9Sự tự nhận thức và “Chiếc nĩa Khắc kỷ”

T

rong chương này, chúng ta sẽ tìm hiểu:

- Cách người Khắc kỷ thực hành chánh niệm hay chú tâm tới năng lực kiểm soát của mình và nghệ thuật phân biệt giữa những điều trong tầm kiểm soát với những điều ngoài tầm kiểm soát.

- Cách sử dụng chiến lược trì hoãn cổ xưa nhờ không vội đáp lại các cảm giác ban đầu cho tới khi có thể bình tĩnh đánh giá chúng.

- Cách người Khắc kỷ áp dụng các bài thực hành thiền định buổi sáng và buổi tối từ các môn đồ của Pythagoras để duy trì kỷ luật tự giác và thói quen rèn tính bình thản một cách có bài bản mỗi ngày.

Khi anh buông lỏng sự chú ý dẫu trong chốc lát, đừng tưởng rằng hễ muốn là anh sẽ khôi phục được nó ngay, hãy nhớ rằng vì lỗi lầm phạm phải hôm nay mà tình cảnh của anh nhất định sẽ tồi tệ hơn trong mọi sự. Bởi, đầu tiên - và đây cũng là điều tệ nhất - anh hình thành thói quen không chú ý, sau đó là thói quen trì hoãn sự chú ý và rồi hết lần này đến lần khác anh dần quen với việc thoái thác một lối sống thanh thản và phù hợp, lối sống hòa hợp với Tự nhiên, và anh mãi mãi lạc lối như vậy.

(Epictetus, Discourses, 4.12)

Mỗi tối trên giường, đừng vội khép mi chìm vào giấc ngủ

Khi anh còn chưa kiểm điểm mọi hành động trong ngày bằng lý trí.

Có việc nào ta đã làm sai? Ta đã làm gì? Có điều gì nên làm mà ta bỏ sót ?

Trong cuộc kiểm điểm này, nếu anh thấy mình đã làm sai, hãy nghiêm khắc tự khiển trách chính mình;

Nếu anh làm điều gì tốt, hãy tự hào.

Thực hành thật kỹ những điều này, suy ngẫm về chúng và nên yêu quý chúng hết lòng.

Bởi chính chúng sẽ đưa anh vào con đường của đức hạnh cao quý.

(The Golden Verses of Pythagoras)

Sự phát triển của tự nhận thức trong chủ nghĩa Khắc kỷ

Ngày nay nhiều người bị thu hút bởi các truyền thống phương Đông, như Phật giáo, vì chúng cung cấp sự hướng dẫn về nghệ thuật sống. Một trong những khía cạnh nổi tiếng nhất của thực hành Phật giáo là nhấn mạnh việc tu dưỡng “chánh niệm” trong lúc thiền định và trong cuộc sống thường nhật. Như chúng ta đã thấy, chủ nghĩa Khắc kỷ cổ đại cũng đặc biệt coi trọng những khái niệm và những bài thực hành tương tự. Gần sát nhất với thuật ngữ “chánh niệm”, người Khắc kỷ có thuật ngữ prosochê, hay “sự chú ý”, chỉ việc không ngừng tự kiểm soát suy nghĩ và hành động của mình khi chúng xảy ra.

Sự chú ý (prosochê) là trạng thái tinh thần Khắc kỷ cơ bản. Đó là sự cảnh giác và hiện diện không ngừng của tâm trí, của sự tự ý thức không ngơi nghỉ và một tinh thần không bao giờ lơi lỏng. Nhờ thái độ này, triết gia hoàn toàn ý thức được việc mình làm trong mỗi thời khắc và quyết chí hành động một cách trọn vẹn.

(Hadot, 1995, tr. 84)

Người Khắc kỷ không tu dưỡng chánh niệm về cơ thể hay hơi thở mà đặc biệt quan tâm đến “năng lực kiểm soát” có ý thức (hêgemonikon), chức năng trung tâm và quan trọng nhất của trí óc. Nói về năng lực kiểm soát, Epictetus cho rằng một triết gia giỏi “có rất nhiều con mắt” và rằng so với một triết gia giỏi thì Argus Panoptes – “người thấy tất cả”, gã khổng lồ trăm mắt trong thần thoại – hoàn toàn mù tịt, bởi vì ở năng lực kiểm soát này đã tập trung sự chú ý nghiêm túc (prosochê) và năng lượng của anh ta (Discourses, 3.22).

Theo một nghĩa nào đó, Đạo đức học Khắc kỷ chắc chắn dẫn tới một kiểu chánh niệm có ý nghĩa hơn. Một khi chấp nhận rằng bản chất đích thực của “điều tốt” tối thượng là đức hạnh, thứ vốn ngụ bên trong mỗi người, chúng ta tự nhiên sẽ tập trung chú ý vào nguồn gốc của nó, vì nó là điều quan trọng nhất trong vũ trụ.

