10Góc nhìn từ trên cao và vũ trụ học Khắc kỷ

T

rong chương này, chúng ta sẽ tìm hiểu:

- Nghiên cứu cổ đại về Tự nhiên, hay “Vật lý học” trong triết học, liên quan tới các bài tập tâm lý học quan trọng.

- Phép ẩn dụ mà người Khắc kỷ tiếp nhận từ thuyết Pythagoras cổ đại – ngẫm về cuộc đời như một lễ hội.

- Cách thực hành bài thiền định Khắc kỷ mà các học giả hiện đại gọi là “góc nhìn từ trên cao”.

- Cách suy ngẫm về thời gian và tính nhất thời của mọi thứ vật chất, cá nhân, chấp nhận quan điểm vũ trụ học về cuộc sống.

Hãy nhìn thế giới từ trên cao: biết bao hội hè, biết bao nghi lễ, bao chuyến hải trình trên biển êm hay biển động, những cách thức khác nhau mà vạn vật bước vào thế giới này, trở thành một phần của nó, rồi rời đi. Cũng hãy chiêm nghiệm về cuộc sống hàng ngàn năm trước, cuộc sống đời đời sau, cuộc sống ở những miền xa lạ, bao nhiêu người thậm chí chưa từng nghe tới tên anh và bao nhiêu người sẽ mau chóng quên anh, bao nhiêu người hôm nay khen ngợi nhưng sẽ chẳng mấy chốc là quay sang đổ lỗi. Kỷ niệm, danh tiếng, hay bất kỳ điều gì đều chẳng có chi nghĩa lý.

(Meditations, 9.30)

Mỗi chúng ta được phân cho một lát thời gian mới nhỏ bé làm sao trong bể thời gian vô tận! Chỉ trong chớp mắt thôi, nó sẽ tiêu biến vào cõi vĩnh hằng. Vật chất của vũ trụ, linh hồn của vũ trụ đều nhỏ bé làm sao! Và khoảnh đất mà anh đang lê bước đó cũng nhỏ bé làm sao! Hãy luôn ghi nhớ những điều này và đừng nghĩ gì về chốc lát, ngoại trừ làm những điều Tự nhiên dẫn dắt anh làm và chấp nhận những gì vũ trụ mang đến cho anh.

(Meditations, 12.32)

Tại sao việc suy ngẫm về Tự nhiên lại quan trọng?

Sẽ ra sao nếu bạn lùi lại một bước và quan sát cuộc đời mình từ góc nhìn khác? Bức tranh rộng lớn hơn trông ra sao? Đây là những câu hỏi cơ sở của bài luyện thay đổi góc nhìn cơ bản mà người Khắc kỷ sử dụng như một dạng suy ngẫm có tính triết học. Chương này đặc biệt xem xét các bài thiền định liên quan tới Vật lý học Khắc kỷ, được thiết kế để phát huy tối đa trí tưởng tượng, khuyến khích chấp nhận các sự kiện một cách khách quan vô tư, phù hợp với Kỷ luật Khát khao và trị liệu cảm xúc của người Khắc kỷ. Những bài này tập cho chúng ta mở rộng ý thức trong khi giảm bớt tầm quan trọng mà nhiều người vẫn gán cho những điều ngoại tại.

Khái niệm mở mang tâm trí này liên quan tới một đức tính khác gọi là “sự cao thượng” (megalopsuchia) nghĩa là “linh hồn quảng đại” hay “tâm hồn cao cả”. Đức tính này được định nghĩa như một phẩm chất giúp chúng ta ở trên cao và tách biệt khỏi những điều xảy ra trong cuộc sống, bất kể là điều tốt đẹp hay xấu xa – theo nhận định của số đông, vốn là những đối tượng bình thường của khát khao và sợ hãi. Zeno viết rằng bản thân đức tính cao thượng đã đủ để “nâng chúng ta lên cao trên hết thảy”, và vì nó là một phần thiết yếu của đức hạnh, nhà Hiền triết nhất định sẽ “xem thường những điều có vẻ phiền toái” và có được hạnh phúc hay eudaimoniabất chấp điều kiện ngoại cảnh.

Theo Seneca, người Khắc kỷ tin rằng mọi điều tốt thật sự vốn ngự trị trong tâm trí hơn là ở ngoại cảnh hay trên thân thể, và theo đó, bất cứ điều gì củng cố, tăng cường hay mở mang trí óc đều là “tốt”. Đức hạnh, dưới hình hài của sự cao thượng, nâng trí óc lên cao trên mọi điều “không quan trọng” và mở mang trí óc vượt khỏi tầm ảnh hưởng của những điều này. Ngược lại, sự gắn bó với những điều ngoại tại hay thuộc về thân thể sẽ “trì kéo” trí óc và khiến nó cùn mòn hoặc trống rỗng thay vì phát triển và mở mang một cách tự nhiên. Khi chúng ta mải mê với những điều tầm thường như theo đuổi của cải hay danh vọng, theo nghĩa nào đó, trí óc của chúng ta sẽ bị thu rút lại và bị lôi vào một góc nhìn hạn hẹp.

