Môi trường lấy trẻ em làm trung tâm

Montessori thừa nhận rằng điểm nhấn mà bà đặt vào việc chuẩn bị môi trường học tập có lẽ là đặc điểm chính yếu nhất mà qua đó mọi người xác định được phương pháp của bà. Bà tin rằng “môi trường” không chỉ bao gồm không gian mà trẻ sử dụng, cùng những vật dụng và giáo cụ trong không gian đó, mà còn là việc người lớn và trẻ em cùng chia sẻ với nhau ngày làm việc, cũng như môi trường bên ngoài và những địa điểm khác mà trẻ có thể học được ở nơi đó. Montessori tin rằng trẻ học ngôn ngữ và những kĩ năng sống thiết yếu khác từ chính môi trường trẻ ở mà không cần sự nỗ lực học hỏi có ý thức nào. Vì thế, bà nghĩ rằng môi trường dành cho trẻ cần phải thật đẹp và ngăn nắp, sao cho trẻ có thể học được tính trật tự gọn gàng từ đó. Bà tin rằng trẻ học tốt nhất là thông qua những trải nghiệm cảm giác¹. Bà nghĩ rằng giáo viên có trách nhiệm cung cấp quang cảnh, cách sắp xếp đẹp đẽ, âm thanh và mùi vị thú vị cho trẻ. Bà cũng tin rằng một phần trong việc tạo ra trải nghiệm cảm giác cho trẻ là cần có giáo cụ và đồ dùng vừa vặn với bàn tay bé nhỏ của các em, có những chiếc bàn và ghế vừa với thân hình bé nhỏ của các em. Môi trường đẹp, ngăn nắp trật tự, đồ dùng vừa kích cỡ trẻ và mang tính cảm giác trực quan là phần quan trọng trong di sản của Montessori.

¹ Sensory experiences.

Hầu hết các chương trình mẫu giáo ở Mỹ đều có nội thất và đồ dùng vừa kích cỡ trẻ em. Các giáo viên còn cần học gì nữa từ cách hiểu của Montessori về môi trường tốt dành cho trẻ? Montessori cho rằng các giáo viên mầm non nên:

Cung cấp những công cụ thật có thể dùng được

Montessori cho rằng kích cỡ của vật dụng nội thất và giáo cụ là rất quan trọng. Khi bà mở trường học ở Ý, những công cụ và vật dụng nội thất với kích cỡ trẻ em không có sẵn. Đây chính là lý do tại sao bà rất say mê chế tạo những vật dụng cho riêng mình. Montessori coi phần chuẩn bị môi trường này quan trọng đến mức ngay cả cầu thang trong trường học của bà cũng được thiết kế riêng sao cho vừa với những bàn chân nhỏ của học trò. Khi chúng ta thấy các lớp học được trang bị với những chiếc búa, cưa, bàn đe¹ cỡ trẻ con thì đó chính là do ảnh hưởng của Montessori. Những chiếc bình dùng để rót nước hoa quả, những chiếc bát và bình dùng để trộn với kích cỡ trẻ con cũng thể hiện sự ảnh hưởng của Montessori.

¹ Workbenches: những tấm gỗ chắc dùng để kê các vật dụng khi thao tác, kiểu như cái đe hoặc thớt (ND).

Một điều nữa là các công cụ có kích cỡ trẻ em này phải thực sự dùng được, đây cũng là phần rất quan trọng trong triết lý giáo dục của Montessori. Bà cho rằng trẻ em cần những công cụ thực sự (real tools) nếu chúng làm những công việc thực tế (real work) hấp dẫn chúng. Trong các trường mầm non của chúng ta, trẻ thường phải cắt giấy với những cây kéo cùn hoặc cắt rau bằng những con dao phết bơ để chúng không bị thương. Thật không may, những dụng cụ cùn này lại làm cho những nhiệm vụ rất đơn giản đó trở nên cực kỳ khó khăn, và trong một số trường hợp thậm chí nó còn nguy hại hơn cả việc để trẻ sử dụng những công cụ sắc bén. Montessori tin rằng trẻ hoàn toàn có thể học cách sử dụng những công cụ sắc bén đó một cách an toàn, còn việc cho các em những công cụ không thực sự dùng được lại làm cùn mòn năng lực của các em.

Để các giáo cụ và đồ trang bị ở nơi trẻ dễ lấy

Ngoài việc dùng các công cụ thật, Montessori còn nhấn mạnh việc trẻ cần có thể lấy được các giáo cụ khi cần thiết, điều này giúp trẻ có trách nhiệm hơn với việc học của mình. Sắp xếp lớp học với những giá để đồ thấp và luôn mở giúp trẻ có thể nhìn thấy những đồ sẵn có và lấy được những gì các em muốn mà không cần sự trợ giúp từ giáo viên. Trẻ không cần phải ngừng công việc để thu hút sự chú ý của giáo viên khi cô đang bận hoặc phải xin phép để sử dụng các giáo cụ mà các em cần.

Trong các trường mầm non của chúng ta, dụng cụ thường được giữ xa tầm với của trẻ. Ví dụ, các giáo viên lập kế hoạch cho một hoạt động nghệ thuật và “lấy bút màu ra” thay vì để bút màu luôn sẵn sàng trong mọi thời gian cho trẻ sử dụng. Trong khi đó giáo viên theo định hướng của Montessori sẽ để các dụng cụ bày sẵn cho trẻ có thể tiếp cận và sử dụng. Với sự giúp đỡ của trẻ, họ sẽ giữ những dụng cụ này được sắp xếp gọn gàng sao cho sự lựa chọn và các cơ hội sử dụng luôn sẵn sàng cho trẻ để trẻ có thể sáng tạo được.