Thực hành Khắc kỷ cơ bản là một bài tập chiêm nghiệm về “cái tốt” và vì vậy cũng là một bài tập chánh niệm về phán xét và hành động chủ động của chúng ta. Hơn nữa, đối với người Khắc kỷ, “năng lực kiểm soát” có ý thức là bản chất của cái tôi đích thực. Tự nhận thức hơn cũng chính là nhận thức rõ ràng hơn về tự do vốn có của chúng ta, và theo một cách hiểu nào đó cũng là giác ngộ hơn. Epictetus thường xuyên nhắc nhở học trò rằng Tự nhiên đã giao phó cho họ một ngọn lửa thiêng là năng lực lý trí, và trách nhiệm thiêng liêng của họ là liên tục canh giữ và bảo vệ nó trong mọi hoàn cảnh. Ba kỷ luật Khắc kỷ đối với khát khao, hành động và phán xét dẫn đến một kiểu chánh niệm về ba chức năng của năng lực kiểm soát, từ đó chúng ta có thể đạt được sự kiểm soát chủ động.

Epictetus có bài giảng On Attention (tạm dịch: Về sự chú ý) (hay prosochê) nói về khái niệm chánh niệm của người Khắc kỷ. Ông đưa ra một câu hỏi tu từ: “Người không chú ý thì có thể làm được điều gì tốt hơn?”. Ông cũng hỏi học trò rất cụ thể: “Vậy thì ta cần chú tâm vào những điều gì?”. Câu trả lời nằm trong hai “nguyên tắc chung” của chủ nghĩa Khắc kỷ mà chúng ta nên ghi nhớ trong mọi tình huống:

1. Không ai kiểm soát ý chí và mục đích đạo đức của người khác

2. Cái tốt và xấu của mỗi người duy được tìm thấy duy nhất trong ý chí của người đó.

Nói cách khác, người Khắc kỷ cần liên tục lưu tâm tới ý chí (prohairesis) của mình. Và suy nghĩ, hành động chủ động là thứ duy nhất hoàn toàn trong tầm kiểm soát của ta.

Chúng ta phải thường xuyên canh chừng bản thân, đặc biệt khi liên quan tới những điều “có lợi” hay “có hại” nhất đối với một cuộc sống tốt và đạt được Hạnh phúc hoàn hảo (eudaimonia). Đạo đức Kinh của Lão Tử nói rằng người khôn ngoan luôn “thận trọng như người băng qua một dòng suối mùa đông”. Epictetus cũng nói người Khắc kỷ phải luôn thận trọng trong mọi hành động để không sa đà vào cái xấu, cái dại và làm tổn hại tới “năng lực kiểm soát” của mình.

Việc không bao giờ mắc lỗi là bất khả, nhưng chúng ta hoàn toàn có khả năng cam kết cố gắng không mắc lỗi và có thể hài lòng nếu tránh được vài lỗi nhờ “không bao giờ lơi lỏng chú ý”. Tương tự như vậy, Musonius Rufus nói thẳng rằng chúng ta không bao giờ được buông lỏng sự chú ý của mình, vì nếu “để cho tâm trí lơi lỏng thì ta sẽ đánh mất nó” (Sayings, 52). Theo một nghĩa nào đó, bỏ mặc chánh niệm chính là không có đầu óc.

Theo đó, Epictetus nhấn mạnh rằng một khi sự chú ý đã được phép đi lang thang thì việc triệu hồi nó không còn hoàn toàn nằm trong khả năng của chúng ta nữa. Khi hành động như những cỗ máy tự động, chúng ta đã không còn là triết gia, không còn là người Khắc kỷ. Nói “Ngày mai tôi sẽ chú ý” nghĩa là chúng ta đang ngầm nói với bản thân rằng hôm nay ta tình nguyện hy sinh sự suy xét khôn ngoan và cẩn trọng, cho phép bản thân phiền muộn bởi hành động của người khác, để mình giận dữ và để sự ghen tức chế ngự. Epictetus giải thích rằng có thể coi đây là một dạng giao dịch tài chính, chúng ta trao đi sự tự nhận thức để đổi lấy một thứ khác. Tuy nhiên, lơi lỏng sự chú ý thì giao dịch không bao giờ “có lãi”, vì trong bất kỳ giao dịch nào hy sinh tự do và đức hạnh, chúng ta đều đã bán khống chính mình. Sách The Gospel of Mark (tạm dịch: Sách Phúc Âm Mark) cũng có lời tương tự: “Anh ta lời lãi gì khi có được cả thế giới nhưng lại đánh mất linh hồn mình?” (8.36).

