Trong hơn hai mươi năm viết văn, viết báo, làm truyền hình, làm phim… gắn bó với đời sống bộ đội, tôi đã được chứng kiến rất nhiều những hoàn cảnh, tình cảm đặc biệt của người lính với nhân dân và ngược lại. Có những câu chuyện gây xúc động, thậm chí day dứt nhiều năm trời. Trong những câu chuyện ấy, có câu chuyện từ những lá thư gửi trực tiếp cho tôi. Người gửi cho tôi nói đã đọc nhiều tác phẩm tôi viết về đời sống bộ đội và mong muốn tôi thể hiện những gì mà người gửi thư chứng kiến và suy nghĩ sao cho mạch lạc, văn vẻ khi câu chuyện được kể ra. Lại có một chuyện, ấy là thời điểm tôi nằm chữa bệnh ở Bệnh viện Quân y 354, một cô gái trông nom người ốm với những quan sát tinh tế của mình đã kể cho tôi nghe một câu chuyện rất xúc động diễn ra ngay ở đấy. Tôi cứ phân vân mãi trước khi quả quyết viết lại hai câu chuyện trên. Điều thôi thúc tôi cầm bút chính là qua những gì mà những lá thư và người kể chuyện gửi gắm, chỉ là để thể hiện sâu sắc và đa dạng hơn hình ảnh và phẩm chất hy sinh của người chiến sĩ hôm nay.
1. Chuyện từ những lá thư
Đã từ lâu, tôi ao ước được đứng trong đội ngũ những người lính.
Thuở học sinh của tôi cũng là những năm đất nước vừa trải qua chiến tranh. Khó khăn từ đâu mang lại thì đến bây giờ qua trải nghiệm tôi mới rõ chứ thực tình lúc ấy chỉ có thể cảm nhận qua đôi vai gầy của mẹ như càng so lại hơn, sự im lặng của cha như càng thâm trầm hơn, và làng mạc, xóm giềng ai cũng vất vả, lam lũ vật lộn với cuộc sống. Những năm đầu thập niên 80 kéo đến tận đầu thập niên 90 là những năm khốn khó của đất nước, cái khốn khó ấy in cả sang những đôi mắt trẻ thơ non nớt chúng tôi.
Ấy vậy mà tôi vẫn được chứng kiến các anh bộ đội hành quân qua làng, đến với dân, giúp dân đào mương làm thủy lợi, trồng sắn, trồng ngô. Quê tôi vốn thuộc xứ Kinh Bắc. Vùng đất cổ văn vật là vậy mà cuộc sống thực diễn ra đâu có dễ dàng. Ôi các anh bộ đội thời ấy cũng lam lũ lắm. Ba lô thì bạc, mái tóc thì xanh. Áo quần các anh thô ráp, in hằn sự khó khăn của đất nước. Ai cũng đen cháy chỉ nhận ra các anh ở nụ cười. Năm trước chống hạn các anh về khơi nguồn tít tận sông Đuống. Đất sỏi mồi Hà Bắc vắt sức trai trăm miền. Có người đã không trụ lại được, đã bị mưa nắng, kham khổ tràn lấp lên. Tôi nhớ một anh mảnh dẻ thư sinh, tên là Toản đã gục xuống khi vác sọt đất ngược triền đồi. Bọn học sinh chúng tôi chạy lại, gương mặt nhỏ nhắn khẽ đanh lại, cặp môi mím chặt khẽ mỉm cười. Và đôi mắt người chién sĩ ấy thì chao ôi, hiền đến bây giờ, người ấy bảo:
- Anh nghỉ một lát thôi mà, mai mốt nước về, tha hồ các em đùa nghịch.
