Đạo diễn Trần Anh Hùng vừa trở về Việt Nam sau chuyến đi Nhật ký hợp đồng chuẩn bị thực hiện phim Rừng Na-uy. Tôi đã có cơ hội tiếp cận anh trong 5 ngày tại Hà Nội, để được anh chia sẻ...
***
Sau bộ phim Mùa hè chiều thẳng đứng (cái tên được lấy từ ý của một câu thơ Haiku, tên ban đầu của kịch bản là Hà Nội ngày không mưa) với dự án phim I come with the rain - Tôi đến với mưa (thể loại thriller - kinh phí 18 triệu USD) đã kéo anh Hùng đi khắp nơi trên thế giới trong mấy năm trời. Lâu lắm rồi, Trần Anh Hùng và gia đình mới trở về Việt Nam trong một kỳ nghỉ trước khi anh sang Nhật để bắt đầu những cảnh quay đầu tiên của dự án Rừng Na-uy. Đây là bộ phim với kịch bản được chính anh Hùng chuyển thể từ tiểu thuyết nổi tiếng của nhà văn Nhật Haruki Murakami.
Sinh năm 1962, lớn lên và học làm phim tại Pháp, trong gần 20 năm qua, đạo diễn Trần Anh Hùng đã có 3 phim truyện mang hơi thở Việt Nam (Mùi đu đủ xanh, Cyclo, Mùa hè chiều thẳng đứng) và thiết lập một thế giới điện ảnh với phong cách riêng được thừa nhận ở trên thế giới: phong cách Trần Anh Hùng (hay khác hơn, các nhà làm phim Việt Nam quen nhắc đến tên anh gắn với bộ phim dài đầu tiên, phong cách Mùi đu đủ xanh).
Bộ phim mà anh Hùng muốn chúng tôi xem trong buổi gặp đầu tiên là phim The New World (Thế giới mới) - đạo diễn Terrence Malick. Đã xem nhiều lần phim này, nhưng anh Hùng vẫn khóc vì xúc động, không hiểu cảm giác ấy từ đâu đến, tại sao nó có… "Chỉ sau 30 phút phim, trong đầu Hùng hiểu rằng phim có một chất "ngân" của âm nhạc. Dư vị "ngân" ấy khiến cho Hùng không cầm được nước mắt. Với Hùng, âm nhạc là một thứ ngôn ngữ đem lại cảm hứng và sự suy tưởng khi tìm kiếm ngôn ngữ điện ảnh. Và âm nhạc cũng luôn có những tác động mãnh liệt, như khi ta bắn một viên đạn vào tường phải để lại ít nhất một vết lõm..."
Trần Anh Hùng mê phim Nhật, đó là hai đại diện kinh điển Yasujiro Ozu và Akira Kurosawa. Trong nhiều phim của anh Hùng làm về Việt Nam, ảnh hưởng của phong cách Ozu rất rõ dù là vô thức khi Trần Anh Hùng xử lý giản dị mọi chi tiết trong phim để đạt được việc tạo ra một cảm giác. Để người xem cảm được sự biểu cảm của cảm giác ấy từ phim của anh như một chất "đạo" dù mơ hồ, không dễ nắm bắt. "Nhưng Rừng Na-uy là một tình cờ, hết sức tình cờ. Không có nghĩa tôi yêu thích Ozu, Kurosawa là tôi muốn làm phim với thế giới, văn hóa của họ".