Do vậy, luyện tập chánh niệm và “tự vấn” theo triết học là một phần không thể tách rời của chủ nghĩa Khắc kỷ. Nói về việc làm chủ Cảm xúc của mình, Galen, thầy thuốc của Marcus Aurelius, cho rằng chúng ta phải chiêm nghiệm The Golden Verses of Pythagoras (tạm dịch: Những lời vàng của Pythagoras) ít nhất hai lần mỗi ngày như một phần của việc trị liệu cảm xúc. Ông khuyên mỗi sáng trước khi làm công việc thường ngày, chúng ta nên đọc những đoạn thơ sau đó đọc to lên lần nữa, và mỗi tối trước khi đi ngủ cũng vậy. Cả Seneca và Epictetus đều dạy người khác sử dụng kỹ thuật thiền định Pythagoras mỗi tối như một phần của bài luyện Khắc kỷ, nhưng các ông này không đi sâu vào chi tiết thể thức luyện tập.

Rất may là chúng ta có thêm được thông tin từ các triết gia Tân Plato đặc biệt quan tâm tới học thuyết Pythagoras. Theo Iamblichus¹, những người theo học thuyết Pythagoras thường dậy trước bình minh, lặng ngắm và tôn sùng mặt trời mọc, tựa một phần của thiền định vũ trụ học. Pythagoras dạy họ đừng bao giờ làm điều gì trước khi đánh giá một cách lý trí và thảo luận với người khác, đồng thời phải lập kế hoạch hành động cho ngày mới vào mỗi buổi sáng. Mỗi tối, họ xem xét lại hành động của ngày hôm đó; việc này có hai mục đích. Một là tăng cường trí nhớ và hai là cho phép họ đánh giá lại cách cư xử của mình. Thầy dạy của Iamblichus là Porphyry đã đưa ra mô tả chi tiết hơn, ông nói rằng Pythagoras khuyên chúng ta cần đặc biệt tập trung chú ý hai lần mỗi ngày: khi đi ngủ chúng ta nên xem xét lại các hành động đã qua của mình, giải thích chúng với chính mình, và mỗi sáng khi thức giấc ta nên lên kế hoạch những việc cần làm một cách khôn ngoan. Giống như Galen, ông cũng khuyên chúng ta nên đọc kỹ The Golden Verses of Pythagoras và lặp lại những lời sau đây trước khi ngủ:

¹ Iamblichus (245–325) là triết gia người Syria, một trong những tên tuổi quan trọng của của trường phái Tân Plato.

Đừng để giấc ngủ khép mắt anh

Chừng nào còn chưa suy ngẫm ba lượt về những gì anh làm trong ngày;

Anh lầm lỡ ra sao?

Anh có thành tích gì không?

Có nhiệm vụ nào anh còn dang dở?

(Porphyry, Life of Pythagoras)

Sau khi thức giấc, chúng ta nên đọc những dòng sau đây:

Ngay khi anh thức giấc, hãy lên kế hoạch tuần tự

Việc cần làm ngày hôm nay.

Như chúng ta sẽ thấy, từ nhiều thế kỷ trước người Khắc kỷ đã sử dụng những dòng tương tự để thực hành thiền định. Đây là thói quen luyện trí óc, và cũng giống như mọi chế độ luyện tập thể chất, nó đòi hỏi kỷ luật tự giác để mỗi sáng kiên nhẫn nhẩm trước những việc cần làm và mỗi tối nghiêm túc tự kiểm điểm hành động của bản thân. Nghi thức của các môn đồ Pythagoras này đã cung cấp nền tảng thực hành hằng ngày quan trọng cho người Khắc kỷ.

Chiếc nĩa Khắc kỷ

Như chúng ta đã thấy, chánh niệm của người Khắc kỷ bắt nguồn từ giáo lý trung tâm rằng chỉ những gì trong tầm kiểm soát của chúng ta mới có thể “tốt” hay “xấu”, còn thì tất cả những thứ ngoại tại đều “không quan trọng”. Phần mở đầu cuốn Handbook (hay Encheiridion) được Arrian, học trò của Epictetus, biên soạn từ các bài giảng của ông, đã giải thích rõ ràng giáo lý này và mối quan hệ của nó với việc thực hành Khắc kỷ. Đây là một trong những đoạn viết quan trọng nhất trong số các tài liệu Khắc kỷ còn sót lại, đặc biệt để áp dụng chủ nghĩa Khắc kỷ vào cuộc sống thường nhật. Đoạn viết có thể được tóm lược lại như sau:

- Một số điều nằm trong tầm kiểm soát của chúng ta, một số điều khác thì không.