Vì vậy, mở mang trí óc phù hợp với tri thức và đức hạnh là một đặc tính quan trọng của Vật lý học Khắc kỷ và kỷ luật Khát khao. Một trong những chủ đề chính trong cuốn Meditations của Marcus Aurelius là sự rộng lớn bao la của không gian và thời gian, trong khi thân thể và cuộc đời của chúng ta nhỏ bé và ngắn ngủi ra sao. Chỉ cần đọc những gì ông viết trở đi trở lại trong cuốn sách này cũng đủ để khơi gợi một cảm giác ý thức mở mang cho nhiều người. Marcus nói “không gì có lợi cho tâm trí quảng đại”, hay sự cao thượng, bằng việc thực hành các bài tập của Vật lý học Khắc kỷ. Ví dụ, việc thực hiện nghiên cứu chi tiết về các quá trình của Tự nhiên, “sự biến đổi tương hỗ của vạn vật” từ dạng này sang dạng khác và xem xét vạn vật một cách khách quan, rũ bỏ mọi phán xét giá trị, trong phạm vi toàn thể Tự nhiên (Meditations, 10.11, 3.11). Dường như vũ trụ ban tặng ta món quà ý thức như thế chính là để chúng ta có thể mở mang tâm trí theo cách này.

Tri thức là thứ vĩ đại và mênh mông; nó cần không gian ; người ta phải học về các vấn đề, về thánh thần và con người, về quá khứ và tương lai, về những điều ngắn ngủi và những điều vĩnh cửu, về thời gian.

(Seneca, Letters, 88)

Về cơ bản, người Khắc kỷ theo thuyết phiếm thần, đối với họ, Tự nhiên và Chúa trời (hay Zeus) thực chất là như nhau. Zeus là một sinh vật bất tử, có lý trí siêu phàm, hoàn toàn Hạnh phúc, ngài đứng ngoài mọi điều xấu xa và trông chừng toàn thể vũ trụ. Nhưng Zeus không mang hình người, không phải một vị thần râu tóc bạc phơ ngự trên một đám mây. Các vị thần khác đơn giản chỉ là hiện thân của ngài dưới các lốt khác. Thân thể của ngài là toàn thể Tự nhiên, ý chí của ngài là chuỗi nhân quả vô tận gọi là “Số mệnh”, định đoạt kết quả của mọi sự kiện một cách tự nhiên. Như vậy, đối với Marcus, việc coi vũ trụ như một cơ thể duy nhất và chúng ta thảy đều là chân tay trở thành bài tập tâm lý quan trọng: “hãy thường xuyên suy ngẫm về sự hợp nhất mật thiết và sự lệ thuộc lẫn nhau của vạn vật trong vũ trụ” (Meditations, 6.38).

Vì vậy, ngoài việc suy ngẫm về nhà Hiền triết lý tưởng hữu tử, người Khắc kỷ cũng đã chiêm nghiệm quan điểm về thần Zeus bất tử, khôn ngoan và đức hạnh hoàn hảo, lý tưởng, bằng cách suy ngẫm toàn thể Tự nhiên như một khối thống nhất. Họ hình dung thần Zeus hẳn xa lánh mọi lo toan trần thế theo cách tương tự và nội tâm của ngài hoàn toàn thanh thản. Họ cũng theo đuổi việc đương đầu với cuộc sống theo quan điểm thánh thần, bao quát hết những tạo tác của thành thần trong một tầm nhìn duy nhất. Bằng cách sử dụng Vật lý học Khắc kỷ như một dạng bài tập suy ngẫm mở mang trí óc, họ hy vọng noi gương sự thanh thản tuyệt đối và sự cao thượng của các vị thánh thần.

Theo Cicero, ba chủ đề triết học mang tính lý thuyết thường bắt đầu với Vật lý học, sự chiêm nghiệm về các vì sao và trạng thái tự nhiên của vũ trụ, đặc biệt là sự sống và cái chết, tính nhất thời và biến đổi của vạn vật, thuận theo sắp xếp của luật nhân quả. Bằng cách đắm mình vào những suy tưởng về bản chất vũ trụ cả ngày lẫn đêm ngày và đêm, chúng ta sẽ tiến gần hơn tới tri thức và niềm vui lý trí, cho tới khi có thể bình thản coi nhẹ những lo toan của cuộc sống thường nhật, những điều sẽ thật nhỏ nhặt nếu đem ra so sánh với toàn thể.

