Nhà hoạch định, nhà hoạt động và nhà đầu tư^*

Các chuyên gia đô thị thường kể những câu chuyện có hậu về những thành phố được quy hoạch rồi xây dựng lên theo đúng thiết kế ban đầu. Nhưng những câu chuyện đó mang tính sư phạm nhiều hơn là thực tế. Trong thực tế, quá trình phát triển đô thị có nhiều vấn đề phức tạp hơn. Đó là một quá trình với những diễn biến ngoài dự kiến và bất đồng quan điểm quan trọng. Cách đối phó và giải quyết những căng thẳng này là điều mấu chốt giúp một thành phố quy hoạch thành công hay không. Và thường sẽ có một thời điểm bước ngoặt, một giai đoạn quan trọng phân biệt giữa hai thời kỳ “trước” và “sau”.

Thời điểm bước ngoặt ở New York lại là một chuỗi các sự kiện kéo dài, giống như một vở kịch đầy cảm xúc ở nhà hát Broadway. Có ba nhân vật chính tham gia: một nhà hoạch định đô thị, một nhà hoạt động và một nhà đầu tư. Nó cũng có một dàn đồng ca. Và SoHo là sân khấu.

SoHo là viết tắt của South of Houston Street (phía Nam phố Houston). Ngày nay, thật khó để tin rằng New York đã từng là một thành phố công nghiệp, chuyên sản xuất hàng may mặc. Nhiều xưởng sản xuất đặt tại SoHo, một khu vực có kiến trúc độc đáo bao gồm khoảng tám dãy phố chạy từ Đông sang Tây và năm dãy phố từ Bắc tới Nam. Hầu hết các tòa nhà của Soho được xây dựng vào cuối thế kỷ 19 với vật liệu gang đúc sẵn, một phát minh của Mỹ. Các kết cấu bằng gang cho phép xây các dãy nhà lớn mà không cần tường hay cột, để xếp hàng hàng lớp lớp các dãy máy khâu. Nhưng khi ngành công nghiệp may mặc suy thoái những năm 1950, thì toàn bộ khu vực này trở thành đống hoang tàn.

Nhà hoạch định đô thị là Robert Moses, người có tính cách quyết đoán và tin rằng cần phải đầu tư lớn vào cơ sở hạ tầng để bù đắp cho tình trạng suy giảm kinh tế. Ông ủng hộ xây đường cao tốc thay vì giao thông công cộng và ông thực hiện các dự án của mình với quyền tự chủ gần như tuyệt đối, độc lập với cư dân và chính quyền thành phố. Ông có quyền lực đến mức có thể phá bỏ nhà ga xe lửa Pennsylvania, một trong những địa danh kiến trúc vĩ đại nhất của New York để thay thế nó bằng một trung tâm hội nghị thiếu tính thẩm mỹ. Một trong những kế hoạch lớn của ông những năm 1960 là xây dựng hai đường cao tốc trên cao cực kỳ quy mô cắt ngang khu SoHo và làng Greenwich lân cận, việc này đòi hỏi phải phá hủy một phần của hai khu vực này.

Nhà hoạt động khi đó là “quý bà cuồng nhiệt” tên Jane Jacobs, người sống ở làng Greenwich. Bà không có bằng đại học và không phải là chuyên gia đô thị, nhưng bà đã rất thành công trong việc kêu gọi và tập hợp hàng xóm chống lại cái mà chính quyền gọi là “giải tỏa khu ổ chuột”. Bà bất bình vì phát triển đô thị, theo cách hiểu thời bấy giờ, dường như là nguyên nhân bức tử cuộc sống đường phố. Trong quá trình này, bà đã suy nghĩ rất nhiều về những lý do khiến cho các thành phố trở thành nơi đáng sống và viết một số cuốn sách về chủ đề này. Kiệt tác của bà, cuốn The Death and Life of Great American Cities (Cái chết và sự sống của các thành phố lớn tại Mỹ), đã trở thành một tác phẩm kinh điển về phát triển đô thị. Và rất nhiều người ngày nay trân trọng những ý tưởng của bà, bao gồm cả chính quyền thành phố Washington.

Màn đầu tiên trong vở kịch này kết thúc với thành công của phong trào cư dân do Jane Jacobs khởi xướng. Năm 1964, dự án đường cao tốc trên cao bị loại bỏ và SoHo được cứu, nhưng tất nhiên nó vẫn xập xệ như trước. Màn thứ hai thuộc về dàn đồng ca, trong đó vô số nghệ sĩ đánh giá cao không gian và ánh sáng của những căn gác xép bỏ hoang từng chứa đầy máy khâu. Họ chiếm giữ bất hợp pháp các tòa nhà bằng gang, khiến cho khu vực này trở nên rất sôi động. Năm 1971, thành phố đã đưa ra quy định hợp thức hóa hiện trạng của họ. Và cuối cùng thì vào năm 1973, toàn bộ khu phố được bảo vệ với tên gọi chính thức Khu phố lịch sử SoHo-Cast Iron. Kể từ những năm 1980, bất kỳ ai cũng có thể sống hay làm việc ở đây.

Nhân vật chính trong màn cuối của vở kịch là nhà đầu tư Tony Goldman. Năm 1976, khi đi qua khu phố cũ nát nhưng sôi động, ông đã bị mê hoặc bởi những gì mình nhìn thấy. Theo cách nói của ông: “khu phố gang thép truyền tải một cảm thức về nơi chốn rất mạnh mẽ, điều mà đã và đang không còn tồn tại ở nhiều nơi trên thế giới”. Tony Goldman hiểu rất rõ điều mà các nhà kinh tế học gọi là “cân bằng nhiều điểm”. Một tòa nhà được cải tạo trong một khu vực đã xuống cấp có thể không đem lại nhiều giá trị, nhưng lại rất có giá nếu xung quanh cũng được cải tạo đẹp đẽ. Vấn đề là không có nhà đầu tư cá nhân nào muốn mạo hiểm làm người tiên phong, bởi vì những người khác có thể sẽ không làm theo, hoặc họ tham gia một cách hời hợt. Vì vậy, Tony Goldman đã mua lại và sửa sang đẹp mắt không chỉ một mà là 18 tòa nhà ở SoHo. Giá bất động sản tăng vọt. Các cửa hàng, nhà hàng và quán bar sang trọng bắt đầu mở cửa. Ngày nay, SoHo là một trong những khu vực thời thượng nhất của New York. Một căn hộ ở đây hiện có giá trung bình hơn 3 triệu đô la.

Vở kịch đô thị của New York có thể đã là một bi kịch, nhưng thay vào đó nó lại kết thúc có hậu. Khi Hà Nội bước vào giai đoạn có thể coi là bước ngoặt trong phát triển đô thị, người ta tự hỏi câu chuyện của thành phố này rồi sẽ diễn ra như thế nào.