Khu Tập Thể với phong cách Xô viết chic^*

Hà Nội cũng như nhiều đô thị khác của Việt Nam đang bế tắc với việc cải tạo các Khu Tập Thể, chung cư cũ. Nhưng một chuyên gia kinh tế của Ngân hàng Thế giới đang cùng với các cộng sự người Việt ấp ủ một dự án phát triển đô thị bền vững, trong đó có kế hoạch bảo tồn và nâng cấp một vài Khu Tập Thể, góp phần khiến Hà Nội trở thành một “mô hình phát triển đô thị có uy tín”.

Trung tâm Phát triển bền vững đô thị thuộc Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam vừa có giám đốc dự án mới. Sẽ không có gì đáng nói nếu vị trí đó không thuộc về một người nước ngoài. Đó là Martin Rama - Giám đốc khu vực Nam Á của Ngân hàng Thế giới - một người rất yêu Hà Nội và từng sống ở Hà Nội trong tám năm với vai trò Chuyên gia kinh tế trưởng của Ngân hàng Thế giới tại Việt Nam. Ông từng được trao Giải thưởng Bùi Xuân Phái - Vì tình yêu Hà Nội năm 2014 cho cuốn sách Hà Nội, một chốn rong chơi.

Những tưởng cuốn sách ấy đã là tất cả tình yêu lớn lao mà Martin Rama dành cho “Nàng” - cách ông âu yếm gọi Hà Nội - nhưng đó mới chỉ là khởi đầu cho một dự án đầy tham vọng nhằm đưa Hà Nội trở thành một mô hình phát triển đô thị bền vững, kết hợp hài hòa giữa bảo tồn và phát triển, để giữ được một Hà Nội duyên dáng, độc đáo và đầy cá tính, một đô thị đáng sống nhất Đông Nam Á.

Martin Rama cho biết, dự án này hy vọng sẽ thuyết phục được lãnh đạo của Hà Nội rằng việc giữ gìn bản sắc của thành phố giàu văn hóa và bản sắc riêng bằng việc bảo tồn, phát huy kiến trúc cổ kính bên cạnh những tòa nhà hiện đại mới chính là con đường đầu tư sinh lời nhất, bền lâu nhất cho Hà Nội. Để đạt được mục tiêu đầy tham vọng này, dự án của ông sẽ nghiên cứu cách cải tạo đồng thời chuyển đổi công năng trên một khối nhà với những đặc điểm thích hợp như đan xen giữa các tòa nhà hiện đại với biệt thự Pháp cổ, nhà ở xã hội phong cách hiện đại với những con ngõ nhỏ truyền thống…

Sân chung của một Khu Tập Thể

Dự án sẽ xem xét việc cải tạo biệt thự Pháp cổ, nâng cấp các Khu Tập Thể, xây mới các tòa nhà hiện đại tại các khoảng đất trống, tạo nên các khu thương mại bán lẻ, nhà hàng độc đáo; hình thành các không gian công cộng với cây xanh và đường dành cho người đi bộ xung quanh các tòa nhà có giá trị về kiến trúc. Theo Martin, một khối nhà được tạo dựng đan xen, kết hợp hài hòa giữa cái mới và cái cũ như vậy chắc chắn sẽ tạo ra giá trị kinh tế cho khu vực. Là một chuyên gia kinh tế, hơn ai hết, Martin hiểu rằng nếu chỉ chăm chăm vào việc bảo tồn các kiến trúc cũ theo cách “đi ngược lại các lực lượng thị trường là tự mình làm mình thua cuộc”. Cách của ông là dứt khoát tìm ra “các giải pháp thay thế mang lại lợi nhuận cao hơn việc phá bỏ những công trình cũ để xây mới”.

Một điều đáng chú ý, trong dự án của mình, Martin đặc biệt quan tâm đến ý niệm về “thành phố bền vững”. Theo đó, khối nhà của ông sẽ có ba sự kết hợp. Thứ nhất, là kết hợp giữa bảo tồn, sử dụng lại những giá trị văn hóa, kiến trúc cũ và xây dựng mới, hiện đại. Thứ hai, là kết hợp các chức năng nhà ở, thương mại và văn phòng trong khối nhà đó thay vì phân tách riêng biệt các khu chức năng. Và thứ ba, là kết hợp các hộ gia đình với các nhóm thu nhập khác nhau (ngược với chia tách không gian).

