1Phương pháp của người Khắc kỷ: Sống hòa hợp với Tự nhiên

T

rong chương này, chúng ta sẽ tìm hiểu:

- Các triết gia Khắc kỷ là ai và bản chất cốt lõi trong triết học của họ – rằng mục tiêu cuộc đời là “sống hòa hợp với Tự nhiên”.

- Cấu trúc tổng thể của chủ nghĩa Khắc kỷ và ba “chủ đề” lý thuyết của chương trình giảng dạy triết thuyết này: “Vật lý học”, “Đạo đức học” và “Logic học”.

- Các mà những chủ đề này truyền thông tin cho ba phương diện thực hành thuyết Khắc kỷ – Kỷ luật Khát khao, Kỷ luật Hành động và Kỷ luật Phán xét.

- Làm thế nào để suy ngẫm về bản chất của “điều tốt” và đánh giá khả năng kiểm soát cuộc sống của bạn.

Đời người là một chốc thoáng qua; bản chất thay đổi liên lục, tri giác tối mờ; những phần thân xác rồi cũng sẽ mục rã. Linh hồn chao đảo không ngừng nghỉ, vận may thì bất định và danh tiếng cũng không đáng tin cậy; tóm lại, mọi thứ thuộc về thân xác như một dòng nước xiết; còn những gì thuộc về linh hồn chỉ như một giấc chiêm bao hay một làn khói mỏng. Cuộc đời là chiến trận và là sự trú tạm ở chốn ta không thuộc về. Danh tiếng đời sau chẳng qua cũng chỉ là sự lãng quên.

Vậy thì, điều gì sẽ dẫn dắt con người? Chỉ một điều duy nhất thôi: triết học – tình yêu trí tuệ. Và triết học cốt tại điều này: Một người muốn bảo vệ được thiên tư nội tại hay ngọn lửa thiêng vốn có trong mình khỏi bạo lực và thương vong, trên hết là khỏi mọi nỗi đau đớn hay khoái lạc độc hại; thì không bao giờ được làm điều gì sai trái, phi mục đích hay đạo đức giả, bất kể người khác làm gì hay không làm gì; vui lòng đón nhận mọi điều xảy đến với mình, như thể nó xuất phát từ cùng nguồn cội mà chính bản thân mình cũng sinh ra, và trên hết, với sự khiêm nhường, vui vẻ bình thản, hãy sẵn sàng đón nhận cái chết, như thể nó chẳng là gì hơn một sự tan rã của các thành tố cấu tạo nên thân xác mà bất kỳ sinh vật nào rồi cũng sẽ trải qua.

Vậy nếu bản thân các yếu tố phải trải qua không gì hơn ngoài sự biến đổi liên miên từ dạng này sang dạng khác này, thì mọi tan rã hay biến đổi chẳng phải quá bình thường hay sao, vậy cớ gì lại phải sợ chúng? Đó chẳng phải thuận theo tự nhiên sao? Mà mọi điều do tự nhiên mà ra thì không thể xấu xa được.

(Marcus Aurelius, Meditations, 2.15)

Dẫn nhập: Chủ nghĩa Khắc kỷ là gì?

Chủ nghĩa Khắc kỷ là gì? Vắn tắt thì đó là một trường phái triết học cổ đại có vai trò quan trọng, xuất hiện tại Athens vào khoảng năm 301 trước Công nguyên, người khởi xướng là Zeno, một thương gia Phoenicia đến từ thành phố Citium, Cyprus. Tuy nhiên, như chúng ta sẽ thấy, chủ nghĩa Khắc kỷ cũng được xem là một trong nhiều trường phái triết học cạnh tranh nhau ra đời từ cảm hứng về cuộc đời và tư tưởng của Socrates, triết gia lỗi lạc người Athens, người đã bị hành quyết trước đó một thế kỷ.

Ban đầu, trường phái này có tên là “thuyết Zeno” nhưng sau đó tên này bị bỏ đi. Đoán chừng có lẽ bởi người Khắc kỷ không xem những nhà sáng lập ra trường phái triết học của mình là những nhà thông thái toàn hảo và họ cũng không muốn triết thuyết của họ mang tính sùng bái cá nhân. Thay vào đó, trường phái này trở nên nổi tiếng với tên gọi “chủ nghĩa Khắc kỷ” (Stoicism) vì Zeno và các môn đồ của ông gặp gỡ, đàm đạo tại Stoa Poikilê, có nghĩa là “Hành lang bích họa”, nơi có một dãy cột nổi tiếng trang trí bằng cảnh các trận đánh trong lịch sử và trong truyền thuyết, nằm ở phía bắc agora, khu chợ cổ của Athens. Chính vì vậy, đôi khi chủ nghĩa Khắc kỷ hay trường phái Khắc kỷ được gọi là “Stoa”, hay thậm chí là triết học “Hành lang”.

