²⁹. Dịch từ chữ kim ô 金乌, vốn chỉ chim ba chân sống ở mặt trời theo thần thoại Trung Hoa [Sơn Hải kinh - 山海经] do vậy, từ này dùng thay cho từ chỉ Mặt Trời. Tục gọi chim quạ là “ác”; kim là vàng, là kim loại hoặc màu vàng, nên dịch kim ô thành ác vàng.

³⁰. Dịch từ chữ ngọc thố 玉兔, theo thần thoại thời Tiên Tần, thỏ ngọc là con thần thú ở cung trăng, do vậy người sau thường dùng để chỉ Mặt Trăng.

³¹. Dịch từ chữ âm dung 音容, chỉ tiếng nói và dung mạo người đã khuất.

³². Vô già tức không ngăn che, không bị cản trở. Tên đầy đủ là Pháp hội vô già, đại hội vô già, vô ngại đại hội, đại trai hội, ý nói trong pháp hội này, bất luận phàm thánh, tăng tục, sang hèn, ngu trí hay bất kỳ loại chúng sinh nào cũng đều được nghe chính pháp, được nhận thức ăn với tinh thần bình đẳng, không phân biệt.

³³. Bốn câu này lấy từ bài thơ có tự đề là Họa - tức tranh vẽ - của Vương Duy. Cả bốn câu nghe có vẻ như không đúng với quy luật tự nhiên, nhưng do đây là bài miêu tả cảnh trong bức họa nên dù xuân đã qua mà hoa vẫn còn rộ, người đến gần song chim chẳng sợ hãi; thấy núi từ xa, tổng thể thì có màu xanh; thấy suối nhưng đến gần không nghe tiếng róc rách. Tác giả của khoa nghi này mượn bài thơ trên để tả cảnh giới như như bất động của pháp hội.

³⁴. Cửu trùng tức chồng nhau lên chín lần, chỉ trời cao khôn tột, cũng gọi là cửu thiên - 九天, cửu tiêu - 九霄, người ta thường dùng từ này để chỉ nơi ở của nhà vua.

³⁵. Dẫn từ tích danh tướng thời Tây Tấn 西晋 là Vương Tuấn 王濬 và Vương Hồn 王 浑 đánh Đông Ngô 东吴. Vương Tuấn tên chữ Sĩ Trị 士治， nhũ danh A Đồng 阿童，người huyện Hồ, quận Hoằng Nông, nay thuộc vùng tây nam, Linh Bảo, Hà Nam, Trung Quốc, nhân ông lập nhiều công tích ở Ích Châu nên được phong làm Hữu Vệ Tướng Quân 右卫将军, Đại Ti Nông大司农. Danh tướng biên ải của quân Tấn là Dương Hỗ 羊祜 dâng biểu xin cho Vương Tuấn ở lại Ích Châu làm nhiệm vụ, ở đây ông được phong là Long Tương Tướng Quân 龙骧将军, chuyên tạo chiến thuyền, huấn luyện thủy quân ở vùng Ba Thục 巴 蜀 . Tháng 11 năm thứ năm niên hiệu Hàm Ninh 咸 宁 (279年 ), Tấn Võ Đế phát binh tiến công nước Ngô, Vương Tuấn suất quân men theo đường sông đi từ Thành Đô về Tây Lăng Giáp 西陵峡. Phía Đông Ngô cử Trương Tượng 张象 nghênh chiến, song do thấy thanh thế của Tuấn lấn át nên xin hàng. Đúng lúc đó, quân chủ lực của Đông Ngô bị đại bại dưới sự xuất kích đánh úp của Vương Hồn, khi quân Hồn đến Tam Sơn, Tuấn gửi thư mời họp bàn kế thì bị Hồn từ chối khéo. Sau đó, Hồn thừa thế xông lên tiến thẳng đến Thạch Đầu Thành 石 头 城 , ở đây Ngô chủ là Tôn Hạo 孙 皓 cởi trần, trói tay đến đầu hàng ở trại của Hồn, thanh danh của Hồn từ đó vang khắp. Vương Tuấn thấy đại công của mình sắp thành lại bị Hồn phỗng mất bèn dâng biểu trách tội Hồn “không nghe mệnh lệnh”. Sau, người đời gọi sự kiện tranh công này là “nhị vương tranh công”. Trong bài nhắc đến “tây lai chiến hạm” tức chỉ thuyền chiến của Vương Tuấn từ phía Tây tràn xuống phía Nam theo đường sông, đánh úp và giành đại thắng; “Vương Khí” [chỉ khí tượng làm vương bá] của Đông Ngô chốt lát tiêu tan, do vậy gọi là “vương khí nga thâu”.