Trần Anh Hùng tiết lộ: "Với Rừng Na-uy, Hùng đã có 2 kịch bản, điều này xuất hiện trong đầu Hùng khi xem xong The New World. Đúng là một thế giới mới đúng nghĩa như tên phim vậy. Và Hùng hiểu rằng mình muốn được làm 2 phim Rừng Na-uy trên cùng một câu chuyện, theo hai cách khác nhau (một cách sẽ thuộc về thế giới cũ, cách thứ hai, thuộc về thế giới mới). Hùng gọi cho nhà sản xuất của Hùng, nói họ mua vé cho Hùng đi Nhật để rồi mất 8 tháng thuyết phục các nhà sản xuất từ phía Nhật. Cuối cùng rồi họ cũng đồng ý. Nhưng cuối cùng nữa, vì vấn đề kinh phí, đã thống nhất lại, rằng sẽ chỉ còn một phim được làm khi kịch bản thứ 2 Hùng đã viết được chừng 20 trang. Bằng linh cảm, Hùng tin chắc chắn một điều rằng, nếu được làm trên 2 kịch bản với 2 bản dựng khác nhau ấy, sẽ là 2 cảm giác hoàn toàn khác, còn cảm giác như thế nào thì chính Hùng cũng không biết đích xác. Và Hùng cũng chưa có thể nói Rừng Na-uy với một bản phim sẽ thuộc về thế giới mới hay thế giới cũ".
Haruki Murakami là một tác giả khó gặp, ông chỉ sống nửa năm trong nước và thời gian còn lại ở nước ngoài. Chỉ đọc duy nhất cuốn sách Rừng Na-uy của ông, Trần Anh Hùng đã quyết định rằng, anh sẽ làm bộ phim này. Và ngay lập tức cùng với việc chuẩn bị kịch bản, Trần Anh Hùng cũng quyết định: anh cũng sẽ không đọc thêm bất cứ cuốn nào của Murakami nữa để không bị "ô nhiễm". Khi Trần Anh Hùng đi với nhà sản xuất sang Nhật gặp tác giả, nhà văn Haruki Murakami đã nói: Ông đồng ý gặp, đồng ý cho cuốn sách được chuyển thể thành phim vì ông thích và tin ở cách làm phim của Trần Anh Hùng. Không hề đùa, Trần Anh Hùng nói với chúng tôi: "Câu nói đó của Haruki Murakami đã cho Hùng một cái quyền ngay lập tức. Đó là quyền quyết định của đạo diễn với nhà sản xuất! Hùng không bị phụ thuộc vào họ nữa về câu chuyện này. Còn phim, bởi truyện đã có một khối lượng độc giả đông đảo, nên tự thân bộ phim đã biết trước sẽ rất nhiều người sẽ muốn xem phim rồi".
Đây là một yếu tố rất quan trọng với đạo diễn, khi Trần Anh Hùng lý giải, tại Hollywood, chỉ có khoảng 10 đạo diễn có quyền với phim của mình do uy tín của họ mang đến bằng những phim rất ăn khách đã làm trước đây. Nhưng 7 trong số đó đã đồng thời trở thành nhà sản xuất. Chỉ còn 3 đạo diễn được quyền quyết định với nhà sản xuất. Và cần hiểu rằng, với kinh phí dưới 7 triệu USD cho một dự án, phim dường như thuộc về đạo diễn. Nhưng trên 7 triệu USD thì đạo diễn đã mất quyền. Khi điện ảnh là nghệ thuật không tách rời được với công nghệ và thương mại, sự thật phũ phàng cho người làm phim là thế.
***
Ngày 31.7, khi hợp đồng làm phim Rừng Na-uy được chính thức ký kết, ở Nhật, sự kiện này thực sự đã gây nên một cơn bão trong giới truyền thông. "Rất khó mới có thể có số điện thoại của người phụ trách casting cho phim, nhưng thật kỳ lạ, bởi vì hôm sau người này đã nhận được hàng trăm cuộc điện thoại. Có nhiều người gọi nhưng khi anh ta nhấc máy họ lại hoàn toàn im lặng. Có người chỉ thốt lên tên truyện: Rừng Na-uy! Rồi cúp máy. Có người khăng khăng nói, chỉ có tôi, tôi chính là nhân vật đó!" Anh Hùng cười sảng khoái khi nhắc lại chuyện này.
Xen kẽ giữa những bài học, những kinh nghiệm, những kiến thức điện ảnh mà anh say mê chia sẻ, Trần Anh Hùng vẫn không dứt được ra khỏi mạch suy nghĩ về dự án phim sắp tiến hành.
