại ngùng của mình. Làm như tôi chối bỏ tất cả những gì mà văn minh Tây phương chủ trương. Và băn khoăn tự hỏi không biết mình có đúng không, nghĩa là có đi đúng đường không, và dĩ nhiên trong lòng thì cảm thấy điều đó đúng. Và như vậy tức là có mâu thuẫn. Tới điểm này, bây giờ, thì tôi nghĩ như vậy. Có sự kiện mà tôi gọi là không có thù ghét. Đó là điều rất thật. Nó thấm nhập vào những công việc mà tôi làm tôi tin tưởng... Tôi nghĩ điều này tốt. Đó là điều tôi nói với chính mình, thấy không, mi đã nhồi vào đầu ta, ngay từ lúc đầu, những mê tín, cấm kị và những học thuyết sai lệch, những luật lệ và khoa học của mi, những chiếc tủ lạnh và những trái bom nguyên tử của mi. Nhưng ta đâu có tán thành, mi hoàn toàn không thành công. Tôi muốn nói là tôi không làm theo thiên hạ. Đúng là như vậy.

NTL

Cảm nghĩ của cô vào lúc này là cô rất ý thức về những áp lực văn hóa – không phải luôn rõ rệt, nhưng “có quá nhiều loại áp lực này trong đời tôi – và bây giờ tôi đi sâu hơn vào nội tâm tôi để tìm xem tôi thật sự nghĩ gì” và dường như vào lúc này cô rất xa nền văn hóa của mình, điều này có phần đáng sợ, nhưng cũng thật dễ chịu. Có phải…

TC

Vâng, bây giờ tôi có cảm tưởng như thế là tốt, thực thế… Nhưng còn có cái khác – một cảm tưởng mới chớm nở, và hầu như thành hình rồi. Như một kết luận, là tôi sẽ ngưng tìm tòi một điều gì đó rất tệ hại. Bây giờ tôi không biết tại sao. Nhưng tôi muốn nói – đó là như vậy. Tôi đang nói với chính mình, dựa theo điều mà tôi biết, mà tôi khám phá được. Tôi tin chắc là tôi đã gạt bỏ được sợ hãi, và tôi cả quyết rằng mình không sợ bị tổn thương, tôi còn chờ đón nó nữa. Nhưng cứ theo những chỗ mà tôi đã đi qua, những gì tôi đã học được, và cũng xét theo những gì tôi không biết, có lẽ đây là một trong những khám phá mà tôi phải ghi nhớ. Và bây giờ tôi không hề có ý cáo lỗi hay giấu giếm. Tôi có thể khẳng định đơn giản rằng vào lúc này, tôi không tìm thấy cái gì có vẻ là xấu xa.

NTL

Phải như vậy không? Khi cô càng lúc càng đi sâu vào nội tâm mình, và trong khi cô suy nghĩ về những điều cô đã khám phá được, đã học hỏi được, v.v… thì niềm tin tưởng trở nên mãnh liệt, rằng dù cô có đi xa tới đâu chăng nữa, thì những điều mà cô bắt gặp không phải là điều gì ghê tởm và đáng sợ nữa. Chúng mang một đặc tính khác hẳn.

TC

Phải, tương tự như vậy.

Ở đây, ngay cả khi cô ấy nhận thấy tình cảm của mình đi ngược lại với nền văn hóa, cô vẫn cảm thấy cần phải nói rằng cốt tủy của con người cô không xấu xa, không quá đỗi sai lầm, mà có cái gì đó tích cực. Bên dưới lớp hành vi bề ngoài được kiểm soát, bên dưới niềm cay đắng, bên dưới sự tổn thương, có một bản ngã tích cực và không thù ghét. Đó là bài học mà thân chủ của chúng ta đã cho chúng ta thấy từ lâu, nhưng chúng ta đã chậm trễ trong sự học hỏi đó.

Nếu như “không thù ghét” có vẻ là một ý niệm trung lập hay tiêu cực thì chúng ta nên để cô Oak giải thích về ý nghĩa của nó. Trong cuộc phỏng vấn thứ 39, khi cảm thấy cuộc trị liệu của mình sắp kết thúc, cô trở lại chủ đề đó.