³⁶. Tức sự kiện vua Tống Huy Tông bị quân nhà Kim bắt sống vào năm 1127, mấy năm sau (1135), ông chết ở Ngũ Thành Quốc 五城國, nguyên thành này gọi là Ngũ Quốc Bộ nên cũng gọi là Ngũ Quốc Thành. Bắc khứ loan dư: Loan dư là xe của vua đi; bắc khứ tức đi về phía Bắc, cũng có thuyết cho rằng, thua trận gọi là bại bắc, nên bắc khứ tức là thua trận, trong trường hợp này cả hai nghĩa đều đúng.

³⁷. Dẫn từ tích Thục Vọng Đế 蜀望帝 tham sắc, bị bề tôi lừa về nhà riêng rồi giam cầm đến lúc chết. Vua nhớ nước muốn về nên khi chết hóa thành con chim đỗ quyên bay từ miệng thi thể nhà vua ra đậu trên cành hoa đào kêu “quốc quốc” cho đến khi máu nhỏ xuống cành đào.

³⁸. Khi chưa gặp thời, danh tướng Hàn Tín dưới trướng của Hán Cao Tổ Lưu Bang, lúc đầu Lưu Bang xem thường nên chỉ giao chức nhỏ việc thường, Hàn Tín thấy vậy cho rằng thời cơ chưa chín nên bỏ đi. Tiêu Hà đang được Lưu Bang trọng dụng nhưng ông lại bỏ đi tìm Hàn Tín, Lưu Bang hỏi nguyên do tướng lĩnh nhiều vậy sao khanh chỉ theo tìm Hàn Tín? Tiêu Hà thưa: các tướng khác dễ có được chứ Hàn Tín thì cả nước chẳng ai sánh kịp. Nghe vậy, Lưu Bang đã dựng cái đàn để vái cầu hiền lương tướng giỏi. Sau, khi giao tranh với nước Sở, Hàn Tín lập nhiều chiến công hiển hách, được phong là Hoài Âm Hầu.

³⁹. Tích nói về Ban Siêu: Ban Siêu có chí lớn song nhà nghèo nên chỉ đi chép sách thuê cho người, lao khổ mệt nhọc lâu ngày, ông bèn ném bút than rằng: Đại trượng phu phải có chí lớn, học theo Phó Giới Tử 傅介子, Trương Khiên 張騫 lập công ở vùng đất ngoài biên ải những mong được phong hầu vùng đất nghìn dặm chứ sao cứ phục dịch mãi cho việc bút nghiên. Sau, ông bình định Tây Vực, được phong làm Định Viễn Hầu 定遠侯.

⁴⁰. Kim đỉnh: đỉnh vàng, do vua Đại Vũ chú tạo. Khi Ngũ Viên 伍員 hiệu Tử Tư 子胥 về với nước Ngô, ông ba lần nâng đỉnh vàng nghìn cân này mà mặt không biến sắc, sau ông quả nhiên đánh thắng nước Sở.