Nghịch lý là, mặc dù tách khỏi mọi sự ngoại tại, nhà Hiền triết Khắc kỷ lại thành ra bám chặt hơn vào Tự nhiên, hòa hợp hơn với vũ trụ và thật sự cảm thấy đấy chính là nhà của mình. Epictetus thường xuyên nhắc học trò nhớ rằng khi Socrates được hỏi ông là người nước nào, ông đã nói: “Ta là công dân của vũ trụ”. Về sau, điều này được lặp lại bởi Diogenes, người theo chủ nghĩa khuyển nho và Khắc kỷ, “người theo chủ nghĩa thế giới”, theo đúng nghĩa nguyên bản và triết học của từ này. Tương tự, Marcus cũng nói mục tiêu của triết học là sống theo Tự nhiên và nhờ đó mà “không còn là kẻ lạ trên chính quê hương của mình”, thay vào đó, ta trở thành một Công dân vũ trụ đích thực, nghĩa là không phụ thuộc vào những điều ngoại tại, cũng không bị chúng làm cho bất ngờ.

Thông qua Kỷ luật Khát khao, người Khắc kỷ đồng nhất mình với Tự nhiên, coi mình như một phần của toàn thể – theo một nghĩa nào đó, toàn thể ở đây là nền tảng tồn tại của cô ấy, và nhân dạng đích thực của cô – không phải là người Athens hay người La Mã mà là người của thế giới, từ trong bản chất.

Trong chương này, chúng ta sẽ nghiên cứu hai bài thực hành suy tưởng của người Khắc kỷ. Bài thực hành thứ nhất dựa trên phép ẩn dụ Pythagoras cổ đại, khuyến khích các triết gia xem cuộc sống như “một bữa tiệc” hay một lễ rước. Bài thực hành thứ hai được Pierre Hadot đặt tên là “Góc nhìn từ trên cao”. Ông gọi nó là “bản chất của triết học” – có thể tìm thấy bản chất này ở nhiều ví dụ trong văn chương cổ còn sót lại dưới nhiều hình thức và trong các trường phái triết học khác nhau. Bài thực hành này bao hàm việc hình dung cuộc sống trên trái đất từ góc nhìn trên cao và hiển nhiên dẫn tới một sự mở rộng tầm nhìn về không gian và thời gian. Bài tập này có những phần chồng lấp lên các bài thiền vũ trụ học của người Khắc kỷ.

Mặc dù thoạt nhìn thì đây là những bài luyện khác nhau nhưng chúng phục vụ chung một mục đích. Cuộc sống là một màn trình diễn và mặc dù ngắn ngủi, nó là cơ hội để tận hưởng như một món quà của Tự nhiên, dẫu là từ góc nhìn tách biệt của một người khách qua đường. Cả hai bài luyện này cho chúng ta được cái nhìn thoáng qua về sự cao thượng, về việc “vươn lên cao”, tách khỏi sự ồn ào, hối hả của cuộc sống bình thường và những ảo tưởng về các giá trị quy ước.

“Lễ hội” của thuyết Pythagoras

Người theo thuyết Pythagoras so sánh vai trò của triết gia như một khán giả trong một “lễ hội” (panêguris) đông đúc, có nhiều sự kiện thể thao và các hình thức giải trí. Ông ngụ ý rằng họ là những khán giả của vũ trụ, chiêm ngưỡng vẻ đẹp và trật tự của toàn thể vũ trụ. Diogenes người theo chủ nghĩa khuyển nho cũng nói một người “tốt” coi mỗi ngày là một lễ hội, và về sau nữa, Epictetus cũng dạy học trò của mình chiêm nghiệm cuộc đời theo cách này. Người Khắc kỷ sử dụng phép ẩn dụ này để chuyển tải ý thức biết ơn cuộc đời, trong khi chấp nhận cuộc sống là tạm thời và sẽ có lúc kết thúc. Cũng theo Epictetus, đa số người trong “lễ hội” hay “đám rước” cuộc đời chỉ quan tâm tới các thành tựu vật chất, như gia súc chỉ quan tâm tới cỏ khô, trái lại, có một nhóm nhỏ con người “tham dự lễ hội vì yêu quý khán giả”. Những khán giả này là những người đặt câu hỏi tò mò: “Vũ trụ là gì và ai là người cai quản nó?”, hay “Tất cả những điều này nghĩa là gì?”. Bởi câu hỏi này, các triết gia tự nhiên bị cuốn vào mưu cầu tìm hiểu, thứ trở thành mục tiêu chính yếu của họ trong cuộc sống: “nghiên cứu về lễ hội trước khi rời bỏ nó”.