Giống như người anh hùng Socrates của họ, nhưng không giống các trường phái triết học Athens chính thống khác, các triết gia Khắc kỷ thường gặp nhau tại nơi họp chợ, tại hành lang này, nơi ai cũng có thể đến nghe họ tranh luận. Tại nơi này, Zeno đã sôi nổi đi đi lại lại trong khi diễn thuyết, người ta nói rằng nhờ đó mà hàng hiên sạch bóng những kẻ luộm thuộm. Cách diễn đạt “triết học Khắc kỷ” do đó cũng được dùng để gợi tới điều gì đó như “triết học đường phố”, một kiểu triết học cho người bình dân, chứ không đóng kín trong các “tháp ngà” hàn lâm. Thực vậy, chủ nghĩa Khắc kỷ đã bị lạnh nhạt khá nhiều, mãi cho đến gần đây.

Trước thế kỷ hai mươi, những người quan tâm đến triết học sẽ thích đọc về thuyết Khắc kỷ. Tuy vậy, trong thế kỷ hai mươi, các triết gia không những chẳng còn hứng thú gì với triết học Khắc kỷ mà còn mất đi mối quan tâm nói chung với các triết thuyết về cuộc đời. Theo kinh nghiệm của riêng tôi, có thể phải dành ra cả thập niên để theo học các lớp triết học nếu chưa đọc về thuyết Khắc kỷ và chưa bỏ thời gian suy ngẫm các triết thuyết về cuộc đời, chưa kể đến thời gian để chấp nhận một triết thuyết .

(Irvine, 2009, tr. 222)

Dẫu vậy, chủ nghĩa Khắc kỷ đã trở nên phổ biến kể từ những năm 1970, phần nào do thành công của CBT.

Trong thế giới cổ đại, như chúng ta vừa thấy, từ thuở khai sinh và trong suốt gần năm thế kỷ sau đó, chủ nghĩa Khắc kỷ đã là một trong những trường phái triết học được đánh giá cao và có tầm ảnh hưởng nhất. Người ta đồn rằng người Athens vô cùng ngưỡng mộ Zeno, cấp cho ông các chìa khóa để ra vào thành và cho dựng một bức tượng đồng của ông, ngược hẳn với số phận của vị tiền bối Socrates. Tương truyền, họ cũng biểu quyết ra một sắc lệnh chính thức vinh danh ông như một tấm gương mẫu mực về “đạo đức và kỷ luật tự giác”, xây mộ và khắc vương miện vàng cho ông bằng ngân khố công. Tuyên bố công khai này ca ngợi nhiều năm cống hiến của ông cho triết học tại Athens và mô tả ông như một con người thánh thiện toàn diện, “đối với những thanh niên theo học, ông đề cao đức hạnh và sự kỷ luật tự giác, hướng họ đến những điều tốt đẹp nhất, bằng chính đức hạnh của mình, ông truyền cho tất cả một khuôn mẫu để noi theo, trong sự nhất quán hoàn hảo với lời giảng dạy của ông” (Lives, 7.10).

Tấm gương đức hạnh của Zeno vô cùng quan trọng đối với những người Khắc kỷ vì họ xem việc tích cực noi theo sự khôn ngoan và lương thiện là cách tốt nhất để thấm nhuần triết lý này. Ban đầu, ông tuân theo lối sống giản dị và khổ hạnh của các triết gia phái khuyển nho, vốn có tầm ảnh hưởng quan trọng đối với triết học Khắc kỷ. Hệ quả, danh tiếng về đức tính tự chủ (enkrateia) của ông rõ ràng đã trở thành điều ai cũng biết; đôi khi người ta còn được khen ngợi vì có tính kỷ luật tự giác như một Zeno. Các nhà khuyển nho nổi tiếng về khả năng chịu đựng gian khổ thể xác, còn bản thân Zeno thì được mô tả như là một triết gia được tôi luyện bằng nhiều yếu tố. Một nhà thơ cổ đại khuyết danh đã viết về Zeno như sau:

Cơn đông giá và mùa mưa không dứt

Cũng bất lực khi đến trước người:

Yếu nhược bởi nắng hè oi ả

hay nỗi đau nhức nhối để bẻ cong khung sắt kia

Người đứng đó tránh xa

Khỏi các cuộc vui, khỏi buổi hội hè:

Ngày đêm kiên gan, không mệt mỏi

Người miệt mài học triết lý cuộc đời.

(Lives, 7.27)

Tuy nhiên, khi Zeno từ bỏ lòng trung thành với phái khuyển nho cũng là lúc ông nhấn mạnh hơn vào việc cần phải bổ sung cho lối sống triết học cứng nhắc của họ, “Đạo đức học” của họ, cùng với việc nghiên cứu về “Vật lý học” và “Logic học”. Như chúng ta sẽ thấy, người theo phái khuyển nho cũng xem mọi thứ ngoại tại rốt cuộc đều “không quan trọng”, trong khi đó người Khắc kỷ chấp nhận một lập trường khôn khéo hơn cho phép họ coi trọng một số quy ước nhất định trong khi vẫn duy trì một ý thức tách biệt với chúng. Dẫu thế, các triết gia Khắc kỷ đặc biệt quan tâm đến việc áp dụng triết lý này vào những thách thức trong cuộc sống hằng ngày, đặc biệt là với câu hỏi kinh điển của Socrates: Làm thế nào người ta có được một sống tốt đẹp? Họ nhìn nhận bản thân như những chiến binh thực thụ của trí óc và có lẽ sẽ chỉ trích triết học hàn lâm hiện đại đơn thuần chỉ là “một thứ ngụy biện” thay vì là nghệ thuật sống đích thực.