⁴¹. Đàn Đạo Tế thời Tống tự kiêu vì bản thân văn võ toàn tài, nước nhà trông cậy. Văn Đế bệnh nặng, Nghĩa Khang giả chiếu vua để giết ông. Lúc tiếp chiếu, Đạo Tế nổi giận, mắt sáng như ánh chớp, lột mũ ném xuống đất nói lớn: việc làm hôm này, chính là vua đã phá hỏng cái thành dài muôn dặm rồi đấy.

⁴². Võ tướng dựng trại ngoài biên ải, thường treo cái trướng có hình vẽ con báo để tỏ uy nghiêm dũng mãnh.

⁴³. Binh chế thời cổ cứ mười dặm dựng một doanh trại, mỗi doanh trại đều gom một đống phân của loài sói hoang để đốt lên làm hiệu nhằm thông báo cho nhau cần tập trung lại một điểm định sẵn để phòng địch. Do phân loài sói hoang khi đốt lên khói bay thẳng mà khó tản mát vì gió nên từ xa có thể trông thấy được, thế nên gọi khói hiệu này là lang yên tức khói (bốc lên từ phân) của loài sói hoang.

⁴⁴. Ngũ Lăng, chỉ lăng tẩm Hán Lăng ở Thiểm Tây, cũng chỉ Kim Lăng, Ba Lăng, Quảng Lăng, Mậu Lăng và Vũ Lăng.

⁴⁵. Dịch thoát từ chữ tang tử 桑梓 桑: Vốn chỉ hai loại cây gồm tang - cây dâu và tử - cây tử. Theo Tiểu Biện - Tiểu Nhã - Kinh Thi: Duy tang dữ tử, tất cung kính chỉ 维桑与梓，必恭 敬止: Cây Tang và cây Tử, ắt phải cung kính. Sau, Chu Hy chú rằng: Hai cây Tang và Tử, xưa, nhà rộng năm mẫu, thì trồng nó dưới tường để lại cho con cháu: (cây dâu) thì cho tằm ăn, (cây tử) thì để làm dụng cụ dùng. Nay, tang tử là từ dùng để chỉ quê hương nơi chôn nhau cắt rốn.

⁴⁶. Núi Bồng Lai ở Đông Hải, sách Lục Thiếp nói: Đấy là nơi ở của thần tiên, có đủ cung bằng bạc, cửa khuyết bằng vàng, phủ tô màu đỏ tía, bặt tích của người và chim muông.

⁴⁷. Tài tử học trường: dịch từ câu hoàng môn tài tử - 黌門才子, trong đó, hoàng môn chỉ cổng của trường học, sau chỉ trường học là hoàng môn; tài tử, nghĩa cổ của từ này chỉ người có tài hoa và đức hạnh xuất chúng. Bạch ốc tức nhà lợp bằng cỏ bằng lá, chỉ nhà ở của người nghèo.

⁴⁸. Dịch từ câu Thám Hoa túc bộ văn lâm - 探花足步文林: Thời Đường, sĩ tử thi tiến sĩ cập đệ [đỗ tiến sĩ] sẽ mở yến tiệc đầu tiên ở Hạnh Viên 杏园 [Tên khu vườn làm nơi vua ban mở yến tiệc cho người mới đỗ tiến sĩ, nay là khu vực phía Nam của Đại Nhạn Tháp 大雁塔 ở ngoại ô thành phố Tây An, tỉnh Thiểm Tây, Trung Quốc], gọi người mới đỗ tiến sĩ trong thời gian này là Thám Hoa, trong lúc yến tiệc, họ sẽ sai hai đồng nam làm sứ giả thám hoa (tìm kiếm hoa), đồng nam sẽ đi khắp khu vườn để tìm những loài hoa lạ, nổi tiếng, nếu có người nào tìm ra hoa trước thì sứ giả tìm hoa kia sẽ bị phạt. Yến tiệc này còn có các tên khác như Thám hoa diên 探花筵, Thám hoa yến 探花宴.