Epictetus nhấn mạnh rằng do vậy mà các triết gia hiển nhiên bị những người mưu cầu của cải và vinh quang chế nhạo. Tuy nhiên, triết gia sẽ chẳng phiền lòng trước sự nhạo báng của những kẻ vô minh, bởi nếu bầy gia súc biết nói, “chúng cũng sẽ cười nhạo những ai hâm mộ bất cứ gì ngoài cỏ khô của chúng!”. Mặc dù hầu hết mọi người đang chấp nhận một góc nhìn hạn hẹp về cuộc sống, mải mê kiếm tìm những điều tầm thường, thì trên hết thảy, các triết gia vẫn tìm kiếm tri thức bằng việc chiêm nghiệm về toàn thể Tự nhiên.

Epictetus nhiều lần sử dụng phép ẩn dụ này, yêu cầu học trò Khắc kỷ của mình quan sát các biến động của cuộc sống với thái độ tách biệt như thể chúng chỉ là những ồn ào náo nhiệt của một lễ hội đông đúc, như Thế vận hội. Ở đó không ai phàn nàn về sự ồn ào hay về những đám đông chen lấn xô đẩy, mọi người đều chấp nhận rằng cuối cùng họ cũng sẽ phải rời đi, mặc dù hiển nhiên ai muốn ở lại. Epictetus cho rằng chúng ta nên tiếp cận cuộc sống với thái độ như vậy, tâm niệm rằng sự sống của chúng ta vốn là một sự vay mượn từ Tự nhiên và ta cần phải biết ơn vì đã được tham dự vào cuộc sống này, dẫu chỉ là nhất thời. Người Khắc kỷ tin rằng thần Zeus đã tạo ra loài người và ngài ban cho con người món quà ý thức và lý trí chính là để tận hưởng cảnh tượng Tự nhiên. Việc nghiên cứu triết học tự nhiên cho phép chúng ta mở mang chiêm nghiệm, để thấu hiểu hơn sự sáng tạo này. Bổn phận của chúng ta là hướng về tri thức, sống hòa hợp với trải nghiệm Tự nhiên, vì “Thượng đế đâu cần một khán giả ưa vạch lá tìm sâu”.

“Góc nhìn từ trên cao” và “ý thức vũ trụ”

Cuốn sách đã thất lạc nhan đề On the Whole (tạm dịch: Về toàn thể) của Zeno có thể đã đặt ra khái niệm về vũ trụ là nền tảng cho Vật lý học Khắc kỷ buổi đầu. Như chúng ta đã thấy, triết học tự nhiên cổ đại thường đạt đỉnh cao trong các bài tập tâm lý, với các tác động đạo đức và trị liệu. Đặc biệt, chiêm nghiệm về Tự nhiên toàn thể, hay trên quy mô lớn, thường được mô tả như một bài thực hành có sức chuyển đổi mạnh mẽ. Ngày nay chúng ta vẫn nói về việc “nhìn xa trông rộng”, nhìn vào “bức tranh toàn cảnh”, hay xem xét cách mà các sự kiện được sắp đặt vừa vặn trong “tổng thể”…

Hadot đặt ra thuật ngữ “góc nhìn từ trên cao” để mô tả một trong các bài thiền định phổ biến nhất. Theo quan điểm của ông, Vật lý học Khắc kỷ dưới hình thức thực hành suy tưởng bắt đầu bằng “một bài tập chủ yếu tập trung vào việc nhìn nhận bản thân như một phần của toàn thể, nâng mình lên tầm nhận thức vũ trụ hoặc đắm mình trong tính toàn vẹn của vũ trụ”. Và “để đạt được điều này, chúng ta thực hành bài tập tưởng tượng nhìn vào vạn vật từ góc nhìn trên cao” (Hadot, 2002, tr. 136).

Giống như thiền định về cái chết và suy tưởng về nhà Hiền triết, “góc nhìn từ trên cao” có vẻ là cơ sở của toàn bộ thực hành triết lý Khắc kỷ, vì nó gộp nhiều chủ đề quan trọng trong một hình ảnh duy nhất. Theo Shaftesbury, chúng ta cần “đắm chìm trong tưởng tượng” về toàn bộ vũ trụ và lịch sử vũ trụ, nếu không thì ta sẽ giống những đứa trẻ chỉ biết mê mải với mớ đồ chơi trẻ con của mình, lãng quên thực tại xung quanh (Shaftestbury, 2005, tr. 19). Những vấn đề của con người và đặc biệt là sự bất hạnh của chúng ta sẽ chẳng còn là gì đáng kể khi nhìn từ góc độ này, ông nói thêm.