- Phán xét là thứ nằm trong tầm kiểm soát của chúng ta, nhất là các phán xét giá trị về điều gì là “tốt”, “xấu”, “có ích” và “có hại”, cũng như “những thôi thúc” hay ý định hành động chủ động của chúng ta, nỗi khao khát và chán ghét dựa trên đó, tóm lại là mọi hành động chủ động của chúng ta.

- Ngược lại, cơ thể không nằm trong tầm kiểm soát của chúng ta, cũng như của cải, danh tiếng, địa vị xã hội hay nghề nghiệp, tóm lại là tất cả những thứ không thuộc hành động chủ động của chúng ta.

- Cái gì nằm trong tầm kiểm soát của chúng ta thì chính là cái tôi đích thực của ta, và nó cố nhiên tự do, không bị ngăn trở, không bị chặn đứng; trong khi những gì nằm ngoài tầm kiểm soát thì yếu đuối, lệ thuộc, bị cản trở và xa lạ với chúng ta, không phải cái tôi đích thực của ta.

- Vì vậy, hãy nhớ rằng nếu bạn lẫn lộn những điều này, mong chờ thứ vốn lệ thuộc được tự do, mong thứ không thuộc về bạn trở thành của bạn, thì bạn sẽ cảm thấy bị cản trở, đau khổ và phiền muộn, rồi bạn sẽ tức giận đổ lỗi cho nhân loại, chán ghét cuộc sống và thậm chí thù ghét các thần linh.

- Ngược lại, điều mà triết học hứa hẹn là nếu bạn nghĩ chỉ cái gì thuộc về bạn mới là của bạn, cái gì không thuộc về bạn thì không phải là của bạn, thì sẽ chẳng ai bắt buộc được bạn làm điều gì hay ngăn cản bạn không được làm điều gì. Bạn sẽ không bao giờ phàn nàn hay phê phán ai, cũng sẽ không làm điều gì trái với ý chí của mình. Bạn sẽ không có kẻ thù, không bị ai hại, bởi chẳng có điều tai hại nào có thể chạm tới cái tôi đích thực của bạn.

- Với những mục tiêu tham vọng như thế, bạn phải nhớ thôi thúc mình theo đuổi mục tiêu không chút do dự, vì chúng ta không thể cùng lúc thờ hai chủ. Bạn sẽ phải từ bỏ hẳn một số mục tiêu trong cuộc sống và tạm xếp một số mục tiêu khác sang một bên. Bởi nếu bạn mong muốn có được cả Hạnh phúc lẫn địa vị xã hội và của cải, thì bạn có thể chẳng được may mắn với những mong muốn này, vì điều bạn nhắm tới là tri thức và đức hạnh. Quan trọng hơn cả, bạn còn chắc chắn không đạt được tri thức và đức hạnh, vốn là những điều mang đến tự do và Hạnh phúc (eudaimonia).

- Vì vậy, hãy rèn luyện bản thân để có thể không ngần ngại đáp lại các cảm giác ẩn dưới những Cảm xúc gây xáo trộn rằng “ngươi chỉ là vẻ ngoài chứ không phải là điều đang thực xảy ra”.

- Tiếp theo, hãy kiểm điểm và đánh giá cảm giác dựa vào các chuẩn mực và quy tắc triết lý của mình, nhưng trước tiên, hãy xem liệu nó liên quan tới những phán xét giá trị về những điều nằm trong tầm kiểm soát của ta hay nằm ngoài tầm kiểm soát của ta. Nếu nó liên quan tới những điều nằm ngoài tầm kiểm soát, hãy đánh giá nó là “không quan trọng”, không liên quan gì tới việc đạt được đức hạnh và Hạnh phúc, câu trả lời đơn giản là: “Cảm giác này chẳng là gì đối với ta”.

Vì vậy, sự phân biệt cơ bản giữa điều nằm trong tầm kiểm soát và điều nằm ngoài tầm kiểm soát của chúng ta được coi là cơ sở của toàn bộ Handbook, cuốn sách về thực hành Khắc kỷ. Tôi mô tả sự phân biệt này bằng hình ảnh “chiếc nĩa Khắc kỷ” vì nó liên quan tới một sự phân chia dứt khoát, rõ ràng. Đây là chủ đề thường xuyên trở lại trong các tác phẩm của Epictetus, được nhắc dưới nhiều hình thức trong vô số các đoạn viết. Nó là cốt lõi trong chủ nghĩa Khắc kỷ của Epictetus và ứng dụng thực tế của nó là rất rõ ràng:

Vậy, cần phải làm gì? Hãy tận dụng những gì trong phạm vi quyền hạn của chúng ta và để tất cả những việc còn lại diễn ra tự nhiên.

(Discourses, 1.1).