⁴⁹. Xạ tức là ném, sách tức “đối sách”. Khi đi thi, quan chủ khảo giả thiết đưa ra vấn nạn, thí sinh ghi lời giải đáp vào cuối bài rồi đặt lên bàn, không để cho người khác trông thấy. Quan chủ khảo theo đó chấm bài, đáp án tốt là Giáp, xuống cấp nữa là Ất. Cức viện tức viện được rào bằng cây gai nhằm ngăn ngừa việc “quay cóp” giữa các thí sinh, do mỗi thí sinh được làm bài trong một phòng riêng biệt, từ đó “cức viện” được hiểu là “phòng thi”.

⁵⁰. Xa Dận 車胤 [tcn: 333-401], một thư sinh nhà nghèo, không đủ tiền mua dầu đèn để đọc sách nên phải gom đom đóm vào cái túi nhỏ cho sáng để học. Đèn đóm tức đèn bằng đom đóm.

⁵¹. Dịch từ câu Thiết nghiễn ma xuyên - 鐵硯磨穿 - tức mài mòn xuyên thủng cả chiếc nghiên bằng sắt. Tích rằng, Tang Duy Hàn 桑維翰 thời Ngũ Đại 五代, lúc đầu, quan chủ khảo không thích chữ tang trong nghĩa tang là cây dâu và tang trong tang ma nên không tiến cử Hàn, ông làm bài phú Phù Tang (phù tang phú - 扶桑賦) để khuyên học trò đổi nghề. Hàn về đúc cái nghiên bằng sắt, ở Thanh Châu 清 洲 dùng sắt làm nghiên nên nghiên rất đen, ông cho đúc chiếc nghiên này để tỏ ý với mọi người rằng, chừng nào mài thủng chiếc nghiên này mới đổi nghề, sau ông thi đỗ như mong muốn, từ đó dùng tích này để tỏ quyết tâm và sự bền bỉ.

⁵². Bảy thước lụa hồng: dịch từ câu thất xích hồng la - 七尺紅羅: chỉ cái phướn [hình thức như bài vị hiện nay], do người chết rồi không thể phân biệt là hạng người nào trong xã hội, do vậy ghi tên tuổi, chức danh, nghề nghiệp lên tấm vải phướn này để mọi người biết rõ hơn về người đã khuất. Dĩnh Đạt 穎達 sớ rằng: kẻ sĩ dùng tấm lụa dài ba thước, quan đại phu năm thước, chư hầu bảy thước, thiên tử chín thước. Nếu yêu mến người đã khuất thì ghi tên họ lên đó, nếu kính người đã khuất thì ghi hết công trạng người đó.

⁵³. Dịch từ nguyên văn Xuất trần thượng sĩ, phi tích cao tăng - 出塵上士。飛錫高僧: Căn cứ vào nghĩa mặt chữ của câu, đoán rằng tác giả bài văn này chỉ mượn ý để tả tăng nhân chứ không thực sự đúng như nghĩa theo chữ. Vì xuất trần tức ra khỏi trần gian, siêu xuất tam giới; phi tích cao tăng vốn chỉ các tăng nhân dùng tích trượng (gậy) bay trong không trung mỗi lần di chuyển, sau, chỉ tăng sĩ vân du đây đó là “phi tích”. Theo nghĩa gốc của hai từ này đều chỉ cao tăng đắc đạo, siêu việt tam giới chứ không thể trở thành “một loại cô hồn” được.

⁵⁴. Ngũ giới tịnh nhân: ngũ giới tức chỉ năm giới cấm căn bản: không giết chóc, không trộm cắp, không tà dâm, không nói dối, không uống rượu. Tịnh nhân, chỉ tín đồ tại gia Phật giáo đến các cơ sở hoạt động của Phật giáo như chùa, tịnh thất, tịnh xá... để thay tăng chúng làm việc, giúp đỡ tăng chúng quản lý cơ sở vật chất...

