Kháng insulin và tiểu đường

Khi tế bào không còn khả năng xử lý glucose, hệ miễn dịch cố gắng ngăn chặn không cho các protein vận chuyển glucose vào trong tế bào. Tương tự như vậy, khi bị đầy ứ, các mô mỡ cũng ngừng tiếp nhận chất béo vì các tế bào miễn dịch tìm cách chặn đường không cho chất béo xâm nhập tế bào mỡ, mà ngược lại cố giúp cho mô mỡ giải phóng bớt chất béo. Nghĩa là hệ miễn dịch cưỡng lại tác động của insulin.

Điều này cũng không thành vấn đề nếu thi thoảng mới xảy ra một lần. Nhưng nếu ta tiếp tục nhồi nhét năng lượng vào cơ thể qua thực phẩm thì hệ miễn dịch luôn phải ra tay can thiệp và vô hiệu hóa tác động của insulin. Đó chính là hiện tượng kháng insulin, lý do chủ yếu làm những người béo phì trở thành ốm yếu.

Có rất nhiều tài liệu nói về tác hại của kháng insulin cũng như chỉ ra những nguyên nhân của nó từ chế độ ăn và sinh hoạt. Tuy nhiên cơ chế hoạt động của kháng insulin vẫn còn là đề tài đang được nghiên cứu tích cực và giới khoa học chưa đạt được đồng thuận. Chẳng hạn một số nghiên cứu mới đây cho rằng sự nhạy cảm insulin thực ra hoạt động như một công tắc và độ nhạy của nó bị suy giảm do nhiều yếu tố, nhất là khi có nhiều axit béo tự do trong máu. Mang thai là thay đổi to lớn mà người mẹ phải thích nghi bằng cách giảm độ nhạy insulin để tăng cường glucose cho não của cả mẹ và não của thai nhi, dẫn đến khoảng 2 – 10% phụ nữ mang thai bị tiểu đường thai kỳ.

Dù vì nguyên nhân gì, khi bị kháng insulin, glucose trong máu không được tế bào tiếp nhận nên tồn đọng trong máu và chỉ số đường huyết bị đẩy lên cao. Bình thường, insulin là tín hiệu của mức đường huyết cao và gan cần dự trữ glucose. Nhưng hiện tượng kháng insulin làm gan không nhận biết được insulin, cho nên nó tiếp tục sản xuất và giải phóng glucose làm tình hình trầm trọng hơn. Thêm vào đó glucose trong máu cũng không được tế bào hấp thụ nên toàn bộ glucose sẵn có và mới được gan xả ra tiếp tục trôi nổi trong máu.

Trong tình trạng kháng insulin, tuyến tụy phải tăng cường sản xuất insulin để nồng độ tăng lên cho tương xứng với lượng glucose cao trong máu. Lúc đầu sự bù đắp này còn hiệu quả, mức insulin cao vẫn duy trì được đường huyết tương đối bình thường. Cho tới lúc bù đắp không còn xuể nữa, insulin tăng cường không còn kiềm chế nổi mức đường huyết tăng cao, đó là lúc bệnh nhân được xác nhận mắc bệnh tiểu đường loại 2.

Hình 10 – Vòng xoáy kháng insulin.

Nguồn: Eenfeldt, 2015

Người mắc bệnh tiểu đường loại 1 không tự sản xuất được insulin vì tuyến tụy không hoạt động nên phương thức chữa chính là tiếp insulin từ ngoài. Người mắc bệnh tiểu đường loại 2 (mắc phải do rối loạn trao đổi chất) vẫn có tuyến tụy bình thường, nhưng bị kháng insulin. Nhưng tuyến tụy tới một lúc cũng có thể ngừng hoạt động. Lượng đường trong máu luôn ở mức cao, tuyến tụy buộc phải liên tục sản xuất ngày càng nhiều insulin, đến lúc nó kiệt sức thì bệnh nhân sẽ mắc phải những biến chứng hiểm nghèo.