“Lời nguyện an tĩnh” mà chúng ta đã đề cập ở phần trước cũng thể hiện tư tưởng tương tự – làm những gì có thể làm và thanh thản chấp nhận những điều ta không thể thay đổi – và có mọi dấu hiệu cho thấy lời nguyện này cũng được bắt nguồn từ chủ nghĩa Khắc kỷ (Pietsch, 1990).

Tuy nhiên, đối với người Khắc kỷ, điều duy nhất hoàn toàn nằm trong tầm kiểm soát của chúng ta là những phán xét và ý định hành động chủ động của mình. Những nỗi sợ hãi và khát khao, những vui thú lầm lạc và khổ sở tình cảm của chúng ta rốt cuộc đều dựa trên những điều này, bởi vậy chúng ta phải chịu trách nhiệm cho Cảm xúc của mình. Bởi vậy, ba kỷ luật đối với khát khao, hành động và phán xét của Epictectus là tương ứng với ba năng lực có khả năng nằm trong tầm kiểm soát của chúng ta. Ngược lại, những điều thuộc về thân thể và ngoại tại - như sức khỏe, của cải và danh vọng - không hoàn toàn nằm trong tầm kiểm soát và cũng không phải là kết quả từ hành động của chúng ta nói chung, vì chúng rốt cuộc vẫn nằm trong tay của thần may rủi. Đạo đức học Khắc kỷ và các liệu pháp cảm xúc đòi hỏi chúng ta luôn ghi nhớ sự khác biệt này để ứng dụng vào mỗi tình huống cụ thể và suy ngẫm sâu sắc về các tác động của chúng. Phép lưỡng phân này cũng có thể được hiểu như đường ranh giới rõ ràng bao quanh thành trì của cái tôi đích thực.

Chiến lược trì hoãn – không để bị cuốn đi

Như đã thấy, xuyên suốt hai cuốn Discourses và Encheiridion, Epictetus đã nói nhiều về nguy cơ bị cuốn theo các Cảm xúc. Ví dụ, bài giảng nhan đề “Chúng ta đấu tranh với các cảm giác của mình như thế nào?” nói về khả năng của chúng ta trong việc bước lùi lại, tránh khỏi những phản ứng vô thức ban đầu thay vì để bị cuốn vào nỗi lo lắng và phiền muộn (Discourses, 2.18). Epictetus bắt đầu bằng việc giải thích rằng các Cảm xúc cũng giống như những năng lực thể chất, chúng ta càng nương theo thì chúng càng có xu hướng trở thành thói quen tự động, cho tới khi ta thậm chí không còn để ý nữa bởi vì chúng đã trở thành một phần tính cách của chúng ta.

Vì vậy, nói chung, nếu anh muốn làm gì đó, hãy biến nó thành thói quen; nếu anh không muốn làm gì đó, hãy tránh làm và thay vào đó tập cho bản thân quen với những điều khác.

(Discourses, 2.18)

Ví dụ, việc thường xuyên nuông chiều các khao khát nhục dục không lành mạnh hoặc ham muốn tiền bạc sẽ khiến chúng ăn sâu bám rễ trong đầu chúng ta. Tuy nhiên, khi lý trí được áp dụng vào các cảm giác tương ứng, nó có thể có tác dụng như một phương thuốc chữa bệnh. Theo chủ nghĩa Khắc kỷ, bản thân tình dục và tiền bạc không tốt cũng chẳng xấu, nhưng lệ thuộc thái quá vào chúng hay chán ghét chúng thì đều là độc hại. Khi chúng ta thấu hiểu rằng những điều ngoại tại là “không quan trọng”, chỉ có tính cách và hành động của bản thân mới quan trọng thì những cảm xúc có vấn đề sẽ tự suy yếu đi và nằm trong khả năng điều khiển của chúng ta. Bước đầu tiên trong phương pháp trị liệu cảm xúc của người Khắc kỷ là tham gia vào quá trình “tự giám sát” triệu chứng, như cách gọi của các nhà trị liệu ngày nay. Một ví dụ được Epictetus đưa ra là đếm những ngày bạn tức giận và ghi chép lại tiến trình các triệu chứng này giảm đi theo thời gian. Ông nói, nếu có ba mươi ngày liên tiếp không giận dữ, chúng ta nên vui mừng. Mặc dù vậy, theo ông, chúng ta có thể mất hai hay ba tháng mới có thể thay đổi đặc điểm tính cách cơ bản. Vì vậy, thực hành Khắc kỷ đòi hỏi phải luyện các bài tập này như những vận động viên, nếu không thì chẳng khác nào chỉ nói mà không làm.