⁵⁵. Nguyên văn là Hoàng hoa thúy trúc - 黃花翠竹, cụm từ được cao tăng Trúc Đạo Sinh 竺道生 thời Đông Tấn 东晋 dùng, vốn muốn nói rằng ngoài chúng sinh hữu tình có Phật tính thì ngay cả chúng sinh vô tình như hoa vàng trúc biếc cũng có Phật tính, sau được Thiền Lâm dùng như một quán ngữ để chỉ sự linh động vi diệu của Phật tính trong mọi sự vật, hiện tượng.

⁵⁶. Dịch từ câu bạch hỗ lê nô - 白牯黧奴: bạch hỗ, chỉ con trâu; lê nô chỉ loài chồn, cáo màu đen. Văn học Thiền Tông thường dùng cụm từ này để chỉ những đối tượng căn cơ thấp kém, nghe pháp không tỏ ngộ.

⁵⁷. Ca sa: dịch ý từ chữ truy y 緇衣, truy là màu đen, truy y tức áo đen, chỉ áo tăng nhân thường mặc để lao động phục dịch trong tự viện cho đỡ thấy màu bẩn, từ đó dùng để chỉ giới tu sĩ, cũng chỉ cho áo quần tu sĩ mặc.

⁵⁸. Thần thức của người thế tục gọi thường gọi là hương linh, nếu không nơi nương tựa gọi là vong linh, của người xuất gia là giác linh, của người u mê là mê linh, của đạo sĩ là hà linh.

⁵⁹. Nguyên văn Hoàng quan dã khách 黃冠野客: hoàng quan tức mũ vàng, do Đạo sĩ thường đội mũ màu vàng nên dùng mũ vàng để chỉ chung cho đạo sĩ. Tích truyền, vào thời Đường, cha của Lý Thuần Phong 李湻風 là Bá Sĩ Tùy 播仕隋 bỏ quan làm Đức sĩ 德士 [tức tăng sĩ] lấy hiệu là Hoàng Quan Tử 黃冠子 [tức kẻ mũ vàng], từ đó, đạo sĩ thường đội mũ vàng. Dã khách, tức người sống nơi hoang dã, chỉ những vị ẩn sĩ.

⁶⁰. Vũ phục tức áo của tiên nhân, đạo sĩ mặc. Tương truyền vào thời Đường Thái Tông 唐太 宗có vị tiên tên Đào Tử Hà 譚紫霄, được nhà vua sủng ái, cho phép tự do ra vào cung cấm, người đời gọi là Kim Môn Vũ Khách 金門羽客 hoặc Vũ Nhân 羽人. Có thuyết nói rằng Châu Chiêu Vương 周昭王 nằm mơ thấy vị tiên trong mây, mình mặc áo lông vũ, vua học theo tiên thuật, thụ nhận giáo pháp tuyệt dục, nhân đó người đời gọi ông là Vũ Sĩ 羽士 tức người mặc áo lông vũ.

⁶¹. Động Đào Nguyên dịch từ Đào nguyên động 桃源洞: Trung Quốc có nhiều động cùng tên là Động Đào Nguyên, do từ Đào Nguyên - nguồn đào - được lấy từ điển tích trong bài Đào Hoa Nguyên Kí của Đào Tiềm, chỉ nơi ở lý tưởng ngoài trần gian. Các vị đạo sĩ luyện đan tu tiên thường chọn chốn hoang vu vắng vẻ nên văn nói “tu chân trong động Đào Nguyên”.

⁶². Chỉ nơi ở của thần tiên trong thần thoại Trung Hoa.

⁶³. Dịch từ nguyên văn Tam hoa cửu luyện 三花九煉, trong đó tam hoa tức ba thứ tinh hoa của con người gồm tinh - khí - thần. Cửu luyện, chỉ phép tu luyện thất hoàn cửu chuyển 七還九 轉. Đạo sĩ của Đạo gia dùng đỉnh vàng nấu thức ăn, nhả bỏ cái cũ tiếp nạp cái mới để làm nội đan. Luyện đốt kim thạch năm phương khiến nó mềm đi để làm ngoại đan, gộp chín mươi ngày đêm, từ giờ dần đến giờ thân gọi là thất hoàn.