Thông thường khi các giáo viên ngại ngần trong việc sắp xếp các giáo cụ theo kiểu bày sẵn cho trẻ, họ sẽ nói rằng đó là bởi vì trẻ hay bầy bừa. Montessori tuyên bố rõ ràng rằng trách nhiệm dạy dỗ nghiêm túc của giáo viên là trở thành “người canh giữ và bảo trợ cho môi trường học” ([1949] 1967, 277). Bà tin rằng giáo viên nên chuẩn bị một môi trường sạch sẽ, ngăn nắp trật tự cho trẻ. Nếu mọi vật dụng đều có chỗ để được đánh dấu rõ ràng theo cách ngộ nghĩnh thân thiện của trẻ, với những bức hình hoặc tranh vẽ có ghi tên vật dụng thuộc về nơi đó thì trẻ sẽ có năng lực lấy ra những gì các em cần dùng và trả về chỗ cũ khi đã làm xong việc.

Tạo nên sự đẹp đẽ và ngăn nắp

Montessori sử dụng từ tuyệt vời để mô tả việc tạo ra được những không gian tốt cho trẻ em. Bà tin rằng việc chăm lo cho môi trường học và giữ nó sạch sẽ, ngăn nắp cần được xem như một kĩ năng dạy học. Thông thường các giáo viên xem việc lau chùi và thu dọn là việc phát sinh không có trong mô tả công việc của mình. Theo Montessori, việc biết cách sắp xếp một môi trường hấp dẫn, đẹp đẽ cho trẻ cũng là một phần thiết yếu trong dạy học hệt như việc biết chọn những cuốn sách thiếu nhi tốt cho thư viện vậy. Montessori nói: “Giáo cụ dành cho việc giáo dục các giác quan của chúng ta sẽ trao cho trẻ chìa khóa hướng dẫn trẻ khám phá thế giới của chính mình” ([1949] 1967, 183).

Các giáo viên cần tự hỏi bản thân xem mình đã cung cấp được gì trong môi trường để “giáo dục các giác quan.” Khung cảnh và âm thanh nào trẻ nhìn và nghe thấy khi bước vào lớp học? Trẻ có thể chạm hoặc nếm thử được thứ gì sẵn có? Nhạc gì đang được bật và bật khi nào? Những bông hoa tử đinh hương có được đem vào lớp khi chúng đang nở hay không? Các cửa sổ có được mở để đón không khí trong lành vào lớp không? Liệu ánh sáng đèn nhè nhẹ có làm dịu đi ánh sáng đèn huỳnh quang liên tục chói chang hay không? Liệu những tác phẩm nghệ thuật của trẻ có được treo cẩn thận hay không? Lớp học có được phối màu hay không, hay cái giá sách hồng mà gia đình em Josh tặng cho lớp lại được đặt cạnh những cái giá màu xanh khiến các giáo viên không thích chút nào? Liệu tiền quyên góp có được dùng để mua một chiếc ghế sofa mới đáng yêu và thoải mái khi ngồi không, hay là lại dùng cái ghế sofa được quyên tặng vì lò xo đã lòi cả ra ngoài lớp nệm ghế bẩn thỉu và cũ kĩ mà chẳng còn người lớn nào muốn ngồi nữa?

Đôi khi người lớn làm như thể trẻ con chẳng quan tâm tới vẻ đẹp của môi trường xung quanh các em vậy. Có một định kiến cho rằng trẻ chỉ thích “bày bừa” chứ không thích “dọn sạch”. Những quan sát ở trẻ nhỏ không ủng hộ cách nghĩ này. Montessori tin rằng sự đẹp đẽ và ngăn nắp là điều rất quan trọng trong việc chuẩn bị môi trường học cho trẻ em. Ngày nay thông điệp này vẫn còn âm vang trong công trình của nhiều nhà giáo dục được gợi hứng bởi các giáo viên vùng Reggio Emilia¹ nước Ý.

¹ Reggio Emilia là thành phố nằm ở phía Bắc nước Ý, nơi mà sau chiến tranh thế giới thứ II, các nhà giáo dục, các bậc cha mẹ và cả trẻ em cùng hợp tác, bắt đầu tái thiết xã hội và xây dựng các hệ thống trường mầm non kiểu mẫu và những trung tâm chăm sóc trẻ em. (ND)

Ví dụ, nếu một tác phẩm nghệ thuật của trẻ được gắn lên giấy màu để trẻ lựa chọn màu vẽ, và nếu nó được treo ở khu vực trưng bày đặc biệt, trẻ sẽ học cách đánh giá màu sắc và thiết kế. Một ví dụ nữa là việc đem những bông hoa tươi vào để tô điểm cho bàn ăn trưa hoặc để trên chóp giá sách. Đi dạo trên cánh đồng để lựa hái những bông hoa trang hoàng cho phòng học đáng yêu hơn là một cách sử dụng thời gian buổi sáng rất tuyệt.

Một giáo viên Head Start mà tôi biết đã treo một bức tranh tĩnh vật nổi tiếng trong khu vực vẽ của mình vào mỗi tuần. (Tranh tĩnh vật là loại tranh vẽ những bông hoa hay rau cỏ được sắp đặt hoặc những khung cảnh nhỏ trong nhà). Cô để một bức tranh tĩnh vật giống như thế do chính cô vẽ ở ngay bên cạnh. Một số em thử vẽ theo. Một số em khác thì bàn về các chủ đề được vẽ trong đó. Những em khác có vẻ không chú ý tới nó, nhưng dù gì thì sự hiện diện của nó cũng khơi lên những trao đổi về cái đẹp như một phần trong cuộc sống thường ngày của các em.