Justus Lipsius, người theo chủ nghĩa Tân Khắc kỷ thời Phục Hưng mô tả “góc nhìn từ trên cao” như một bài tập tưởng tượng trong đó hình dung về thế giới như đang được nhìn từ đỉnh Olympus. Điều này có lẽ bắt nguồn từ khái niệm cổ xưa rằng thần Zeus đã nhìn xuống cuộc sống của người trần hữu sinh hữu tử theo cách này. Một số miêu tả sinh động nhất về bài tập này được tìm thấy trong Meditations của Marcus Aurelius. Ông liên tục nhắc nhở mình tưởng tượng việc nhìn xuống các vấn đề của nhân loại từ góc nhìn trên cao. Một cách tự nhiên, ông cũng thấy mình “nhìn xuống” các vấn đề ấy theo ý nghĩa đạo đức – chẳng hạn, nhìn với sự trung lập tuyệt đối. Nhìn vào sự mênh mông của bầu trời và hằng hà sa số các vì sao trong “một khung cảnh”, vạn vật dường như đều trở thành nhỏ bé: “mọi thứ đồng nhất về thứ hạng, vạn vật đều thoáng qua” (Meditations, 12.24). Có vẻ Marcus cho những câu nói này là của Plato mặc dù chúng không xuất hiện trong các tác phẩm còn sót lại của ông:

Hãy coi mình là một vì sao bên cạnh những vì sao khác và quan sát hành trình của chúng, và không ngừng suy nghĩ về những sự chuyển hóa qua lại giữa các nguyên tố, vì những suy nghĩ thế này sẽ thanh lọc tâm trí chúng ta khỏi bụi trần thế tục.

Lời này của Plato thật đẹp. Bất cứ ai muốn nói về loài người cũng cần quan sát vạn vật trên trái đất như từ một tháp canh trên cao: những gặt hái trong chiến tranh và hòa bình, hôn nhân và chia biệt, sinh và tử, sự ồn ào của pháp đình và sự thinh lặng của sa mạc, muôn kiểu người ngoại quốc, yến tiệc và tang tóc và chợ búa, tất cả sự hỗn tạp, và trật tự hài hòa của những điều trái ngược.

Nhìn lại những điều xa xôi từ trong quá khứ và sự nối tiếp những quyền bất tận. Anh cũng có thể nhìn xa và thấy tương lai. Vì chắc chắn nó sẽ có cùng đặc điểm, không có cách nào khác ngoài tiếp tục nhịp điệu của những điều hiện hữu. Bởi vậy, nó sẽ vẫn là một, là như nhau, bất kể ta có chứng kiến cuộc sống trong bốn mươi năm hay mười ngàn năm. Bởi anh có thể thấy thêm điều gì khác nữa?

(Meditations, 7.47-49).

“Góc nhìn từ bên trên” và chiêm nghiệm về sự nhất thời đạt tới đỉnh cao một cách tự nhiên ở một góc nhìn còn toàn diện hơn, có tên gọi “điểm nhìn vũ trụ” hay “ý thức vũ trụ”. “Điểm nhìn vũ trụ” này có lẽ phát sinh từ một thuyết thần học siêu hình và phức tạp hơn, trong đó thần Zeus có mặt ở mọi nơi và nhìn thấy vạn vật trong một tầm nhìn rộng lớn, thống nhất. Marcus tóm tắt điều này một cách rõ ràng và coi đó là một bài tập suy ngẫm thường lệ: “Hãy liên tục nhận thức về toàn thể không gian và thời gian, về quy mô và tuổi thọ của mọi thứ quanh ta. Một hạt nho trong sự vô tận của không gian. Nửa vòng xoay ốc vít trong thời gian vĩnh cửu” (Meditations, 10.17).

Rõ ràng người Khắc kỷ sử dụng điều này như một liệu pháp tâm lý đối với các Cảm xúc. Chẳng hạn, Marcus cho rằng chúng ta có khả năng rũ bỏ nhiều phiền toái không cần thiết, thứ vốn chỉ tồn tại trong tưởng tượng. Và chúng ta có thể làm vậy khi đặt mình trong một không gian mở rộng, “ôm trọn toàn thể vũ trụ trong tâm trí và bao gồm sự bất tận của thời gian vào tầm quan sát của mình”, quan sát sự nhất thời của vạn vật, bao gồm chính cuộc đời mình (Meditations, 9.32).