⁶⁴. Dịch từ chữ Thiên tào 天曹, Đạo gia gọi quan thự trên trời là thiên tào.

⁶⁵. Dịch ý từ chữ lâm quán 琳觀, đồng nghĩa với từ Đạo viện, Đạo quán.

⁶⁶. Tiếu đàn 醮壇, chỉ đàn tràng tế thần của đạo sĩ.

⁶⁷. Thân thành món ngon bụng cá: dịch từ câu thân cao ngư phúc chi trung 身膏魚腹之中, trong đó từ thân cao lại được rút ngắn từ thành ngữ thân cao đỉnh hoạch 身膏鼎镬, chỉ một hình phạt tàn khốc thời xưa: dùng đỉnh vạc để nấu cao tội nhân, ở đây mượn hình phạt này để cực tả việc người buôn bán kinh doanh phải ra biển, không may bị gió mưa, thân phải thành món “cao” trong bụng cá.

⁶⁸. Dịch thoát từ nguyên văn dương trường chi hiểm 羊腸之險. Ở trên miêu tả việc buôn bán cực nhọc theo đường biển, ở đây nói nỗi cực nhọc theo đường núi, trong đó, dương trường tức ruột dê, chỉ con đường gập ghềnh khúc khuỷu quanh co như ruột con dê của đường núi Thái Hành. Sau mượn hình ảnh này để cực tả sự nguy hiểm của đường bộ.

⁶⁹. Cờ hồng: dịch từ chữ hồng kì 紅旗, ngày xưa dùng vải đỏ làm lá cờ để làm hiệu hoặc để trang hoàng trong các nghi thức trong quân đội.

⁷⁰. Trống trận: dịch từ chữ cổ kim 鼓金, có hai nghĩa: 1. chỉ việc luyện kim. 2. chỉ trống và chiêng để đánh thúc quân trong các trận đánh ngày xưa, ở đây mang nét nghĩa thứ hai.

⁷¹. Có bản ghi là hoài thai, ở bản này ghi là hoài đam 懷耽, nghĩa như chữ hoài thai, tức mang thai. Thời gian mang thai của con người là chín tháng mười ngày, nên thường gọi tròn là mười tháng mang thai.

⁷². Tọa thảo 坐草 tức ngồi trên cỏ, chỉ phụ nữ đến kỳ sinh nở.

⁷³. Dịch từ chữ Loan phụng hòa minh 鸞鳳和鳴. Loan tức chim loan, tượng trưng cho con trai, phụng tức chim phụng, tượng trưng cho con gái, nghĩa cả cụm là chim loan chim phượng hót hòa nhau, ý chỉ vợ chồng hòa thuận, cũng chỉ những đôi vợ chồng mới cưới.

⁷⁴. Dịch từ câu thành ngữ Hùng bi hiệp mộng 熊羆叶夢. Thành ngữ này dẫn từ bài Tư Can - Tiểu Nhã - Kinh Thi. Hùng và bi là tên hai loài động vật, trong đó hùng là gấu, bi có ngoại hình như loài gấu, vốn là hai loài mãnh thú, dùng để chỉ con trai. Hiệp mộng tức những điều đã thấy trong giấc mơ, do thầy đoán mộng ngày xưa coi mơ thấy hai loài này là điềm sinh con trai, do vậy người sau thường dùng thành ngữ này để chúc nhau sớm sinh hạ quý tử.

⁷⁵. Dịch từ câu phụng cung dục xướng - 奉恭欲唱 - phụng cung, chỉ việc khẩn cần bà mụ cho trẻ khỏe mạnh; dục xướng, tức muốn cho trẻ sinh ra khóc to lên, do quan niệm rằng khi mới sinh, nếu trẻ khóc là điềm lành, không khóc là điềm dữ.