Rồi trong năm ấy, lũ mạn ngược đổ về. Dòng sông Đuống hiền hoà bỗng trở nên hung tợn cuốn phăng tất cả những gì có thể. Đê mạn Bình Giang, Lục Đầu núng thế, các anh bộ đội đóng quân ở đầu trường cấp ba bọn tôi lại lên đường. Khi ấy, trái tim thiếu nữ của tôi đã biết rung lên những nhịp đập lạ lùng trước vẻ đẹp của các anh. Sau lần anh Toản (tôi nhớ là Toản) bị ngất, thi thoảng bọn tôi cũng đến doanh trại chơi. Hẳn là anh Toản cũng rất mến tôi mà lần nào cũng có những món quà nhỏ. Khi là một cây bút máy kim tinh (chúa ơi tôi là rất chi hay làm hỏng bút), khi là một con ốc biển (đẹp ơi là đẹp). Anh hay nhìn ra dòng sông Đuống bảo rằng quê anh vùng biển Hải Hậu. Tôi trêu:
- Con trai biển gì mà cứ như cậu ấm. Chắc không bơi được qua con sông này.
Anh cười hiền:
- Ừ, tạng anh nó thế. Đi lính mà mãi cũng chẳng cứng cáp được lên.
Tôi lại bảo:
- Sau này anh giải ngũ đi tu. Vào chùa là hợp đấy.
Anh nhìn tôi, cái nhìn như một lỗ thủng làm tôi thấy mình đã đùa không đúng lúc. Chao ôi, sao mình lại có thể nói thế với người lính mảnh dẻ này nhỉ. Tôi bèn kéo anh ra sông trước doanh trại nói nịnh:
- Anh Toản này. Con gái Kinh Bắc bọn em chắc là tợn miệng lắm nhỉ. Anh giận em lắm phải không?
Người lính ấy nhìn tôi rồi nhìn ra dòng sông, nói xa xôi đến bất ngờ:
- Con gái Kinh Bắc giống như dòng sông ấy. Lúc thì hiền hoà, lúc thì cứ như… như...
Tôi cốc vào đầu anh nói đế:
- Hổ cái chứ gì. Liệu đấy…
Cả hai đứa phá lên cười trước một dòng sông cuồn cuộn chảy. Dòng sông của tuổi thơ tôi.
Tôi không ngờ đó cũng là buổi gặp anh cuối cùng.
Một vết thương sâu đã cứa vào trái tim thiếu nữ của tôi.
Ngay đêm ấy, làng mạc tôi báo động ầm lên. Mọi người loan tin đê sắp vỡ, có tin là đã vỡ. Tôi cuống quýt cùng gia đình đi về mấy dãy đồi, nơi ở tạm cho phương án chống lũ của huyện còn thấy trong đêm bóng những người lính gân guốc người nối người vác xẻng cuốc, tre, gỗ thậm thịnh đi vào nơi nước sôi lửa bỏng mà dân đang đi ra. Trong đêm, bóng những người lính hắt lên nền trời xám quả quyết, lặng lẽ mà sao tôi cứ thấy thăm thẳm thế nào. Là học sinh giỏi văn sao tôi bất lực trước vẻ đẹp thầm lặng đến giản phác, đến tưởng như họ có hy sinh như nước cuốn, đê sập chẳng hạn thì nào ai hay biết. Làm gì có ống kính nào ghi lại giữa đêm đen mịt mùng này. Rồi biết đâu, ở nơi xa kia, ở vùng biển, vùng đồi nào người mẹ già, người cha già, em thơ nhận được cái giấy báo hy sinh của người thân mình. Một cái giấy… Trời ơi! Tôi không dám nghĩ tiếp nữa. Thì đúng lúc ấy, một người lính bé nhỏ ở cuối hàng quân bỗng dừng lại. Anh ta chống đánh ruỳnh khúc gỗ lớn quá khổ trên vai xuống đê ngoái lại:
- Ngân à. Có phải Ngân đó không?
Tôi cuống quýt chạy lại, vấp vào cái gì đó suýt chúi vào anh. Tôi thấy tim mình đập mạnh.
- Vâng. Các anh đi cứu đê phải không. Trời đất ghê gớm quá.