"Các bạn biết không, khi Hùng sang Nhật để chuẩn bị cho bộ phim, Hùng chú ý đến làn da của phụ nữ Nhật. Rất lạ, làn da trắng, mỏng đến mức như nhìn rõ thịt bên trong. Nó cho ta một cảm giác vừa ghê rợn, vừa rất gợi tình! Những cặp đùi mà Hùng nhìn thấy ở Hà Nội, cũng thế, cũng rất lạ. Đó là những quán ăn bên đường, ghế thấp, màu da hồng tiệp với màu của tường, của đất, nhưng sự sạch sẽ của nó lại tương phản dễ chịu với sự loang lổ của bức tường. Rất gợi cảm!"
Giản dị những giá trị của điện ảnh, Trần Anh Hùng muốn những nhà làm phim trẻ hiểu rằng để bắt đầu một câu chuyện phim, bạn phải biết mình muốn gì. Khi biết mình muốn gì, phải nắm lấy điều mình muốn để sau đó tìm ra ngôn ngữ biểu đạt điều đó.
"Hùng thích những câu chuyện đương đại, thích sự đương đại ở ngay tại Hà Nội. Đây cũng chính là điều Hùng hay nổi giận với các nhà báo nước ngoài mỗi khi nói chuyện. Tại sao họ cứ nhất định hình dung về những bộ phim Việt Nam với đầy đủ những đặc tính thuộc về dân tộc tính theo suy nghĩ của họ. Tại sao dân tộc tôi cứ phải đội nón lá? Không, những câu chuyện tình yêu trai gái, những bi kịch và những sầu muộn ở bất cứ đâu cũng tồn tại. Hà Nội cũng thế. Có chăng, nó sẽ mang mùi vị rất đặc thù, chuyên biệt của Hà Nội mà thôi".
***
Với tôi, Trần Anh Hùng có lẽ là người duy nhất tôi từng gặp nói về điện ảnh mà làm người ta phải thảng thốt. Trò chuyện với anh ấy, lắng nghe những kinh nghiệm và hiểu biết mà anh luôn sẵn lòng chia sẻ với sự nhiệt tâm về điện ảnh y như một kẻ truyền giáo, người ta sẽ xem phim, nói về phim và làm phim khác đi. Bởi ngay cả cách dùng tiếng Việt, chọn từ rất cẩn trọng của một người trưởng thành tại Pháp như anh cũng cho những người dùng tiếng Việt thường xuyên sự bất ngờ. Vì đó là thứ tiếng Việt rất đẹp. Có thể là một duyên do, khi Trần Anh Hùng nói rằng đang mong, sau Rừng Na-uy, anh sẽ về Việt Nam sống một thời gian, làm tiếp một phim tại đây, cho đỡ nhớ tiếng Việt!
Quick chat với Trần Anh Hùng
- Đã lâu, từ sau Mùa hè chiều thẳng đứng, rồi đi khắp nơi trên thế giới để thực hiện dự án I come with the rain, trở lại Việt Nam lần này, có giống một sự ngơi nghỉ cần thiết để tìm lại cảm giác và bắt đầu những gì rất mới không, thưa anh?
"Về Việt Nam cũng là một cách thư giãn để cho những căng thẳng từ bộ phim vừa làm qua đi. Cũng chính là sự gắn bó lại với Việt Nam, mong ước sự trở lại như một cảm hứng, đam mê mới để có thể, rất có thể Hùng lại được làm một cuốn phim mới về Việt Nam. Từ khi xuống máy bay, trên đường từ sân bay về Hà Nội, vẫn là sự lộn xộn ấy, bừa bộn ấy của một thành phố đang xây dựng, Hùng không thấy xấu, Hùng vẫn thích cảm giác này, cảm giác với những gì Hùng đang nhìn thấy. Hà Nội là một nơi chốn mà Hùng yêu nhất, một cái gì như thể sự mê loạn và tươi tắn… và cảm giác thích thú của Hùng với Hà Nội vẫn vậy, nó không thay đổi…"
- I come with the rain là một bộ phim 18 triệu đô! Cuộc chơi 18 triệu lần này đã cho anh những thú vị gì?