Một trong những miêu tả nổi bật nhất về bài luyện chiêm nghiệm như vậy được tìm thấy trong những bài viết của Plotinus, người đã đồng hóa các khía cạnh của chủ nghĩa Khắc kỷ vào thuyết Tân Plato của mình sau này. Ông nói, chúng ta nên liên tục hình dung một quả cầu thủy tinh chứa toàn bộ vũ trụ và mọi sinh vật sống, như một kiểu quả cầu tuyết vũ trụ. “Chúng ta hãy hình thành trong tâm trí hình ảnh về vũ trụ này”, ông nói, và “hoan nghênh màn biểu diễn sáng ngời của quả cầu, chứa đựng toàn bộ tạo vật”, mỗi phần được coi là riêng rẽ nhưng vẫn tạo thành một thể thống nhất. Chính vì vậy, chúng ta nên hình dung toàn bộ những vì sao trong vũ trụ, mặt trời, mặt trăng, trái đất, đất liền và đại dương, và mọi sinh vật sống trong một tầm nhìn duy nhất, “như thể chúng được nhìn thấy trong một quả cầu trong suốt” (Enneads, 5.8)¹.

1 Enneads (tạm dịch: Bộ chín) là các tác phẩm của Plotinus được biên soạn bởi học trò của ông là Porphyry. Porphyry chia các chuyên luận của thầy mình thành từng nhóm chín bài, và đặt tên là Enneads (bộ chín).

Có một ví dụ ấn tượng khác về dạng bài tập tương tự trong văn bản cổ của cái gọi là truyền thống “giả kim” (Hermetic) của người Hy Lạp, chịu ảnh hưởng từ trào lưu Tân Plato.

Hãy suy ngẫm về Thượng đế theo cách này, như thể ngài mang vạn vật trong chính mình: Vũ trụ, bản thân ngài, cái toàn thể. Nếu anh không khiến mình ngang bằng Thượng đế, anh sẽ không thể hiểu được ngài. Giống nhau thì hiểu nhau. Vươn mình tới vô hạn. Đừng lệ thuộc vào người khác, hãy vượt khỏi thời gian. Hãy trở thành vĩnh cửu, và anh sẽ hiểu được Thượng đế. Hãy coi như đối với anh không có gì là không thể. Hãy coi mình bất tử và có khả năng hiểu được mọi thứ: nghệ thuật, khoa học và bản chất của mọi sinh vật sống. Hãy cao hơn mọi đỉnh cao, thấp hơn mọi độ sâu. Hãy cảm nhận trong bản thân toàn bộ tạo vật: lửa, nước, thứ khô ráo và thứ ẩm ướt. Hãy nghĩ đến bản thân cùng lúc ở khắp mọi nơi: trên mặt đất, trên biển, trên trời; khi anh chưa ra đời, khi anh vẫn còn trong bụng mẹ, anh còn trẻ, đã già, đã chết; khi anh vượt ra ngoài cái chết. Hãy cùng lúc nghĩ đến những điều này: thời gian, nơi chốn, hành động, chất lượng, số lượng, và rồi anh sẽ hiểu được Thượng đế.

(Corpus Hermeticum, 11.18-22)

Hãy mở mang tâm trí theo cách này và mở rộng ý thức liên quan tới “sự cao thượng”, khả năng nhìn nhận một cách trung lập về những điều mà con người đã định giá sai như của cải, tài sản, địa vị xã hội.

Suy ngẫm về tính nhất thời và “sự tái diễn vĩnh cửu”

Cuốn Discourses còn sót lại của Epictetus đề cập rất ít đến Vật lý học, nhưng ông vẫn khuyên học trò thường xuyên nhắc nhở bản thân rằng vũ trụ là một thực thể duy nhất là luôn biến đổi không ngừng – như các triết gia tự nhiên đã dạy. Điều này tất yếu dẫn tới việc suy ngẫm về tính chất ngắn ngủi của cuộc sống chúng ta.

Ta không bất tử, ta chỉ là một con người, là một phần của toàn thể, như một giờ của một ngày. Như một giờ, ta phải tới, và như một giờ, ta phải trôi đi.