Thật vậy, các triết gia cổ đại, nhất là những người theo phái khuyển nho, rất dễ nhận diện qua cách ăn mặc và hành vi của họ. Những người khuyển nho đi ăn xin hoặc sống bằng thức ăn đơn giản và rẻ tiền như đậu lupin hoặc xúp đậu lăng, và chỉ uống nước. Họ chỉ mặc thứ áo choàng rẻ tiền làm bằng sợi len thô, không nhuộm, mùa đông họ sẽ mặc hai lớp áo để giữ ấm. Họ mang theo mọi thứ trong một tay nải nhỏ, cầm theo một cây gậy, ngả lưng trên những tấm chiếu rơm giản dị, thường xuyên ngủ tạm bợ ở những khu nhà công cộng. Một số môn đệ của Zeno coi lối sống khuyển nho là “con đường tắt dẫn tới đức hạnh”, dù những người Khắc kỷ sau này đặc trưng ít khổ hạnh hơn. Musonius nói với học trò của mình là chừng nào họ còn có những đức hạnh nội tại của một triết gia, thì “ không cần mặc một tấm áo choàng cũ kỹ, không cần đi ra ngoài mà không mặc áo, không cần tóc tai không cắt hay cư xử lập dị”, như những người khuyển nho (Lectures, 16). Tuy nhiên, những lần khác ông lại khuyên học trò ra ngoài nên đi chân đất và không mặc áo. Điều này cho thấy người Khắc kỷ coi cách phục trang của người khuyển nho là điềutùy chọn trong cách sống của triết gia.

Từ những trường phái triết học khác, các triết gia Khắc kỷ đã rút ra một loạt các bài tập thực hành tâm lý phong phú, bao gồm cả các kỹ thuật thiền quán. Những kỹ thuật này được khai thác chi tiết trong nhiều cuốn sách của học giả hiện đại Pierre Hadot, như cuốn Philosophy as a Way of Life (1995). Chúng ta sẽ đặc biệt tập trung vào khía cạnh thực hành như một “nghệ thuật sống” của thuyết Khắc kỷ, mà theo truyền thống được coi là điều hứa hẹn mang đến Hạnh phúc và sự viên mãn tối thượng.

Mục tiêu của cuộc sống: Sống hòa hợp với Tự nhiên

Vậy thì người Khắc kỷ thật sự tin vào điều gì? Đó là chủ điểm chính của cuốn sách này. Mục đích sau cùng của cuộc sống mà hầu hết các trường phái triết học cổ đại đều đồng thuận là Hạnh phúc, hay eudaimonia trong tiếng Latinh. Chúng ta sẽ tìm hiểu chi tiết khái niệm Hạnh phúc theo chủ nghĩa Khắc kỷ trong các chương sau. Tuy nhiên, Zeno ban đầu đã viết, “Hạnh phúc là cuộc sống trôi chảy suôn sẻ” (euroia biou), trong đó tâm trí thích nghi với mọi hoàn cảnh xảy đến. Vậy người Khắc kỷ tin rằng chúng ta có thể đạt được sự trôi chảy suôn sẻ và thái độ Hạnh phúc với cuộc sống như thế nào?

Zeno nỗ lực diễn tả triết lý của mình trong những tuyên bố nổi tiếng là ngắn gọn và các lập luận kiểu tam đoạn luận ngắn, mà sau này môn đệ của ông phải trau chuốt lại. Định nghĩa nổi tiếng nhất về mục đích cuộc đời của chủ nghĩa Khắc kỷ, được cho là bắt nguồn từ Zeno hoặc Chrysippus, đơn giản là “sống hòa hợp với Tự nhiên”, có thể thấy nhiều biến thể câu này trong các tác phẩm Khắc kỷ. Seneca viết: “Phương châm của chúng ta, như mọi người đều biết, là sống thuận theo Tự nhiên” (Letters, 5). Thực vậy, người ta cho rằng Zeno đã viết một cuốn sách có nhan đề On the life according to Nature (tạm dịch: Về cuộc sống hòa hợp với Tự nhiên). Do vậy, điều này trở thành giáo lý trung tâm của chủ nghĩa Khắc kỷ, đôi khi được viết ngắn gọn là “tuân theo Tự nhiên”. Tuy nhiên, bốn thế kỷ sau thời Zeno, ta lại thấy bậc thầy Khắc kỷ nổi tiếng Epictetus nói với học trò của mình rằng mặc dù những học thuyết chính của chủ nghĩa Khắc kỷ ban đầu thường được tóm lược thành những câu châm ngôn ngắn, nhưng khi ta cố giải nghĩa chúng thì chắc chắn sẽ phát sinh những câu hỏi, chẳng hạn như “Tự nhiên trong cá nhân là gì và Tự nhiên trong vũ trụ là gì?”, và thế là việc lý giải sẽ trở nên dài dòng hơn.