"Cái thú vị nhất vẫn là sự gặp gỡ và làm việc với một số diễn viên, và đây là lần đầu tiên Hùng làm việc với những diễn viên có tiếng và chuyên nghiệp ngoài Việt Nam. Hùng thích cách mình tìm ra phương pháp làm việc với các diễn viên hoàn toàn khác nhau về quốc tịch, thói quen, người đến từ Mỹ, người từ Hàn Quốc, người từ Hồng Kông… Thêm nữa, vai diễn của Yên Khê là một vai hoàn toàn khác với những phim Yên Khê đóng trước đây. Vì đây là lần đầu tiên Hùng và Yên Khê làm một phim không có liên quan gì đến Việt Nam".
- Vậy các ngôi sao như Josh Hartnett, Elias Koteas, Byung-hun Lee, Takuya Kimura, Shawn Yue có mặt trong I come with the rain đã cho anh những xúc cảm khác nhau như thế nào khi quay phim?
"Họ là những diễn viên khác nhau, cách đi đến với nhân vật của họ rất khác nhau, và rất khác cả khi họ diễn xuất trước ống kính nữa. Kimura chẳng hạn, ông ta rất ít trao đổi với Hùng trước khi quay, Byung-hun thì trao đổi rất nhiều và rất lâu trong lúc chuẩn bị, trong lúc quay và ngay cả khi đi ăn cơm tối. Shawn Yue rất vui vẻ, coi phim trường như một sân chơi lớn, không ngại thử nghiệm theo ý thích, không sợ sai lầm. Hai diễn viên Mỹ Josh và Elias thì chuẩn bị rất kỹ với Hùng cho đến khi quay họ gần như chỉ hỏi vài ba chi tiết…"
- Ở châu Á hiện tại, anh là một trong số hiếm hoi các đạo diễn được làm phim với kinh phí cao và những ngôi sao đẳng cấp. Nhưng anh đã bắt đầu sau khi ra trường bằng nghề bán sách trong viện bảo tàng? Người ta có thể làm phim hay với rất ít tiền không, thưa anh?
"Chắc chắn có thể làm được phim hay với ít tiền. Một phim với kinh phí 600.000 USD cũng có thể giành Cành cọ vàng… Nhiều lúc phim đắt đơn giản chỉ vì một thói quen làm việc. Có rất nhiều đạo diễn làm phim rất đắt và khi mình nhìn lên màn ảnh thì mình không thể hiểu nổi tiền đó nó đi đâu!"
- Cách nào, để nuôi dưỡng tình yêu đặc biệt với điện ảnh mà không bị những cám dỗ nếu lựa chọn cách kiếm tiền dễ dàng, thành công với việc kiếm tiền và sinh sống dễ dàng, ở chính anh?
"Thứ nhất, Hùng chưa bao giờ nghĩ làm phim để kiếm tiền, để giàu có. (Thực tế cũng có nhiều người muốn vậy). Thứ hai, cơ hội để giàu có đến cũng chưa bao giờ đến với Hùng. Thật thà mà nói chắc cũng phải chờ cái cơ hội đó đến thì mới biết Hùng sẽ quyết định như thế nào, nhưng ngay bây giờ thì Hùng có thể nói, với Hùng sự tôn trọng ngôn ngữ điện ảnh vẫn là điều thú vị và thiêng liêng".
- Một cộng đồng làm phim của nhiều người trẻ (chưa đủ năng lực để tạo một ê kip cho riêng mình) hỗ trợ tương tác với nhau có những nhược điểm và yếu điểm nào, theo anh? Anh đã từng ở trong một cộng đồng như thế chưa?