Toản nhìn tôi. Trong đêm tối và sấm chớp ì ùng tôi còn cảm thấy một luồng điện chạy dọc sống lưng mình. Tôi như linh cảm ra một điều đặc biệt. Điều gì? Chính tôi cũng chưa biết rõ chỉ biết là lát nữa thôi, người lính này sẽ đi vào nơi nước xiết, đi vào nơi mà các anh bộ đội, các thế hệ chiến sĩ vẫn luôn có mặt đầu tiên, dù đó là súng nổ, bom rơi hay lửa cháy, nước gầm thì vẫn chỉ các anh, vẫn là các anh. Điều này sau tôi càng thấy rõ.
Toản nhìn tôi không nói. Đến bây giờ tôi vẫn lấy làm thắc mắc tại sao lúc ấy anh không nói gì với tôi. Anh lo sợ một trái tim thiếu nữ của tôi bị tổn thương ư? Tôi còn quá trẻ ư? Hay anh nghĩ rằng đám nữ sinh cuối cấp ba bọn tôi có mơ mộng, ước ao thì là những anh chàng công tử nơi thành phố, những “cậu bé” con nhà quan chức, danh gia… Anh đi, đơn giản vậy. Hình như trong gió ập đến một âm thanh rất mảnh, rất mơ hồ. Chỉ dáng anh rắn rỏi bước ngược triền đê bão lũ về phía tiếng nước sôi réo ùng ùng.
Một tuần sau, khi trở về ngôi nhà cũ thì tôi biết được tin Toản đã hy sinh. Xin cho tôi được khóc về anh, người chiến sĩ, người bạn mới quen, cũng chỉ gặp vài ba lần mà ấn tượng về anh thì quá mạnh, ám ảnh và thôi thúc tôi trở thành người chiến sĩ. Tôi tin rằng, điều anh định nói với tôi đêm mưa lũ ấy là một điều tốt đẹp, là một điều về tương lai và những ước mơ. Và tôi sẽ thực hiện những ước mơ ấy.
Kỷ niệm nào chả như những dòng sông đang chảy. Nó đang chảy, thầm thì, dạt dào hay cuồn cuộn cũng chỉ là sông thôi. Và tất cả các dòng sông trong hành trình chu du, phiêu bồng của mình đều tìm ra biển mẹ. Bởi vậy biển mới mặn. Cũng bởi vậy biển mới đầy.
Đối với cá nhân tôi, truyền thống tốt đẹp của Bộ đội Cụ Hồ lại bắt đầu với một kỷ niệm buồn thương như vậy, một anh bộ đội mảnh dẻ, thư sinh quê vùng biển Hải Hậu, một người mà tôi đã trêu anh, đã cùng anh nhìn về dòng sông tuổi thơ tôi. Và than ôi, chính anh đã hy sinh trên dòng sông tuổi thơ ấy. Thì ra thời gian đã có lúc hằn lên trái tim nom một vết cứa vĩnh viễn. Có bao nhiêu vết cứa trong đời một con người, một dân tộc? Điều ấy làm gì có ai trả lời tôi. Bây giờ tôi đang được làm việc với những người chiến sĩ. Nhà máy thân yêu của tôi nằm giữa chốn phồn hoa. Nó phải chịu mọi áp lực về cơ chế thị trường, về khoa học và xã hội học, và cả những sự học khác nữa mà các bạn cứ tham gia đi là biết. Nhà máy tôi phát triển vững chắc và khoa học. Làm ra tiền là một điều khó thì nhà máy tôi đã làm ra tiền tỉ. Một người trẻ như tôi đã cảm nhận chính sự siết chặt đội ngũ, sự đoàn kết và phẩm chất Bộ đội Cụ Hồ của các chú, các cô, của các anh, các chị đi trước đã làm nên thành quả hôm nay.