TC

Tôi tự hỏi tôi có cần làm sáng tỏ – đối với tôi thì rõ lắm, và có lẽ đó mới thật là vấn đề: Tôi có một cảm giác rất mạnh đối với thái độ không thù ghét. Hiện giờ chúng ta đưa nó lên bình diện lí trí – thành ra nghe như tiêu cực. Nhưng trong suy nghĩ của tôi – không phải chỉ suy nghĩ mà trong tình cảm và suy nghĩ, vâng trong cả suy nghĩ nữa – nó còn tích cực hơn thế, hơn cả tình yêu. Và đối với tôi, nó là một cái gì dễ dàng hơn, nó ít hạn chế hơn. Nhưng tôi nhận ra, và xem như một sự từ bỏ hoàn toàn nhiều thứ, nhiều điều tín điều. Và đối với tôi, nó còn tích cực hơn thế.

NTL

Cô có thể thấy là đối với nhiều người nó có vẻ tiêu cực, nhưng đối với cô, nó không có vẻ trói buộc và chiếm đoạt như tình yêu. Dường như nó nhiều triển vọng hơn, rộng mở hơn và mang tính ứng dụng cao hơn…

TC

Vâng.

NTL

... So với bất kì điều gì hẹp hòi.

TC

Thật vậy. Đối với tôi, nó dễ dàng hơn. Và hình như tôi tìm được một nơi mà ở đó người ta không bị trói buộc trong chuyện thưởng phạt. Thật là đáng giá. Tôi thấy hình như nó đem lại một sự tự do.

NTL

Ừm. Khi người ta thoát khỏi nhu cầu thưởng phạt, thì theo ý cô là có nhiều khoảng tự do hơn cho những mối liên hệ.

TC

Đúng thế. [Ngừng nói] Trên con đường này, tôi đã dự sẵn là sẽ gặp ít nhiều thương tổn.

NTL

Cô không mong thuận buồm xuôi gió?

TC

Không.

Đoạn này là một cuộc nói chuyện (đã rút gọn đi nhiều) về sự khám phá của một thân chủ, rằng cô càng đi sâu vào nội tâm, thì cô càng thấy bớt sợ hãi. Thay vì thấy một điều gì hết sức xấu xa nơi mình, cô ấy dần dà bắt gặp cốt tủy của một bản ngã không thù ghét, không lụy thuộc vào thưởng phạt, một bản ngã được xã hội hóa một cách sâu xa.

Qua trải nghiệm này, liệu chúng ta có thể khái quát rằng, nếu chúng ta chịu tiến sâu vào bản chất (organnismic nature) của chúng ta, chúng ta sẽ thấy rằng con người là một sinh vật có tính xã hội và tích cực? Đó là trải nghiệm mà trị liệu đã gợi ra.

Là sức sống của chính mình, trải nghiệm của chính mình

Sợi chỉ xuyên suốt phần nội dung bên trên của chương này là tâm lí trị liệu (ít nhất là liệu pháp thân chủ trọng tâm) là một quá trình, qua đó người ta trở thành sức sống của mình – không tự lừa dối, không bóp méo. Như thế có nghĩa là gì?

Ở đây chúng ta đang nói đến một điều trên bình diện trải nghiệm – một hiện tượng không dễ nói ra thành lời, và điều đó nếu chỉ hiểu trên bình diện ngôn ngữ thì nó đã bị lệch lạc rồi. Có lẽ nếu chúng ta sử dụng nhiều cách thức mô tả, thì trong kinh nghiệm của độc giả như có tiếng chuông reo, dù là tiếng reo yếu ớt: “Ồ, tôi biết rồi, theo trải nghiệm của riêng tôi cũng có cái gì đó như ông nói.”