Vậy thì “sống hòa hợp với Tự nhiên” là gì? Xuyên suốt cuốn sách này chúng ta sẽ làm rõ khẩu hiệu khó hiểu này. Tuy nhiên, để bắt đầu, cũng cần giải thích rằng người Khắc kỷ được cho là cũng nói rằng mục tiêu của cuộc đời là “sống phù hợp với đức hạnh”, hay sự ưu tú của con người. Nói cách khác, họ tin rằng tất cả chúng ta sinh ra có trách nhiệm trở nên ưu tú bằng cách làm cho bản tính của chúng ta trở nên hoàn hảo. Điều này có nghĩa là hoàn thiện công việc chưa hoàn tất của Tự Nhiên bằng cách tự nguyện vận dụng tối đa năng lực của mình: lý trí. Quan trọng là, theo các nhà Khắc kỷ, người trưởng thành về cơ bản đều là những những sinh vật lý tính, và vì vậy “đối với các sinh vật có lý trí, cùng một hành động phải vừa tuân theo Tự nhiên vừa tuân theo lý trí” (Meditations, 7.11). Vậy tuân theo Tự nhiên không có nghĩa là hành động như một “con vật ngờ nghệch”, mà phải hoàn thiện tiềm năng tự nhiên của chúng ta với tư cách con người. Thật vậy, Chrysippus được cho là đã nói rằng:

Vậy thì, tôi phải bắt đầu từ đâu? Và nếu từ bỏ tự nhiên, tôi sẽ phải lấy gì làm nguyên tắc để hành động cho phù hợp và lấy gì nguyên liệu thô cho đức hạnh, và tuân theo tự nhiên là gì?

(Plutarch, On Common Conceptions, 1069e).

Do vậy, các nhà Khắc kỷ nhấn mạnh sự cần thiết phải xác định rõ thế nào là một người hoàn hảo, những người mà cuộc sống của họ vừa đáng kính trọng vừa có ích cho họ và cho người khác. Họ hình dung người này với hình ảnh một người đã đạt được “đức hạnh” và trí tuệ thực tiễn toàn vẹn. Khi nói “đức hạnh”, thật ra ý họ là “ưu tú” hay phát triển mạnh mẽ về bản chất con người lý trí của chúng ta, hơn là những gì ngày nay chúng ta vẫn nghĩ về các hành vi “đức hạnh”. Như chúng ta sẽ thấy, các nhà Khắc kỷ lập luận rằng bản chất con người về cơ bản là có tính lý trí và xã hội, vì vậy trí tuệ và công lý là những đỉnh cao đích thực của thành tựu con người.

Mục tiêu cuộc sống của mỗi con người là làm sao để chúng ta tự nguyện tiến bộ theo hướng đó. Vì vậy, Khắc kỷ là một triết thuyết tập trung vào việc dạy chúng ta làm thế nào để trở nên ưu tú, làm thế nào để trở thành những con người tốt hơn và có một cuộc sống tốt đẹp hơn. Bởi vậy nó cũng có vẻ hơi giống một tôn giáo, mặc dù chủ yếu dựa trên lý trí hơn là niềm tin hay truyền thống. Đôi khi người ta so sánh nó với Phật giáo cũng vì lý do đó. Ở một vài phương diện, một phần sức lôi cuốn của chủ nghĩa Khắc kỷ đối với nhiều người ngày nay chính là nó cung cấp một sự tương đồng kiểu phương Tây của “lối sống” mang tính triết học vốn được tìm thấy trong nhiều tôn giáo phương Đông.

Nó dựa trên tiền đề rằng bản chất cơ bản của chúng ta là lý tính, đức hạnh cao quý nhất là sự khôn ngoan và điều xấu xa nhất là sự dại dột hay ngu dốt. Con người được trời phú cho sự hiểu biết có ý thức, chúng ta được Tự nhiên mời làm người quan sát và diễn giải vũ trụ. Và các nhà Khắc kỷ tin rằng nhiệm vụ cơ bản của chúng ta trong cuộc đời là phải làm điều đó thật tốt, bằng cách thu thập một cách tốt nhất các kiến thức và hiểu rõ những điều quan trọng nhất trong cuộc sống. Tóm lại là đạt được sự thông tuệ về nghệ thuật sống, hay nói một cách hoa mỹ là “khôn ngoan”. Thật ra, nghĩa đen của từ “triết học” trong tiếng Hy Lạp có nghĩa là “tình yêu trí tuệ”.

Do vậy, mục tiêu cuộc sống cũng là mục tiêu của triết học: yêu mến và có được trí tuệ, đặc biệt trong cách chúng ta thật sự sống cuộc đời của mình, nên ta có thể gọi đó là trí tuệ đạo đức hay trí tuệ thực tiễn. Trên thực tế, trí tuệ thực tiễn – những kiến thức cho biết đâu là tốt đâu là xấu, được các triết gia Khắc kỷ coi là cơ sở cho mọi hình thức ưu tú khác của con người – được bao gồm trong bốn đức hạnh chính yếu là trí tuệ, công bằng, can đảm và tiết chế. Như chúng ta sẽ thấy các nhà Khắc kỷ tin rằng các đức hạnh vừa là các kỹ năng thực tiễn vừa là các dạng kiến thức, bao gồm nắm rõ được đâu là tốt đâu là xấu trong các hoàn cảnh khác nhau. Thật vậy, đối với các nhà Khắc kỷ, những đức hạnh khác về cơ bản đều nằm ở chỗ áp dụng trí tuệ thực tiễn vào các khía cạnh khác nhau của cuộc sống, chẳng hạn như hành động, cảm xúc và các khát khao của chúng ta.