Phát huy bản chất Bộ đội Cụ Hồ thời kỳ đổi mới là gì ư? Một câu hỏi cho một đời người, nhiều đời người cho dù đấy có thể là những học giả. Còn tôi, qua câu chuyện của Toản mà tôi được biết thì nó đơn giản lắm, đó là “Hãy sống hết mình, lao động và học tập hết mình”. Và sống có lương tâm, có thiện tâm qua những việc mình đang làm ấy, việc cụ thể do chính ta phải đảm đương trong một guồng quay, trong một lộ trình lớn mà chúng ta đang tham dự.
Với một người trẻ tuổi như tôi, bản chất Bộ đội Cụ Hồ thời kỳ này dường như còn là niềm tin và hy vọng mà chúng tôi cảm thấy ở cha anh, cô chú đi trước. Cảm nhận thì như vậy nhưng còn phát huy nó, tiếp nối nó và hun đúc nó đang là một thách thức với thế hệ chúng tôi mà chúng tôi không dễ gì để vượt qua được thử thách ấy bởi tuổi trẻ cũng có tâm tư riêng, suy nghĩ riêng, lại càng dễ bị tác động bởi cuộc sống hiện đại. Chúng tôi đang sống trong một cuộc sống hiện đại dễ gì thoát ra khỏi nó cũng đang là một khó khăn mới đấy thôi.
Hãy cứ như dòng sông tung mình ra biển lớn. Phải bền gan mà vượt qua mọi thác ghềnh. Tôi như đang nhìn thấy dòng sông Đuống quê tôi cuồn cuộn chảy về phía biển và ở phía nương dâu xa xanh kia, nơi phù sa của sông bồi đắp một người lính trẻ mỉm cười. Người lính ấy là Toản.
2. Chuyện ghi ở bệnh viện
- Biết bắt đầu câu chuyện với nhà văn như thế nào nhỉ?
Tôi nhìn người con gái nhỏ nhắn đang ngồi đối diện. Đang miệng ăn chân chạy hết biên giới đến hải đảo, đã một tuần nằm bệt ở đây buồn đến thắt lòng. Tôi như người đang khát chuyện. Cái vẻ ấy hiện lên khiến người đối thoại dường như vừa tin cậy vừa cởi mở. Câu chuyện được kể với một chất giọng ngẫm ngợi nhưng rất tự nhiên. Tôi gần như chẳng có một thêm thắt gì. Giọng cô gái đều đều.
- … Tôi chưa phải là đảng viên và sự am hiểu của cá nhân tôi về Đảng thực ra là không sâu sắc, toàn diện thậm chí đã có lúc tôi hằng nghĩ ở đời nếu không phải là đảng viên vẫn có thể phấn đấu hy sinh, gây dựng sự nghiệp và sống nhân ái với mọi người thì cũng tốt lắm chứ.
Cho đến một ngày…
Ngày ấy, cách đây gần hai năm, trong chuyến nghỉ phép về thăm quê chưa kịp chào họ mạc, xóm làng thì đã phải cùng mấy người đưa một cô bạn học cũ vào bệnh viện, Bệnh viện quân y 354. Bố bạn tôi vốn là đồn trưởng đồn biên phòng đóng tận Tây Nguyên nên mọi việc ở nhà người mẹ phải lo lắng, đảm trách. Tiếng còi xe cấp cứu đưa bạn tôi từ trạm xá xã đến bệnh viện còn tác động vào tôi đến tận bây giờ.