Trị liệu dường như là một sự trở lại với thứ trải nghiệm của giác quan và tạng phủ. Trước khi được trị liệu, thân chủ có khuynh hướng tự hỏi: “Không biết người khác nghĩ là trong trường hợp này tôi nên làm gì?” “Không biết cha mẹ hay nền văn hóa của tôi muốn tôi làm gì?” “Tôi nghĩ mình phải làm gì nhỉ?” Như thế là người đó liên tiếp hành động theo một thể thức được áp đặt lên hành vi của mình. Không nhất thiết có nghĩa là người ấy luôn luôn hành động phù hợp với ý kiến của người khác. Thực ra anh ta có thể cố gắng hành động trái nghịch với mong muốn của người khác. Dầu sao anh ta cũng hành động tùy thuộc vào những điều mong muốn (thường là những mong muốn được nội tâm hóa) của người khác.

Trong quá trình trị liệu, cá nhân đi tới chỗ tự hỏi – liên quan đến những lĩnh vực mỗi lúc một mở rộng trong môi trường sống của anh ta: “Tôi trải nghiệm điều này như thế nào?” “Điều này có nghĩa gì với tôi?” “Nếu tôi xử sự theo cách nào đó, tôi mường tượng ý nghĩa của hành động ấy đối với tôi như thế nào?” Anh ta sẽ đi tới chỗ hành động trên căn bản hiện thực – một sự cân nhắc thực tế về sự hài lòng và bất mãn mà bất cứ hành động nào sẽ đem lại cho anh ta.

Có lẽ để giúp ích cho những người như tôi – có khuynh hướng suy nghĩ bằng những từ ngữ cụ thể và với mục đích trị liệu, tôi nên tóm lược những ý tưởng này thành những sơ đồ diễn tả quá trình mà nhiều thân chủ trải qua.

Đối với thân chủ này, nó có nghĩa là: “Tôi vẫn tưởng là mình chỉ nên yêu mến cha mẹ thôi, nhưng tôi thấy tôi có cả yêu mến lẫn oán ghét cay đắng. Có lẽ tôi là con người được tự do trải nghiệm cả yêu mến lẫn oán ghét.”

Với một thân chủ khác, điều học hỏi là: “Tôi vẫn nghĩ tôi chỉ là kẻ tồi tệ và vô tích sự. Bây giờ có lúc tôi thấy mình có giá trị, lúc khác lại thấy mình ít giá trị và vô dụng. Có lẽ tôi là người có trải nghiệm về những mức độ giá trị khác nhau.”

Đối với người khác: “Tôi vốn nghĩ không ai có thể thật tình thương tôi vì chính tôi. Bây giờ tôi cảm nhận được sự thương yêu đầm ấm của người khác đối với tôi. Có lẽ tôi cũng là một người đáng yêu. Có lẽ tôi vốn là người như thế.”

Còn một người khác: “Tôi đã được dạy bảo là không được yêu thích chính mình. Nhưng tôi tự quý trọng mình. Tôi có thể khóc thương mình, tôi cũng có thể hài lòng với mình. Có lẽ tôi là một người rất phong phú, có thể ưa thích và cũng có thể buồn phiền về bản thân.”

Hay ví dụ sau cùng về cô Oak: “Tôi đã nghĩ, theo một cách nào đó, mình hẳn rất tồi tệ, hẳn có điều gì căn cốt nhất trong tôi thật ghê tởm và đáng sợ. Nhưng tôi không cảm thấy sự tồi tệ ấy, chỉ cảm thấy khao khát muốn sống và để mình sống một cách tích cực. Vẻ như tôi có thể là một người có nội tâm rất tích cực.”

Điều gì đã làm nảy nở chiều hướng phát triển mới nơi những thân chủ này? Đó là nhờ nhận thức. Trong trị liệu, thân chủ tiếp nạp thêm vào kinh nghiệm thường tình của mình những trải nghiệm không bị bóp méo và được ý thức đầy đủ. Người ấy có thể nhận thức được những gì mình thực sự trải qua, chứ không phải là điều người ấy tự cho phép mình kinh nghiệm sau khi đã sàng lọc kĩ lưỡng qua bộ lọc của lí trí. Trong chiều hướng đó, lần đầu tiên người ấy trở thành một thực thể với tiềm năng trọn vẹn, với nhận thức phong phú. Người đó trở thành con người mà mình-là, như lối nói quen thuộc của thân chủ khi được trị liệu. Có nghĩa là, cá nhân trở thành - điều mà người ấy đạt được - một cách có ý thức - qua trải nghiệm. Nói cách khác, người ấy là một sinh mệnh tràn đầy.