Ngoài việc tự giám sát, Epictetus khuyên học trò cố gắng không để những cảm giác không lành mạnh cuốn đi từ đầu, vì dù chỉ đơn giản là “câu giờ và trì hoãn” chúng ta cũng sẽ dễ dàng ra lệnh cho trí óc của mình hơn (Encheiridion, 20). Khi bắt đầu luyện tập hoặc khi cảm xúc dường như lấn át, cần trì hoãn việc phản ứng lại chúng và đừng làm gì cả, cho tới khi chúng lắng xuống. Sau đó chúng ta có thể đánh giá các cảm giác nằm sâu bên dưới một cách bình tĩnh và có lý trí, với thái độ bình thản.

Chúng ta phải ngừng hình dung kết quả của nỗi sợ hãi hay khát khao cho tới khi có thể làm điều đó một cách bình tĩnh và có lý trí. Đặc biệt, chúng ta phải bám lấy thực tế khách quan và kiềm chế việc bổ sung bất kỳ phán xét giá trị nào. Khả năng đơn giản này – trì hoãn phản ứng lại các cảm giác mãnh liệt – chính là cơ sở của đức hạnh và tính tự chủ. Lời khuyên khôn ngoan rằng không nên quyết định bất cứ điều gì quan trọng khi đang cáu giận cũng bắt nguồn từ những người theo học thuyết Pythagoras cổ đại.

Nếu bất kỳ ai, vào lúc nào đó, rơi vào cơn thịnh nộ hay thoái chí, anh ta nên rút lui khỏi đám bạn bè của mình và tìm nơi vắng vẻ, cố gắng thấu hiểu và chữa lành Cảm xúc. Người ta cũng nói rằng không có ai trong số các triết gia theo học thuyết Pythagoras từng trừng phạt người hầu hay quở mắng một người tự do khi đang trong cơn giận dữ, mà họ chờ cho tới khi lấy lại bình tĩnh. Họ sử dụng một từ đặc biệt – “paidartan”– để biểu thị sự khiển trách [tự kiềm chế] đó, lấy lại bình tĩnh bằng cách im lặng.

(Iamblichus, Life of Pythgoras)

Kỹ thuật “trì hoãn” hay “câu giờ” tương tự cũng được sử dụng trong liệu pháp hiện đại để triệt tiêu những cơn bốc đồng từ trong trứng nước, trước khi chúng có cơ hội chuyển thành những cơn tức giận, lo lắng, trầm uất nghiêm trọng hơn. Chẳng hạn, nghiên cứu tâm lý hiện đại cung cấp bằng chứng rõ ràng rằng bằng cách trì hoãn suy nghĩ về các vấn đề cho tới một thời điểm xác định nào đó, thì cường độ và sự kéo dài của cơn lo lắng có thể giảm xuống một nửa. Do vậy, chiến lược “trì hoãn” này trở thành một phần quan trọng trong nhiều hình thức hiện đại của liệu pháp CBT nhằm điều trị các chứng rối loạn lo âu phổ quát.

Epictetus gợi ý rằng khi chúng ta đủ bình tĩnh để đương đầu với những cảm giác phiền hà một cách có lý trí sau thời gian trì hoãn thì có khá nhiều chiến lược mà ta có thể sử dụng. Chúng ta nên “thu mình vào hội những người tốt và ưu tú”, và so sánh cách cư xử của mình với chuẩn mực lý tưởng của nhà Hiền triết hay với những điều ta thấy đáng khen ngợi ở người khác. Khi những Cảm xúc như vậy trỗi dậy trong tương lai, nếu chúng ta sẵn sàng đương đầu với những cảm giác ban đầu bằng tấm gương “cao quý và đẹp đẽ” của những người mẫu mực, chúng ta sẽ khiến chúng bị suy yếu và không để chúng cuốn đi (Discourses, 2.18).

Cuối cùng, hãy tự hỏi mình có sở hữu đức tính hay phẩm chất tự nhiên nào có thể giúp bạn đương đầu với tình huống hay không. Thay vì bị dẫn dắt bởi các Cảm xúc phi lý, chúng ta nên khen ngợi bản thân vì mỗi hành động vượt lên những suy nghĩ và thôi thúc ban đầu, bởi làm như vậy chính là cơ sở của đức hạnh. Theo Epictetus, bí quyết của việc tránh để nỗi sợ hãi và khát khao cuốn đi rốt cuộc chỉ đơn giản là nắm bắt cốt lõi của Đạo đức học Khắc kỷ. Điều này đồng nghĩa với việc nắm bắt được điều quan trọng nhất trong đời chính là con đường đức hạnh đưa tới sự viên mãn (eudaimonia).