Trong Hà Nội, một chốn rong chơi, Martin dành hẳn một chương viết về kiểu kiến trúc đặc trưng của Hà Nội thời bao cấp. Và dù ông nhìn thấy ở dãy nhà tập thể này sự “hom hem, buồn bã”, ông vẫn thấy chúng hoàn toàn khác biệt và “rất Việt Nam”.

Khi được hỏi vì sao lại muốn nâng cấp một vài Khu Tập Thể như một phần của dự án, Martin giải thích, từ quan điểm kiến trúc, các Khu Tập Thể đại diện cho những dấu mốc kiến trúc có thể kể câu chuyện lịch sử của Hà Nội. Từ quan điểm xã hội, Khu Tập Thể là một phần của kết cấu xã hội Hà Nội, với các cộng đồng gắn bó tương đối khăng khít và hỗ trợ lẫn nhau trong một thời gian dài. Sự gắn kết xã hội này đặc biệt quan trọng tại các khu đô thị, nơi mà các mối quan hệ giữa người với người ngày càng rời rạc. Còn từ quan điểm kinh tế, vị trí của các Khu Tập Thể rất tuyệt vời khi chúng thường ở trung tâm thành phố. Các Khu Tập Thể cho phép cư dân được sinh sống ở những khu vực trung tâm đắt đỏ mà nếu không sẽ trở thành các tòa nhà văn phòng, làm mất đi sự sống động đầy sức sống của Hà Nội. Và từ quan điểm lịch sử, các Khu Tập Thể là một phần của “ký ức chung”, và nếu chúng được thay thế bằng những tòa nhà hiện đại nhạt nhẽo thì những ký ức của thành phố sẽ biến mất cùng với chúng.

Ý tưởng của Martin về cách nâng cấp các Khu Tập Thể là một phần của ý định lớn hơn về việc bảo tồn và tái tạo phong cách kiến trúc nguyên gốc của Hà Nội. “Các tầng thêm vào phía trên sẽ có bề ngoài giống với Khu Tập Thể gốc, ngoại trừ việc chúng đứng trên các cột trụ bê tông thay vì đè xây chồng lên cấu trúc cũ”, ông giải thích. Giả sử, Khu Tập Thể có 5 tầng thì 5 tầng mới có thể được xây thêm từ tầng trên cùng, với hình dáng bên ngoài giống 5 tầng dưới. Tất nhiên sẽ cần lắp thang máy. Cư dân hiện tại của Khu Tập Thể sẽ được chuyển lên sống ở 5 tầng mới xây. Đối với các tầng cũ, sau khi được cải tạo và nâng cấp, có thể bán các căn hộ của 4 tầng và dành tầng 1 cho các cửa hiệu và nhà hàng.

Xung quanh các Khu Tập Thể được cải tạo có thể là những tuyến phố đi bộ sống động với sự pha trộn của các tầng lớp cư dân, văn hóa, kiến trúc và kinh tế. Dự án của ông hướng tới việc giữ cư dân gốc vẫn ở đó như một giá trị không thể tính bằng tiền và làm gia tăng giá trị cho toàn bộ công trình.

Một dự án kiểu này cần được làm thí điểm và làm từ từ, được hội đồng kiến trúc và văn hóa giám sát một cách chuyên nghiệp. Martin hy vọng rằng chỉ vài thập kỷ sau, một Khu Tập Thể được cải tạo và nâng cấp theo cách ông đề xuất sẽ là một biểu tượng của kiến trúc thế kỷ 20 của Hà Nội.

Một nguyên tắc quan trọng mà dự án của Martin đặc biệt lưu ý là dành ưu tiên tái định cư tại chỗ cho cư dân gốc của Khu Tập Thể. Martin cho rằng Hà Nội đặc biệt hấp dẫn không chỉ bởi kiến trúc và cảnh quan đặc sắc mà còn bởi chính cư dân của nó. Trước mắt, Trung tâm của ông sẽ triển khai hơn mười nghiên cứu về pháp lý, kỹ thuật, xã hội, kiến trúc… nhằm tìm ra cách thức hỗ trợ quá trình phát triển đô thị của Hà Nội trong khi vẫn bảo tồn kiến trúc đặc biệt của nó, một sự kết hợp mang lại giá trị lớn hơn nhiều cho thành phố và người dân.