Trường phái Epictetus tạo nên chủ đề trung tâm của toàn bộ triết lý, là học thuyết nói rằng chúng ta phải phân biệt rất cẩn thận giữa cái “tùy thuộc vào chúng ta” hay cái nằm trong tầm khả năng của chúng ta, với cái ngoài tầm kiểm soát. Bởi vì cái tốt chính yếu trong đời chắc chắn nằm trong phạm vi kiểm soát của chúng ta, trong hành động và phán xét của chúng ta, còn mọi thứ khác về cơ bản được xếp vào loại “vô thưởng vô phạt” đối với việc có được một cuộc đời tốt đẹp.

Kết luận triết học cho rằng cái tốt chính yếu, thứ quan trọng nhất trong cuộc sống, nhất thiết phải “tùy thuộc vào chúng ta” và nằm trong tầm kiểm soát trực tiếp của chúng ta chính là khía cạnh hấp dẫn nhất và khó nhằn nhất của chủ nghĩa Khắc kỷ. Nó khiến chúng ta phải hoàn toàn và tuyệt đối chịu trách nhiệm về điều quan trọng duy nhất trong cuộc sống, không cho ta có cớ để không thịnh vượng và không đạt đến cuộc đời tốt đẹp nhất, bởi điều đó hoàn toàn nằm trong tầm tay ta. Làm sống lại sự phân biệt cơ bản giữa cái “tùy thuộc vào ta” và cái nằm ngoài tầm kiểm soát của ta được xem là sự thực hành “tối cao” của chủ nghĩa Khắc kỷ. Chúng ta sẽ trở lại điều này nhiều lần trong các chương sau!

Mục tiêu hai phần của cuộc sống

Sự khôn ngoan của người Khắc kỷ nằm ở chỗ biết phân biệt cái tốt và xấu, biết được điều gì nằm trong tầm kiểm soát và điều gì không kiểm soát được. Câu nói của Delphic Oracle xứ Apollo đã tạo cảm hứng cho Socrates – “Hãy biết mình” – được người Khắc kỷ diễn dịch thành một huấn thị để liên tục giám sát và kiểm tra tâm trí mình. Chúng ta thật sự “biết mình” khi có thể tách biệt giữa cái duy nhất thuộc về con người với những cái ngoại tại hay là điểm chung với các loài vật khác. Biết mình có nghĩa là phân biệt được những điều nằm trong tầm kiểm soát và những điều ta không kiểm soát được. Theo người Khắc kỷ, ngẫm nghĩ và hiểu được sự tồn tại của bản thân là một nỗ lực liên tục, đòi hỏi một hình thức “chánh niệm”. Chánh niệm là một khái niệm thường liên quan tới thiền trong Phật giáo nhưng cũng bắt nguồn từ triết học Hy – La cổ. Cũng như sự suy ngẫm mang tính triết học về chính bản chất sự tồn tại của con người, chánh niệm về sự phân biệt giữa cái trong khả năng và cái nằm ngoài khả năng của mình là một trong những phương thuốc chính chữa trị sự đau đớn cảm xúc. Điều này được thể hiện rất súc tích trong “Lời nguyện an tĩnh”, một thể thức nổi tiếng đầu thế kỷ 20, được Alcoholics Anonymous và nhiều nhà trị liệu hiện đại khác sử dụng:

Lạy Chúa, xin ban cho con An tĩnh để chấp nhận những điều con không thể thay đổi, Can đảm để thay đổi những điều con có thể, và Khôn ngoan để biết sự khác biệt.

Điều này thường được diễn giải đơn giản nghĩa là chúng ta nên phân biệt giữa các tình huống và khía cạnh của thế giới bên ngoài mà chúng ta có thể thay đổi với những điều chúng ta không thể thay đổi. Tuy nhiên, đối với người Khắc kỷ, sự khôn ngoan nằm ở chỗ biết được điều duy nhất ta có thể hoàn toàn kiểm soát là những ý muốn của chúng ta, hay sự phán xét và hành động tự nguyện của ta.

Chrysippus có vẻ là người Khắc kỷ đầu tiên nói rõ rằng mục tiêu của cuộc đời cần được hiểu là một nhiệm vụ hai phần: “vừa sống theo bản chất của chính mình, vừa sống thuận theo Tự nhiên toàn thể” (Lives, 7.88). Sự phân chia này được thấy xuất hiện trong hầu hết các tác phẩm Khắc kỷ, ngay từ Meditations của Marcus Aurelius (6.58; 12.11):

Bản chất nội tại của con người: Với tư cách một con người có lý trí, không ai có thể ngăn cản bạn sống thuận theo bản chất nội tại của mình, nghĩa là sống khôn ngoan và đức hạnh.

Tự nhiên của thế giới: Chẳng có gì xảy đến với bạn từ bên ngoài mà trái với quy luật Tự nhiên. Người khôn ngoan chấp nhận điều này là số phận đã định, hay nói theo ngôn ngữ thần học, đó là ý chí của Zeus.