Tôi có thể thấy phản ứng của một số độc giả, “Anh định nói rằng kết quả của trị liệu là người ta sẽ trở thành không gì khác hơn là một thực thể nhân sinh (human organism), một con vật có nhân tính (a human animal)? Ai sẽ kiểm soát nó? Ai sẽ xã hội hóa nó? Lúc đó liệu nó có quẳng hết mọi cấm đoán đi không? Có phải anh thả lỏng cho con thú, cho dục tính (id) trong con người đấy không?

Câu trả lời thích đáng nhất cho những câu hỏi này là: “Trong trị liệu, cá nhân thực sự trở thành một cơ cấu nhân sinh với tất cả sự phong phú của nó. Người ấy thực tế có khả năng tự kiềm chế, và nhất định được xã hội hóa trong mọi khát vọng của mình. Không có dã thú nào trong con người. Chỉ có con người trong con người, và chúng ta có thể phóng thích nó.”

Như vậy theo tôi, khám phá cơ bản của tâm lí trị liệu là chúng ta biết tiếp nạp thêm vào kho kinh nghiệm – vốn được tri giác thông qua giác quan và tạng phủ – cái ý thức tự do và không méo mó mà chỉ con người mới có được, nhờ đó trở thành một sinh thể đẹp đẽ và có năng lực kiến tạo. Lúc đó chúng ta sẽ là một sinh mệnh:

(i) ý thức về những đòi hỏi văn hóa, cũng như về những nhu cầu sinh lí như ăn ở hay dục tính;

(ii) ý thức về mong muốn được liên hệ thân thiết, cũng như mong muốn được phát triển nhân cách;

(iii) ý thức về sự trìu mến nhạy cảm và tế nhị, cũng như sự thù địch đối với kẻ khác.

Khi khả năng đặc thù của con người là ý thức được hoạt động tự do và đầy đủ như vậy, chúng ta thấy rằng chúng ta không phải con thú mà chúng ta phải sợ hãi, không phải con vật cần được kiểm soát, mà là một sinh mệnh có thể đạt được thái độ cân bằng, thực tiễn, nâng cao giá trị bản thân và trợ giúp tha nhân thông qua khả năng phối trí kì diệu của bộ não – thái độ này là kết quả của tất cả những yếu tố được nhận thức.

Nói cách khác, khi con người không được đầy đủ làm người, khi người ấy khước từ không thâu nhận vào ý thức những sắc thái khác nhau của trải nghiệm, thì ta có lí do để sợ anh ta và hành vi của anh ta, như hiện tình nhân sinh chứng minh. Nhưng khi anh ta là con người một cách thật đầy đủ, khi anh ta là thực thể toàn vẹn của chính mình, khi nhận thức về trải nghiệm – cái đặc tính chỉ có nơi con người – hoạt động triệt để, thì anh ta đáng tin cậy, và hành vi của anh ta mang tính kiến tạo – nó sẽ không theo thói thường, mà sẽ được cá nhân hóa và cũng được xã hội hóa.

Lời bàn thay kết luận

Những khẳng định mạnh dạn ở phần trên là xác tín rút ra từ nhiều năm kinh nghiệm. Tuy nhiên tôi cũng ý thức được sự khác biệt giữa xác tín và sự thực. Tôi không đòi hỏi mọi người phải đồng ý với kinh nghiệm của tôi, chỉ mong bạn có thể xét xem ý kiến này có phù hợp với trải nghiệm riêng của bạn không.

Tôi cũng không tạ lỗi vì tính chất suy luận lí thuyết của bài này. Cần có thời gian để suy luận, cũng như thời gian để sàng lọc bằng chứng. Hi vọng rằng, dần dần một số suy luận, quan điểm và dự kiến trị liệu ở đây sẽ được thử nghiệm, thực hành và cho thấy sự hữu ích.