(Discourses 2.5)

Thay đổi là quy luật của Tự nhiên. Bản thân chúng ta cũng không ngừng biến đổi, theo một nghĩa nào đó là không ngừng suy vi, và dần dần đi tới diệt vong cùng với toàn bộ vũ trụ. Epictetus dạy rằng nếu chúng ta coi bản thân tách biệt khỏi phần còn lại của vũ trụ, ta sẽ quên đi sự hữu hạn, tính hữu tử của mình. Tuy nhiên, nếu nhắc nhở bản thân rằng ta là một phần của chuỗi nhân quả đan xen, chúng ta sẽ nhớ về sự nhạy cảm trước những yếu tố ngoài tầm kiểm soát, thứ có thể hủy hoại thân thể. Đây là một quan điểm nhún nhường. Nhưng dẫu vậy, theo ông, khi tách rời bản thân khỏi Tự nhiên, theo đuổi ảo tưởng độc lập, chúng ta sẽ làm tổn hại tới bản chất cốt lõi của mình và không còn là con người thật sự.

Như đã thấy, Marcus cũng đã rèn luyện trí óc với triết học tự nhiên, để suy ngẫm về tính nhất thời của vật chất và sự biến đổi của chúng từ dạng này sang dạng khác, vì “không gì có ích cho sự lớn lao của trí óc đến thế” (Meditations, 10.11). Theo ông, bằng cách đó chúng ta sẽ giảm lệ thuộc vào thân xác và loại bỏ các nỗi sợ hãi hay khát khao những điều ngoại tại. Nó giải phóng chúng ta để trau dồi đức hạnh trong hành động và chấp nhận bất kỳ điều gì số phận dành cho mình. Do vậy, Marcus nhắc bản thân suy nghĩ về phép ẩn dụ nổi tiếng của Heraclitus, rằng thời gian như một dòng sông mà ở đó tất cả những gì là vật chất đều trôi đi, không ngừng biến đổi.

Hãy thường xuyên nghĩ về sự chóng vánh, rằng những điều đang tồn tại và những điều sắp sinh ra rồi cũng đều nhanh chóng bị cuốn qua ta và biến mất khỏi tầm mắt. Vì mọi vật chất là một dòng sông không ngừng chảy, hoạt động của nó không ngừng thay đổi và căn nguyên của nó có vô vàn biến thể, chẳng có gì là ổn định; bên cạnh chúng ta luôn luôn là sự vô tận của quá khứ và vực thẳm toác miệng của tương lai, nơi mọi sự sẽ biến mất. Há chẳng điên rồ hay sao nếu anh dương dương tự đắc trong môi trường đó, hoặc quẫn trú, hoặc phiền muộn như thể rắc rối sẽ cứ kéo dài và còn mãi?

(Meditations, 5.23)

Seneca nói thêm rằng đứng trên góc nhìn vĩnh cửu thì cuộc sống của con người ngắn hay dài chẳng có gì khác biệt nếu chúng ta so sánh số năm một người sống với số năm người ấy không tồn tại – trước và sau sự sống của anh ta.

Mọi con người đều có số phận là một cuộc đời ngắn ngủi, sẽ tàn lụi, và trong vô tận của thời gian chúng chẳng có nghĩa lý gì. Nếu tính theo quy mô của vũ trụ thì trái đất này với những thành phố, những dân tộc, những dòng sông và biển cả bao quanh chỉ nhỏ như một đầu kim; nếu so với toàn dòng thời gian thì cuộc sống của chúng ta chiếm chỗ còn nhỏ hơn rất nhiều so với đầu kim, vì sự vĩnh viễn của thời gian còn lớn hơn rất nhiều so với quy mô của vũ trụ – vũ trụ hiển nhiên không ngừng đổi mới trong suốt diễn tiến của thời gian.

(Seneca, Consolations to Marcia, 21)

Sức khỏe, của cải, danh vọng rốt cuộc dường như không còn quan trọng nữa khi chúng ta ngẫm đến phần thời gian thoáng qua của chúng trong vũ trụ. Tuy nhiên, người Khắc kỷ cũng tin rằng đức hạnh và eudaimonia thì muôn đời ưu tú và giá trị của chúng sẽ không giảm đi bởi khoảng thời gian tồn tại ngắn ngủi. Một hành động của tri thức và lòng can đảm mẫu mực dẫu xảy ra chỉ trong giây lát vẫn là một điều tốt về bản chất, trong khi đó khoảnh khắc của nỗi đau là thứ mà đa số người có thể coi là không đáng kể.

Người ta cũng tin rằng suy ngẫm về Vật lý học Khắc kỷ là để khám phá “tính đồng nhất” hay sự giống nhau và sự lặp đi lặp lại của vạn vật. Đối với nhà Hiền triết, không có gì là mới mẻ. Seneca trích dẫn câu nói kinh điển của Heraclitus: “Một ngày như mọi ngày” (Letters, 12).

Người thấy hiện tại là đã thấy tất cả: tất cả mọi sự đã xảy ra từ vĩnh cửu và mọi sự sẽ xảy ra đến vô tận, vì vạn vật đều đồng nhất và có dạng giống hệt nhau.