Trong thuyết Khắc kỷ của Epictetus cuối thời La Mã, đây có vẻ đã trở thành sự phân biệt căn bản giữa cái có thể kiểm soát và cái không thể kiểm soát. Tuy nhiên, người Khắc kỷ đôi khi cũng có vẻ nghiêng theo hướng chia ba phần, trong đó, đối với các sự kiện ngoại tại họ phân biệt thêm giữa quy luật của Tự nhiên và hành động của những người khác. Do vậy, ta có thể coi “sống hòa hợp với Tự nhiên” là sống hài hòa giữa ba chiều kích quan trọng của cuộc đời:

Bản ngã: Hòa hợp với bản chất của chính mình, với tư cách là những sinh vật có lý trí, điều này đòi hỏi ta phải trau dồi lý trí và đức hạnh hoàn hảo, cũng như hoàn thiện bản chất của mình.

Thế giới: Hòa hợp với Tự nhiên như một thể thống nhất nghĩa là chấp nhận số phận, hiểu rằng nó nằm ngoài khả năng kiểm soát của chúng ta, như thể nó tất yếu phải xảy ra như vậy, thay vì than vãn và chống chọi một cách vô ích với những sự kiện đó.

Nhân loại: Hòa hợp xã hội hay còn gọi là “hòa thuận” với người khác, coi tất cả những thực thể có lý trí như họ hàng thân thuộc và mở rộng lòng yêu thương tự nhiên tới người khác trong một sự “nhân ái” chân thành hướng đến toàn thể nhân loại.

Thật hay khi thấy điều này liên quan theo cách nào đó với ba phần trong thuyết Khắc kỷ mà chúng ta sẽ tìm hiểu ngay đây – sự kết nối sự hài hòa bản ngã bên trong ta, thế giới và nhân loại đến lần lượt các lĩnh vực Logic học, Vật lý học và Đạo đức học Khắc kỷ.

Tư tưởng chính:

Thuyết Khắc kỷ là triết học vĩnh cửu

Học giả người Pháp Pierre Hadot kết luận trong bài phân tích uyên bác của mình về cuốn Meditations của Marcus Aurelius rằng chủ nghĩa Khắc kỷ thể hiện rõ ràng một thái độ triết học “phổ quát” và “vĩnh cửu”, nổi lên dưới những hình thái khác nhau trên khắp thế giới trong suốt chiều dài lịch sử (Hadot, 1998, tr. 311-312). Như nhiều người khác, ông lưu ý các điểm tương tự giữa thuyết Khắc kỷ với một số triết lý phương Đông. Về quan điểm này, truyền thống Khắc kỷ do Zeno khởi xướng và tiếp nối tới thời Marcus Aurelius, hình thành nên chỉ một trong số ít các thái độ triết học nguyên mẫu mà chúng ta tìm thấy trong lịch sử loài người. Hadot tổng hợp bốn thái độ chính trong phần tinh túy của “triết lý vĩnh cửu” có đặc điểm giống thuyết Khắc kỷ, mà ông gọi là “chủ nghĩa Khắc kỷ bất diệt” này như sau:

• Nhận thức tinh thần rằng con người không phải là những mảnh nhỏ rời rạc, những sinh vật biệt lập, mà là một phần của tổng thể to lớn bao gồm toàn bộ nhân loại và vũ trụ.

• Về cơ bản, cảm giác an tĩnh, tự do và không thể tổn thương đến từ thái độ chấp nhận rằng không có cái ác nào ngoài cái ác về đạo đức và rằng điều duy nhất quan trọng trong cuộc sống là sự toàn vẹn về đạo đức hay cái mà người Khắc kỷ gọi là “danh dự” và “đức hạnh”.

• Lòng tin vào giá trị tuyệt đối của con người mà Hadot đã minh họa bằng câu nói của Seneca: “Con người là một thực thể thiêng liêng đối với con người” – một ý thức tương thân với toàn thể nhân loại, khiến cho hạnh phúc của loài người trở thành kết quả được mong đợi nhất của mọi hành động đạo đức.

• Rèn luyện “tập trung vào khoảnh khắc thực tại” dưới góc độ triết học và tâm lý học, bao gồm sống như thể đang nhìn thế giới lần đầu và lần cuối, trong khi nhận thức rằng, đối với người khôn ngoan, mỗi khoảnh khắc đều kết nối chúng ta với toàn bộ không gian và thời gian.

Hầu hết mọi người đều bị thuyết Khắc kỷ thu hút mà không cần đánh vật với những thứ phức tạp trong hệ thống văn bản triết học mênh mông liên quan đến nó. Đúng hơn là, họ nhận thấy có điều gì đó trong các trích dẫn Khắc kỷ rời rạc có sự cộng hưởng với họ, vì họ cảm thấy nó thể hiện những thái độ triết học nền tảng cơ bản hơn, một trong nhiều triết thuyết vĩnh cửu về con người.