Tại sao cần thiền định sáng và tối

thiền định buổi sáng (dự tính tương lai)

Epictetus nói rằng mỗi sáng thức dậy người Khắc kỷ nên nhẩm trước cho ngày mới và đến cuối ngày cần xem xét lại quá trình của họ vào hôm đó. Mỗi rạng đông, chúng ta nên tự hỏi: “Ta vẫn còn thiếu điều gì để được giải thoát khỏi các Cảm xúc (apatheia)?”, “Làm gì để có được sự thanh thản?” (Discourses, 4.6). Sau đó chúng ta nên đặt một câu hỏi dựa trên câu nói nổi tiếng được khắc ở đền thờ Delphi, nơi thờ phụng thần Apollo: “Tự biết mình.” Đối với người Khắc kỷ, nếu để cho sự chú tâm tuột đi, chúng ta có nguy cơ xa rời bản chất thực của mình và tụt xuống mức của thú hoang hay động vật không có ý thức. Vậy, câu hỏi cần hỏi là: “Ta là gì?”.

Người Khắc kỷ cố phát triển mối quan hệ với bản chất sinh vật có lý trí của mình, thay vì chỉ định danh bản thân qua thân thể vật lý, của cải và danh vọng như đa số vẫn thường làm. Chúng ta có thể tự hỏi Tự nhiên đòi hỏi gì ở mình và nhẩm trước những hành động phù hợp cho ngày mới, để rồi xem xét lại quá trình vào cuối ngày. Marcus Aurelius cũng từng có lời tương tự như vậy :

Khi miễn cưỡng thức dậy lúc hừng đông, hãy suy nghĩ trong đầu rằng : “Ta đang thức dậy để thực hiện công việc của một con người”.

(Meditations, 5.1)

Ông cũng tập trung vào việc chuẩn bị để sống hòa hợp với cả nhân loại, tự nhủ rằng mình có thể sẽ gặp những người hay gây sự, vô ơn, hống hách, phản bội, đố kỵ, những người rối loạn nhân cách chống xã hội, và hãy dự liệu điều tồi tệ nhất có thể xảy ra như thể là tất yếu (Meditations 2.1). Tuy nhiên, ông có sẵn các nguyên tắc Khắc kỷ để nhắc nhở mình rằng những người kia hành động như vậy vì họ thiếu tri thức và không hiểu được bản chất của điều tốt và điều xấu. Quan trọng nhất là ông nắm bắt được bản chất của điều tốt. Ông cũng tự nhắc mình rằng những người chống lại ông và làm những điều sai trái về cơ bản là có quan hệ với ông – “không phải cùng máu mủ với ta, nhưng họ có đầu óc như ta” – có cùng tia lửa lý trí thiêng liêng. Ông thận trọng nhẩm lại các lời giáo huấn Khắc kỷ rằng không ai thật sự có thể làm hại ông hay lôi kéo ông liên can vào các hành động xấu xa của họ, và ông không thể cảm thấy những Cảm xúc tức giận hay căm thù họ khi đã nhận ra quan hệ với họ, và rằng xung đột là điều phi tự nhiên. “Chúng ta sinh ra để làm việc cùng nhau như thể tay chân mắt mũi, như răng kề răng”.

Marcus cũng đề cập tới thực tế những người theo học thuyết Pythagoras cổ đại thiền định mỗi sáng dưới các vì sao và mặt trời đang mọc. Họ hẳn đã đưa các yếu tố vũ trụ học vào buổi thiền định mỗi sáng của mình.

Người theo thuyết Pythagoras nói: Hãy nhìn lên bầu trời mỗi sớm mai để có thể thấy rằng các thiên thể luôn hoàn thành nhiệm vụ của chúng như thế nào – luôn cùng một con đường, cùng một cách thức. Và nhìn thấy hệ thống trật tự của chúng, sự thuần khiết của chúng, sự rõ ràng ràng của chúng; vì chẳng có màn trướng nào che trước một vì sao.

(Meditations, 11.27)

Bởi vậy người Khắc kỷ có khả năng thực hành việc “sống hòa hợp với Tự nhiên” ở ba cấp độ: một thái độ hòa hợp và lòng yêu mến tự nhiên đối với lý trí – bản chất cốt yếu của họ, đối với bằng hữu nhân loại và đối với toàn thể Tự nhiên hay vũ trụ.

Giống như ở người Khắc kỷ, người theo học thuyết Pythagoras cũng “lập kế hoạch những điều cần làm trong ngày” vào mỗi buổi sáng, dự liệu bất kỳ tai họa nào có thể giáng xuống, nhằm trau dồi tinh thần vững vàng và sẵn sàng cho bất cứ điều gì xảy đến.

Châm ngôn của họ là không một tai họa nào của con người nằm ngoài dự liệu của người hiểu biết, họ lường trước mọi điều mà họ không thể ngăn cản được.