Người bạn ấy sốt cao đã mấy hôm, toàn thân 39 độ 5 và 40 độ thình lình phát ban đỏ rực toàn thân ai cũng lo sợ. Ngày xưa nó là đứa xinh nhất lớp, là “công chúa” lớp 12H chúng tôi khiến các anh bộ đội, thanh niên rất hay trêu chọc, cả hứa hẹn với nó khiến bọn tôi ghen tỵ. Mà bây giờ nó nằm kia, thiếp hẳn trên trạm cấp cứu mặt mũi sần lên từng đám đỏ tím tái. Nước mắt tôi rơi ra suốt từ lúc theo bạn lên xe. Mọi người dặn với theo: “Cứ lên thẳng 354, Thùy nó có tiêu chuẩn bố sĩ quan”. Tiếng còi ủ cất lên rùng rùng, hoang hoải…
Mọi thủ tục được tiến hành rất nhanh vì là ca cấp cứu. Quân y viện nên tác phong rất lính tráng, răm rắp nhưng cũng rất linh hoạt, mềm mỏng. Chao ôi cứ nghĩ đến bệnh viện là thấy ớn lạnh cả người với biết bao tiêu cực, sách nhiễu, mánh lới, lừa gạt mà báo chí đã đưa tin. Mà ai chả biết đến đấy coi như đánh cược số phận mình với vị hung thần cầm lưỡi hái và các vị bác sĩ như cứu cánh cuối cùng nên mọi sự vô lối của họ chúng ta phải ngậm miệng lại mà thôi.
Thì mọi sự bất ngờ hoàn toàn với tôi. Bạn tôi được nhanh chóng đưa xuống Khoa A4 (Nội truyền nhiễm) và trong khi bệnh án còn chưa hoàn tất (do quá vội, gia đình không chuẩn bị được thì Thuỳ đã được khám, lấy các mẫu xét nghiệm và chỉ mươi phút sau có kết quả về cái sự sốt sút quái ác, Thuỳ đã được truyền huyết thanh đặc biệt. Như là bây giờ tôi còn nhớ như in anh y sĩ tên Sảng (sau này tôi biết anh cùng quê tôi) chạy rầm rập đi đưa mẫu nghiệm, lấy kết quả, chuẩn bị truyền dịch… mà nếu ở các viện khác là một sự gian nan tất yếu của gia đình người bệnh. Lúc đầu tôi mếu máo: “Nhanh lên các cô chú, anh chị ơi, Thuỳ nó sốt đã mấy ngày, em sợ lắm”. Người y sĩ trẻ ấy ngước lên nhìn tôi, đôi mắt to tròn, ấm áp: “Em cứ yên trí, sốt phát ban thế này nổi lên khắp người là sắp khỏi đấy. Tuy nhiên cũng phải loại trừ một số nguyên nhân. Tôi sẽ làm ngay đây mà…”. Rồi anh y sĩ chạy đi, rồi chạy về. Một lúc lại thấy anh chạy lên phòng chủ nhiệm khoa trên gác như là xin ý kiến cô gì. Đến khi bạn tôi uống một số thuốc và truyền huyết thanh được một lúc người đã hồng hào trở lại, tôi thoáng yên tâm thì bỗng xảy ra sự khó xử là Thuỳ muốn đi tiểu. Trời ơi làm sao bây giờ? Nhìn bản mặt đỏ như gấc chín của tôi, y sĩ Sảng biết ngay khẽ cười: “Thôi để tôi làm mẫu rồi em cứ thế học nhé, còn nhiều lần lắm đấy, truyền nước mà”. Rồi anh thật khéo léo như người mẹ hiền luồn cái đồ chuyên dụng xuống. Tôi nhìn anh thao tác với một vẻ tự nhiên, trìu mến, mà tự nhiên dâng lên cảm xúc: “Ôi những thầy thuốc quân y đúng là Bộ đội Cụ Hồ”.
Buổi chiều hôm ấy tôi được chứng kiến lễ kết nạp Đảng cho anh Sảng cũng là lần đầu tiên tôi được biết thủ tục tiến hành kết nạp Đảng và trái tim con gái của tôi như cảm nhận được sự thiêng liêng của đội ngũ này.