Ba chủ đề lý thuyết của triết học Khắc kỷ

Như đề cập ở trên, toàn bộ triết học Khắc kỷ được chia thành ba “chủ đề”: Vật lý học, Đạo đức học và Logic học. Người ta cho rằng chính Zeno đã đưa ra cách phân chia này trong cuốn Exposition of Doctrines (tạm dịch: Sự phơi bày của các học thuyết). Như thường lệ, cũng nên hiểu về cách dịch truyền thống các thuật ngữ này vì bạn sẽ gặp các chúng trong các cuốn sách về chủ nghĩa Khắc kỷ. Tuy nhiên, cũng cần nói rằng chúng là những thuật ngữ hơi dễ hiểu lầm.

Vật lý học (phusikê) đôi khi được gọi là “triết học tự nhiên”, nhưng nó chủ yếu liên quan tới siêu hình học và thần học cũng như khoa học tự nhiên cổ đại. Người Khắc kỷ là những người theo thuyết phiếm thần và thuyết tất định, cho rằng “Tự nhiên” toàn thể, “Số mệnh”, “Zeus” hay “Chúa Trời” là đồng nghĩa. Khía cạnh này của thuyết Khắc kỷ chịu ảnh hưởng của Heraclitus¹ và có lẽ là một số triết gia về Tự nhiên khác thời kỳ tiền Socrates, thuộc truyền thống “Ionian”.

¹ Heraclitus (khoảng 535 – 475 TCN) là một triết gia Hy Lạp cổ đại thời tiền Socrates. Ông là nhà triết học duy vật và được coi là ông tổ của phép biện chứng. Ông là người đưa ra luận điểm nổi tiếng “Không ai tắm hai lần trên một dòng sông”.

Đạo đức học (êthikê) nghiên cứu về bản chất của cái tốt, đức hạnh và mục tiêu cuộc sống (và cả chính trị, ở một mức độ nào đó), nhưng cũng bao hàm nghiên cứu về chứng rối loạn cảm xúc (những “Cảm xúc²” phi lý) và sự cải thiện tính cách con người (êthos) theo một cách thức giống với phương pháp trị liệu tâm lý và phương pháp tu thân thời hiện đại. Phần này của chủ nghĩa Khắc kỷ có lẽ chịu ảnh hưởng lớn nhất từ các quan điểm đạo đức của Socrates và những người theo chủ nghĩa khuyển nho.

² Lưu ý về dịch thuật: Nguyên văn của từ này là passion. Passion là một từ tiếng Anh (nghĩa phổ thông là sự say mê, cảm xúc mạnh mẽ…) có nguồn gốc từ tiếng Latinh – passio (có nghĩa là chịu đựng, trải qua một cách khổ sở). Passio cũng được dùng để dịch từ pathos trong tiếng Hy Lạp (có nghĩa là trải qua một sự kiện, chịu đựng một điều gì đó). Vì vậy, từ passion trong tiếng Anh cũng thể hiện những cảm xúc mạnh mẽ khiến bạn phải chịu đựng nó một cách khổ sở. Trong triết học Khắc kỷ, passion là một khái niệm quan trọng, được dùng để mô tả một cảm xúc bốc đồng thái quá và phi lý trí, một phán xét sai lầm và một tâm trí dao động. Vì khó tìm được một từ tiếng Việt tương đồng đảm bảo được các nghĩa này, nên trong bản dịch này, tất cả những chữ passion sẽ được chúng tôi dịch thành “Cảm xúc” (viết hoa), phân biệt với “cảm xúc” (viết thường) theo ý nghĩa thông thường của từ này. Thuật ngữ này sẽ được làm rõ hơn tại trang… (BBT)

Logic học (logikê) nghiên cứu về các định nghĩa, quy tắc, logic học biện chứng (tranh luận triết học) và tam đoạn luận hình thức, một lĩnh vực mà người Khắc kỷ, đặc biệt là Chrysippus, vô cùng nổi trội; nó cũng bao hàm thuật hùng biện Khắc kỷ, khuyến khích sử dụng ngôn ngữ súc tích và khách quan; và ở một vài phương diện, nó bao hàm các khía cạnh mà ngày nay chúng ta gọi là tâm lý học hay lý thuyết về hiểu biết (“nhận thức luận”). Logic học Khắc kỷ có lẽ chịu ảnh hưởng bởi thời gian Zeno bỏ ra để nghiên cứu hai trường phái Socrates cổ đại là Megarian (đặt tên theo người sáng lập là Euclides xứ Megara) và Dialectician (Biện chứng luận), ngày nay chúng ta không còn biết gì nhiều về các trường phái này.

Theo một phép ẩn dụ Khắc kỷ thời kỳ đầu, triết học như một vườn cây ăn trái hay một khu vườn. Logic học là bức tường bao quanh vườn cây, bảo vệ mọi thứ mọc bên trong, đảm bảo khu vườn được an toàn; Vật lý học tương đương với đất đai màu mỡ và cây cối. Nguồn trái tự nhiên liên tục sinh sôi và chín trong vườn tương ứng tới Đạo đức học và tượng trưng cho đức hạnh của con người. Tuy nhiên, ba chủ đề này phần nào đan bện vào nhau. Các triết gia Khắc kỷ khác nhau có sự bất đồng về thứ tự chính xác để giảng dạy các chủ đề này và cũng khác quan điểm về tầm quan trọng tương đối của chúng. Như đã nói ở trên, các triết gia Khắc kỷ cuối thời La Mã có tiếng là quan tâm đặc biệt đến Đạo đức học.