⁷⁶. Ngọc ngói chưa chia: dịch từ câu chương ngõa vị phân 璋瓦未分, trong đó, chương 璋, lấy từ thành ngữ 弄璋之喜. Theo bài Tư Cán - Tiểu Nhã - Kinh Thi, ngày xưa, khi sinh con trai, người ta trao cho cậu bé mới sinh miếng ngọc chương với mong muốn con mình sau này sẽ có đức hạnh như ngọc sáng; ngõa 瓦, lấy từ thành ngữ Lộng ngõa chi hỉ 弄瓦之喜, xuất xứ như thành ngữ trên, ngày xưa khi sinh con gái, bố mẹ trao cho cô bé một linh kiện của công cụ dệt vài bằng đất nung - ngõa - với mong muốn sau này con mình sẽ giỏi việc dệt vải, thêu thùa. Từ đó, chương ngõa hay ngõa chương đều cùng chỉ việc sinh con trai hoặc con gái.

⁷⁷. Dịch từ chữ Nhung di man địch 戎夷蠻狄, người Trung Hoa gọi dân chúng của bốn vùng dân tộc ít người, văn minh văn hóa chưa phát triển, phía Nam gọi là Man, Tây là Nhung, Bắc là Địch, Đông là Di.

⁷⁸. Dịch thoát từ chữ hà sa 河沙, nghĩa trong câu chỉ tội nghiệp của loại người này nhiều như số cát sông Hằng.

⁷⁹. Dịch từ chữ long xạ 龙麝, trong đó long chỉ Long Diên Hương 龙涎香, tức nước dãi con rồng và Xạ hương 麝香, tức mùi hương tiết ra từ tuyến sinh dục của con xạ đực. Đây là hai loại hương liệu quý hiếm dùng để làm nước hoa ngày xưa.

⁸⁰. Kim Cốc chi viên 金 谷 之 園 - vườn Kim Cốc: dẫn từ tích truyền về ông Thạch Sùng 石崇传 nói trong sách Tấn Thư 晋书: Thạch Sùng là một người nổi tiếng giàu có, ông cho xây một biệt thự xa hoa tráng lệ lộng lẫy đặt tên là Kim Cốc Viên, tức vườn lúa vàng (nay ở phía tây Lạc Dương, Hà Nam, Trung Quốc). Nhân ông có người thiếp tên Lục Chu 绿珠, nhan sắc yêu kiều diễm lệ. Tôn Tú - một vị quan lớn đương thời muốn có được Lục Chu, sai người tìm cách mua về nhưng không được, ông bèn giả chiếu dụ của vua để thu phục Thạch Sùng. Khi Thạch Sùng đang ngồi dự yến tiệc trên lầu với quan quân triều đình, ông bảo với Lục Chu rằng “ta nay vì nàng mà đắc tội”. Nghe vậy, Lục Chu nói “thiếp sẽ treo cổ trước mặt chàng đây”, nói rồi nhảy lầu tự tử. Về sau, vườn Kim Cốc như một nơi mà ai ai cũng thấy tiếc nuối, cảm thương khi đến đây.

⁸¹. Mã Ngôi dịch, cũng gọi là Mã Ngôi Pha 马嵬坡: Năm 755, thời Đường nổ ra vụ binh biến do An Lộc Sơn cầm đầu, sử gọi là binh biến Mã Ngôi Dịch. Lần này, vua Đường Huyền Tông chạy đến Mã Ngôi Dịch, tướng sĩ tùy tùng xử tử tể tướng Dương Quốc Trung, ép em gái ruột của ông là Dương Ngọc Hoàn tự sát.

⁸². Quần xoa: Quần tức cái váy, xoa là cái trâm cài đầu, do vậy ngày xưa người ta mượn hai vật này để chỉ giới nữ.