Tôi ngồi sát Thuỳ, nó đã khá hơn, giảm sốt và thiêm thiếp ngủ, phía trước chếch về bên trái tôi là phòng họp của khoa cũng là nơi chuẩn bị diễn ra buổi lễ. Anh Sảng bước tới với bộ quân phục thiếu úy chuyên nghiệp trông nghiêm ngắn lắm, tôi trêu: “Cứ như chú rể ấy”. Anh cười đùa lại: “Ừ, hôm nay cưới đấy”. “Thật không, anh nói xạo…”. Anh chỉ tay vào phòng họp có Quốc kỳ, tượng Bác và một dòng chữ trắng trên nền phông xanh: “Lễ kết nạp Đảng viên mới”. Anh Sảng xem xét điều chỉnh tốc độ truyền cho Thuỳ, đọc lại bảng theo dõi rồi nháy mắt với tôi: “Ngồi xem dự thính ở ngoài cô bé nhé”. Tôi kịp chúc anh: “Chúc mừng Đảng viên mới” hút theo bước của anh.
Quốc ca vang lên nghiêm trang, khoẻ và gọn. Anh Sảng lên đọc đơn. Giọng anh ban đầu hơi run nhưng sau đó trầm tĩnh và xúc động. Mọi người im phăng phắc. Có ý kiến một hai người nào đó. Cô trưởng khoa bước lên trao quyết định cho anh. Tiếng vỗ tay nổi lên. Ngoài xa kia vẫn những ca cấp cứu truyền vào. Chim vẫn hót trước những cành hoa giấy thả xuống những mành hoa. Và sắc mặt của Thuỳ dần hồng trở lại, môi bạn tôi đã hiện một nụ cười…
Đêm ấy tôi không sao ngủ được, Thuỳ vẫn sốt cao nên tôi được phép nghỉ cùng bệnh nhân. Trời rất rét mà bạn tôi khi nóng khi rét. Dãy phòng tôi có hơn chục bệnh nhân phần lớn là những quân nhân. Y sĩ Sảng chốc chốc lại đi lại giữa các giường bệnh, hỏi han, ghi chép và lắng nghe các bệnh nhân của mình. Tôi thiếp đi, khi tỉnh dậy vẫn thấy cái bóng trắng của anh ngồi hý hoáy viết trong phòng họp. Tôi khẽ đứng dậy, khoác thêm cái áo lạnh mạnh dạn tiến đến phòng họp. Nhận thấy có bước chân người, anh vẫn không quay lại bảo tôi:
- Ai, vào trong này cho đỡ lạnh!
Tôi ngồi đối diện anh, một chàng trai độ hăm sáu, hăm bảy tuổi cương nghị. Đôi mắt trũng quầng nhưng rất sáng. Đống bệnh án anh đang ghi chép, kiểm tra, viết phiếu. Phía xa hơn, nơi góc bàn là tờ quyết định kết nạp Đảng ban chiều nằm ngay ngắn, tôi hỏi:
- Các anh hôm nào cũng trực khuya thế à?
- Ừ, ta uống nước nhé. Chắc lạ nhà không ngủ được phải không?
- Không, em ngủ đấy chứ!
- Nói dối rồi cô bé. Trời miền Bắc rét lắm đấy, nhớ mặc cho ấm.
Tôi nhìn anh, hỏi:
- Anh vào Đảng chắc là phấn đấu ghê lắm phải không?
- Cũng như mọi người làm tốt việc thôi, vào hay chưa cũng phải làm cho thật tốt, bọn mình là thầy thuốc quân y mà.
Tôi còn nói nhiều, hỏi nhiều anh và bỗng nhận thấy rằng, niềm tin và ước mơ của anh thật giản dị và sự phấn đấu vào Đảng của anh Sảng tự nhiên lắm, như là “duyên số” vậy, anh đã gợi nhắc cho tôi biết bao điều về Đảng ở trong tôi.
… Câu chuyện giản dị thế mà nhiều năm đi qua nó vẫn hằn trong trí óc. Những giản dị đời thường của người lính, của những người gần gũi bên họ đang diễn ra như âm thầm nhưng hết sức mãnh liệt trong cuộc sống này. Phải chăng, chính những mạch nguồn li ti ấy đã góp phần làm nên bản lĩnh và phẩm chất Bộ đội Cụ Hồ.