Ba kỷ luật được bảo tồn

Epictetus, người rao giảng thuyết Khắc kỷ có ảnh hưởng nhất trong thời đại đế chế La Mã, cũng nói về việc chia các phạm vi thực hành của giáo huấn Khắc kỷ thành ba phần, cái mà Marcus Aurelius đã dẫn chứng và áp dụng một cách có hệ thống trong cuốn Meditations của mình. Dựa trên việc nghiên cứu sâu sắc, cẩn trọng các tài liệu, Pierre Hadot lập luận rằng ông muốn người ta hiểu được ba kỷ luật này là các khía cạnh của ba chủ đề lý thuyết Khắc kỷ được nói đến ở trên, khi chúng được áp dụng vào nghệ thuật sống (Hadot, 1998, tr. 73-100). Các kỷ luật mang tính thực hành này mô tả ba phương pháp mà người Khắc kỷ dùng để hướng tới việc sống một cuộc đời thống nhất chặt chẽ, hòa hợp với bản thân, với nhân loại và với toàn thể Tự nhiên.

Kỷ luật Khát khao (orexis) và Chán ghét (ekklisis), tức là kỷ luật với các “Cảm xúc” mãnh liệt, đòi hỏi chúng ta phải khao khát hướng tới và có được cái tốt đẹp, đồng thời chán ghét và tránh xa cái xấu xa, cũng như xem những thứ khác là không quan trọng. Cái tốt đẹp duy nhất được xác định là những gì nằm trong khả năng kiểm soát, trong ý muốn hay hành động – trí tuệ và đức hạnh trở thành cái duy nhất thật sự tốt. Hadot lập luận rằng đây là hình thức ứng dụng của Vật lý học khắc kỷ, sống hòa hợp với Tự nhiên của vũ trụ và với những gì được định đoạt bởi số phận. Điều này đặc biệt liên quan tới các đức tính can đảm và tự kỷ luật, hai đức tính chủ yếu liên quan đến việc tự kiểm soát trước những khao khát (thèm muốn) và chán ghét (sợ hãi) phi lý trí, không lành mạnh. Nó cũng liên quan tới việc giảm bớt những đau đớn cảm xúc qua phương pháp trị liệu bằng cảm xúc mạnh mẽ kiểu Khắc kỷ. Câu châm ngôn nổi tiếng của Epictetus “chịu đựng và buông bỏ” dường như đặc biệt liên quan đến kỷ luật này.

Kỷ luật Hành động (hormê) đòi hỏi chúng ta thực hiện các nhiệm vụ hay “hành động phù hợp” (kathêkonta) của mình để làm điều đúng đắn trong các mối quan hệ, trong việc phục vụ nhân loại, với sự bổ sung của “mệnh đề dự phòng” kiểu Khắc kỷ – “tùy số phận”. Hadot kết luận rằng đây là hình thái ứng dụng của Đạo đức học Khắc kỷ, liên quan tới sống nhân ái và hòa hợp với cộng đồng nhân loại. Nó liên quan tới công lý, công bằng và lòng nhân từ.

Kỷ luật về sự đồng thuận (sunkatathesis) hay Kỷ luật Phán xét đòi hỏi chúng ta nhận biết và đánh giá những ấn tượng ban đầu của mình, gạn lọc các nhận định về “tốt” và xấu”, và chỉ tán thành những biểu hiện khách quan của thực tại. Hadot kết luận rằng đây là hình thái ứng dụng của Logic học Khắc kỷ, nó đòi hỏi chúng ta phải sống thuận theo bản chất lý trí của mình. Nó có thể liên quan tới đức hạnh Khắc kỷ về trí tuệ, tức sự hoàn hảo về lý luận và đây là kỷ luật quan trọng vì nó giúp bảo vệ hai kỷ luật còn lại.

Nói đơn giản thì những kỷ luật này xử lý các “cảm xúc”, “hành động” và “tư duy” của chúng ta – ba phạm vi chính của trải nghiệm ý thức mà chúng ta có thể học cách tự kiểm soát. Epectetus nói rằng trong ba kỷ luật này thì Kỷ luật Khát khao là thứ người học nên tiến hành ngay lập tức vì các “Cảm xúc” phi lý, thái quá, hay không lành mạnh đơn giản là không tương thích với một cuộc sống tốt đẹp, và có thể ngăn cản chúng ta hưởng lợi ích thật sự từ việc nghiên cứu Đạo đức học và Logic học.

Chính vì vậy, chúng ta có thể cũng mô tả giai đoạn đầu tiên trong quá trình rèn luyện theo thuyết Khắc kỷ như là sự kỷ luật đối với cảm xúc khát khao và sợ hãi thông qua việc thực hành đức tính tự kiềm chế. Thật ra đây cũng là cách Zeno bắt đầu sự nghiệp triết học của mình, trở thành môn đồ của Crates, người đã dạy ông chịu đựng gian khổ và buông bỏ khao khát vật chất thông thường bằng cách chấp nhận sống theo chủ nghĩa khuyển nho. Mãi sau này ông mới bắt đầu nghiên cứu sâu Vật lý học và Logic học bằng cách tham dự các trường dạy triết học khác ở Athens.