(Life of Pythagoras, 31)

Như đã nói, khi lập kế hoạch cho bất kỳ hành động nào hoặc cho một ngày trước mắt, người Khắc kỷ luôn thêm “mệnh đề dự phòng”, như “tùy số phận”. Bất kể chúng ta lập kế hoạch thế nào thì thần may rủi đều có thể can thiệp và điều duy nhất chắc chắn là thân xác này của chúng ta rốt cuộc cũng sẽ tan vào hư không và chúng ta sẽ mất tất cả.

THIỀN ĐỊNH BUỔI TỐI (NGẪM VỀ QUÁ KHỨ)

Theo Seneca, triết gia La Mã Quintus Sextius đã kết hợp học thuyết Pythagoras với chủ nghĩa Khắc kỷ để thành một phương pháp thiền định buổi tối. Vị triết gia cho rằng, để tâm trí phát triển như dụng ý của Tự nhiên, chúng ta phải liên tục rèn luyện bản thân bằng cách đặt ra những câu hỏi như sau trước khi ngủ:

1. Hôm nay ta đã sửa được thói quen xấu nào?

2. Ta đã chống lại sai lầm nào?

3. Ta đã tiến bộ ở mặt nào?

Sự tự vấn mang tính triết lý và trị liệu này được so sánh như một phiên tòa: “Hằng ngày, ta biện hộ cho mình trước quan tòa là chính ta”. Ông nói Cảm xúc của chúng ta sẽ lắng xuống và chúng ta có thể kiểm soát chúng tốt hơn khi chúng biết mình sẽ phải trả lời trước một quan tòa vào mỗi tối. Nói cách khác, thiền định buổi tối giúp ta thực hành chánh niệm tốt hơn suốt cả ngày. Ngoài ra, theo Seneca, việc này chẳng những không kích động thêm lo lắng mà còn giúp chúng ta ngủ ngon hơn. Vậy nên, ngủ ngon là một dấu chỉ cho thấy bạn đang thực hành đúng cách.

Khi đèn tắt và người vợ vốn hiểu thói quen của ta đã nằm im, ta sẽ kiểm điểm lại mọi điều trong ngày, lần lại từng hành động và lời nói, ta không giấu bản thân điều gì, không bỏ sót điều chi. Bởi sao phải sợ lỗi lẫm của bản thân khi ta có thể nói: “Hãy cẩn thận, tránh lặp lại điều đó, còn lần này ta tha lỗi cho ngươi.”?

(On Anger, 3)

Các ví dụ của Seneca về việc tự phê bình đã làm rõ việc thay vì chiều theo kiểu tự phê phán không lành mạnh, ông đã dùng thái độ của một người bạn đưa ra những lời khuyên đầy khoan dung cho bản thân:

Trong cuộc thảo luận đó, ngươi đã nói quá hung hăng: lần sau đừng to tiếng với những người thiếu kinh nghiệm; những người ấy chưa từng được học nên chẳng sẵn sàng để học. Ngươi đã thẳng thắn hơn mức cần thiết trong việc phê phán người ấy, như vậy ngươi chỉ xúc phạm thay vì giúp anh ta tốt hơn. Sau này, đừng chỉ tập trung vào sự thật trong lời ngươi nói, mà phải để ý cả vấn đề đối phương có thể chấp nhận sự thật đó hay không: một người tốt sẽ đón nhận sự phê bình, nhưng người càng tệ bao nhiêu thì sẽ càng oán trách người chỉnh sửa anh ta bấy nhiêu.

(On Anger, 3)

Người ta cho rằng người theo thuyết Pythagoras thực hành việc xét lại các sự kiện trong ngày như một phương pháp cải thiện trí nhớ. Trong khi đó, người Khắc kỷ lại thích tập trung vào tiềm năng của kiểu thực hành này trong việc trở thành một phương pháp tự phân tích mang tính trị liệu và thuộc về đạo đức. Tuy nhiên, khác với Seneca, Epictetus trung thành với những câu hỏi chuẩn của Pythagoras, những câu hỏi mà ông bảo các học trò của mình luôn tâm niệm để sẵn sàng áp dụng vào cuộc sống thường nhật:

1. Ta đã làm sai điều gì?

2. Ta đã làm gì (đúng)?

3. Nhiệm vụ nào vẫn còn chưa hoàn thành?

Sau rốt, quá khứ là trung lập. Tuy nhiên, chúng ta có thể học được từ sai lầm và còn có thể “tự hào về những điều đã làm tốt”. Chúng ta cũng nên có lòng hoàn tất những gì còn dang dở, “tùy số phận”. Do vậy, thói quen thiền định buổi sáng và buổi tối dường như bổ sung cho nhau, hình thành các giai đoạn trong một quá trình có tính chu kỳ: suy ngẫm, học và chuẩn bị tinh thần hành động.