"Một cộng đồng làm phim là một ý rất đẹp và trên thế giới có nhiều nền điện ảnh đã sinh ra nhiều phim hay cũng chỉ bởi họ có tinh thần cộng đồng. Xung quanh Coppola là những người bạn rất tài năng và sự thành công của Bố già cũng có sự góp phần rất lớn của những người bạn ấy. Hùng là một người Việt sống ở Pháp, cha mẹ Hùng không có liên quan gì đến điện ảnh, vì thế Hùng rất đơn độc. Những người đến làm việc chung với Hùng không phải là những người bạn. Đáng tiếc. Nhưng sau khi làm xong một cuốn phim thì cũng có một số người trở thành bạn. Một tình bạn được thử thách qua công việc vẫn là một tình bạn lành lạnh, không gần gũi lắm và có khoảng cách".
- Ở Việt Nam, có một thế hệ trẻ, sinh ra và trưởng thành sau chiến tranh đang bắt đầu làm phim. Khác với thế hệ trước quá nhiều về nền tảng tri thức và quá khứ, anh nhìn thấy những cơ hội nào cho họ?
"Hùng rất thích tranh của Bùi Xuân Phái nhưng Hùng vẫn thấy thú vị hơn khi Hùng tiếp xúc với một họa sĩ trẻ đang làm việc cực kỳ mạnh mẽ, đương đại với tác phẩm. Hùng thích thú với điều đó hơn là với các tác phẩm đã đi vào viện bảo tàng. Thế hệ làm phim trẻ ở Việt Nam mà Hùng có tiếp xúc làm cho Hùng có cảm giác yêu nghề hơn. Không thể chối cãi rằng cơ hội cho họ chính là tài năng của họ. Đã mấy năm nay Hùng theo sát một số bạn trẻ tuy chưa có cơ hội làm phim dài nhưng trong kịch bản của họ đã có những hứa hẹn lớn. Thế hệ mới này không quá đặt nặng tư tưởng lên tác phẩm, điều làm cho họ muốn trở thành đạo diễn chính là những cảm xúc mà đời sống đương đại mang lại, sự đụng chạm của giác quan với cuộc sống mỗi ngày. Họ cũng như Hùng chỉ muốn theo đuổi ngôn ngữ điện ảnh và chất liệu riêng biệt của nghệ thuật này".
- Bên cạnh yếu tố giải trí, một nền điện ảnh muốn được thế giới chú ý phải có một sức sống và cá tính riêng biệt dựa trên những cơ sở thiêng liêng của sáng tạo. Anh đã làm được điều đó với các phim của mình, còn các bạn trẻ làm phim hôm nay, anh có thấy những lấp lánh không?
"Điều mà Hùng thấy hay là những câu chuyện của thế hệ trẻ hôm nay không đặt nhiều vào nội dung mà hướng đến những cảm giác, những cảm giác riêng tư có hơi thở rộng rãi, khó nắm bắt nhưng chính cái đó lại khiến người ta se lòng và đi vào mình một cách chậm rãi. Vấn đề làm họ phải dám đi đến cùng con đường họ chọn, và đừng làm cho họ sợ hãi, họ đang cần được lòng tin. Hùng tin là không lâu nữa, những đạo diễn trẻ mà Hùng có dịp gặp được làm chừng 2, 3 cuốn phim thì chính những phim Hùng đã làm sẽ trở nên cũ kỹ, bụi bặm. Điều này đương nhiên thôi vì Hùng không sống nhiều ở Việt Nam, không có cái may mắn được hưởng nhiều va chạm của đời sống để được nhạy cảm hơn. Cái nhìn của Hùng với Việt Nam vừa xa, vừa gần. Ngay bây giờ, Hùng nghĩ khó mà 20 năm nữa Việt Nam có những phim ăn khách như Hollywood. Điện ảnh Việt Nam nên đặt mục đích với những phim nghệ thuật, vì chỉ với dòng phim này mới có thể đi đến những Liên hoan phim lớn và đại diện một cách xứng đáng cho điện ảnh Việt Nam".
- Sau dự án Rừng Na-uy, anh có từng nói, muốn trở về Việt Nam, để sống, để làm phim nữa… có những mong muốn gì, những dự định gì có thể nói trước được trong ước muốn ấy thưa anh?
"Hùng đang nghĩ đến ‘Thương nhớ 12’ của Vũ Bằng!"
- Cảm ơn anh.