(Meditations, 6.37)

Vật lý học Khắc kỷ tin rằng vũ trụ biến đổi nhanh chóng và không ngừng, xét về các đặc tính vật lý của nó. Tuy nhiên, từ một quan điểm khác, thì những điều quan trọng nhất trong cuộc sống sẽ luôn duy trì tuyệt đối tính nhất quán. Đây là quan điểm của Vật lý học Khắc kỷ và Kỷ luật Hành động, vì mọi đức hạnh là một và mọi sự kiện ngoại tại đều (tuyệt đối) không quan trọng ngang nhau, có vai trò “chẳng khác gì nhau” đối với cuộc sống hạnh phúc. Có rất nhiều thế hệ trước chúng ta, và nhiều thế hệ sẽ tới sau ta. Mặc cho những khác biệt bề ngoài, tất cả đều đối diện với cùng thách thức cơ bản: trở thành người tốt bằng cách phát triển bản chất cốt yếu của mình.

Mặc dù đa số bị lóa mắt vì cuộc sống muôn màu muôn vẻ, nhưng mỗi khoảnh khắc chúng ta trải qua về cơ bản đều đẩy chúng ta vào cùng một tình thế lưỡng nan về mặt đạo đức, dưới những lớp vỏ khác nhau. Chúng ta nhảy từ thứ ngoại tại này sang thứ ngoại tại khác, nhưng quyết định thật sự mà chúng ta liên tục phải đương đầu đơn giản vẫn chỉ là nên đặt cái tốt của chúng ta vào điều nội tại hay ngoại tại, ở những điều trong tầm kiểm soát hay ngoài tầm kiểm soát.

Mỗi khi nâng mình lên thế này, hãy quan sát thế sự của cõi người từ trên cao, anh sẽ luôn nhìn thấy cùng một điều: sự đồng dạng và sự ngắn ngủi. Nghĩ xem, lại chính là điều con người hay khoe khoang.

(Meditations, 12.24)

Do vậy, nhà Hiền triết Khắc kỷ trước sau như một, không bị lay chuyển bởi hoàn cảnh thay đổi. Anh ta nhận thức rằng mặc dù thể xác đòi hỏi vô số thứ nhưng trí óc chỉ cần đức hạnh, thứ về cơ bản là không thay đổi trong mọi hoàn cảnh. Vậy nên, thấu hiểu được “sự không đổi” ẩn tàng này là một con đường khác để Vật ký học Khắc kỷ dẫn tới Kỷ luật Khát khao và hướng về sự cao thượng lớn lao hơn.

Tuy nhiên, người Khắc kỷ còn có một quan điểm khác về thời gian, một quan điểm có đôi chút mù mờ mà có lẽ họ thừa hưởng từ các triết gia thời kỳ trước. Họ tin rằng vũ trụ một ngày nào đó sẽ bị hủy diệt trong một “trận đại hỏa hoạn” hay một vụ nổ lớn. Tuy nhiên, họ cũng tin nó sẽ tự tái tạo trong hình hài tương tự và chu kỳ này sẽ lặp lại bất tận. Có lẽ do niềm tin vào sự định đoạt của luật nhân quả mà họ cho rằng toàn bộ chuỗi các sự kiện mỗi lần lặp lại sẽ hoàn toàn giống y như cũ.

Không rõ người Khắc kỷ có thật sự sử dụng khái niệm “tái diễn vĩnh viễn” như một bài tập tâm lý hay không. Tuy nhiên, vào thế kỷ 19, Nietzsche đã tận dụng nó như một phương tiện để phát triển cái mà ông gọi là amor fati (yêu số mệnh của mình). Theo lý thuyết tái tạo vĩnh viễn, mặc dù các sự kiện riêng lẻ là thoáng qua và nhất thời nhưng khi được nhìn từ quan điểm vũ trụ học chúng cũng là vô tận trong một ý nghĩa riêng biệt rằng chúng được lặp đi lặp lại vô số lần, dẫu trong mỗi chu kỳ của vũ trụ thì chỉ xảy ra một lần. Chính vì vậy, theo người Khắc kỷ, mỗi khoảnh khắc trong cuộc đời của bạn vừa là thoáng qua vừa là vĩnh viễn. Đây chắc chắn là một khái niệm bẻ cong tâm trí. Có thể bạn đã đọc cuốn sách này hàng tỉ tỉ lần trước đây, có cùng những suy nghĩ và cảm xúc giống hệt, và sẽ còn tiếp tục như vậy nhiều lần nữa, muôn đời…