2Đạo đức học Khắc kỷ: Bản chất của điều tốt

T

rong chương này, chúng ta sẽ tìm hiểu:

- Bản chất cốt lõi của Đạo đức học Khắc kỷ: định nghĩa về điều tốt tối thượng trong cuộc sống như là “trí tuệ thực tiễn”, hay còn gọi là “đức hạnh”.

- Người Khắc kỷ hiểu hiểu thế nào về đức tính tốt cần và đủ để không chỉ làm một “người tốt” mà còn để có một “cuộc sống tốt”, đạt được “hạnh phúc” và sự mãn nguyện (eudaimonia).

- Cách người Khắc kỷ xếp những thứ nhất định vào loại “không quan trọng” (vô thưởng vô phạt) đối với Hạnh phúc nhưng vẫn có một giá trị thực tiễn nào đó trong cuộc sống.

- Làm thế nào để thực hành một kỹ thuật thiền định hiện đại, áp dụng cho việc suy ngẫm theo chủ nghĩa Khắc kỷ về điều tốt tối thượng.

Nhiệm vụ cơ bản trong cuộc sống là: phân biệt được các vấn đề, cân nhắc nặng nhẹ và tự nhủ “những thứ ngoại thân không nằm trong tầm kiểm soát của ta; ý chí mới nằm trong tầm kiểm soát của ta. Tìm ở đâu để nhận diện điều tốt và điều xấu? Hãy tìm trong chính bản thân ta”. Còn với người khác, đừng bao giờ dùng từ “tốt” hay “xấu”, “lợi” hay “hại”, hay bất kỳ điều gì tương tự.

(Epictetus, Discourses, 2.5)

Bởi tôi chẳng làm gì hơn ngoài việc thuyết phục từ trẻ đến già hãy đừng quan tâm tới thân thể và của cải, mà hãy quan tâm nhiều nhất có thể tới tâm hồn mình, như tôi đã nói với anh: “Của cải không tạo ra đức hạnh, chính đức hạnh làm ra của cải và mọi cái tốt khác cho con người, cả cá nhân lẫn tập thể.”

(Socrates trong cuốn Apology của Plato, 30a-b)

Đạo đức học Khắc kỷ có gì quan trọng?

Nguồn gốc của Hạnh phúc và toại nguyện là gì? Người Khắc kỷ có ý gì khi nói một người là tốt hay xấu? Họ có ý gì khi nói những thứ ngoại tại hay vẻ đẹp cơ thể chỉ là những thứ không quan trọng (vô thưởng vô phạt) đối với họ? Họ điều hòa thế nào giữa nhu cầu sống, quản lý của cải, tương tác với người khác, với quan điểm nghiêm ngặt của mình rằng đức hạnh là điều tốt duy nhất? Đây là những loại câu hỏi được đặt ra trong chương nói về Đạo đức học Khắc kỷ này, để mở đường cho việc thảo luận sâu hơn đối với ba kỷ luật thực hành của Epictetus.

Vậy thì, Đạo đức học với người Khắc kỷ thật ra có ý nghĩa gì? Để trả lời câu hỏi này, chúng ta cần xem xét ý nghĩa của một số từ Hy Lạp. Trước hết là từ “đạo đức” (êthikê), vốn mang nhiều ý nghĩa đối với các triết gia cổ đại. Nó ám chỉ sự phát triển tính cách con người (êthos) và vì vậy trùng khớp với cách tiếp cận hiện đại về phương pháp trị liệu tâm lý và tự cải thiện. Người Khắc kỷ cho rằng Đạo đức học của họ có thể sánh với huấn luyện thể thao hay quân sự, đồng thời cũng giống một nhánh của ngành y chuyên về chữa trị tâm lý hơn là cơ thể, và thực tế họ đã gọi tên nó là tâm lý trị liệu (therapeia).

Trong chương này, chúng ta sẽ tập trung vào câu hỏi mà Epictetus bảo học trò nên hỏi bản thân trước: “Tìm đâu để thấy bản chất của tốt và xấu?” (Discouses, 2.2). Thật ra, khi các tác gia cổ đại so sánh chủ nghĩa Khắc kỷ với các trường phái triết học khác, họ thường chỉ cương quyết tập trung vào các học thuyết Đạo đức học chứ không quan tâm đến Vật lý học hay Logic học.

Cicero gọi đây là học thuyết “cốt lõi” của triết học Khắc kỷ: Đức hạnh là điều duy nhất thật sự tốt. Vì vậy, người Khắc kỷ định nghĩa mục tiêu cơ bản của nhân loại là “sống phù hợp với đức hạnh”, đồng nghĩa sống hòa hợp với tự nhiên, hay sống khôn ngoan, sống như một “triết gia” hay người yêu mến trí tuệ.

Người Khắc kỷ tin rằng đức hạnh vừa là điều kiện cần vừa là điều kiện đủ để đạt được eudaimonia, bất kể có gặp vận rủi và khó khăn về vật chất ngoại thân như thế nào đi nữa. Như Cicero đã viết:

Niềm tin của người Khắc kỷ vào vấn đề này rất đơn giản. Theo họ, điều tốt nhất là sống thuận tự nhiên, hòa hợp với tự nhiên. Họ tuyên bố đó là nhiệm vụ của người khôn ngoan; và điều đó cũng là thứ nằm trong khả năng thụ đắc của họ. Từ đây rút ra kết luận rằng người có trong mình những phẩm chất tốt nhất sẽ có năng lực sống hạnh phúc. Vì lẽ đó, cuộc sống của người khôn ngoan thường hạnh phúc.

(Tusculan Disputations, 5.28).

Chúng ta có thể diễn đạt quan điểm của người Khắc kỷ theo cách này: là một người tốt ắt sẽ có cuộc sống tốt, từ đó sẽ có Hạnh phúc và viên mãn, bất chấp những may rủi đến từ bên ngoài. Cuộc sống của nhà Hiền triết không thiếu sức mạnh nội tại, cho dù anh ta có thiếu thốn sức khỏe, của cải và danh tiếng. Theo người Khắc kỷ, cuộc sống giàu có và đầy lạc thú của của Đại đế Ba Tư chẳng tốt đẹp hơn, thậm chí còn tệ hơn nhiều, so với cuộc đời nghèo khó mà Diogenes đã chọn – ngủ lang thang, không có gì ngoài chiếc áo choàng rẻ tiền và chút thức ăn trong tay nải. Thêm nữa, cuộc đời của Diogenes cũng chẳng thể “tốt hơn” nếu thần may mắn cho ông thêm của cải và địa vị. Vì vậy, các học giả nói “thành lũy của Đạo đức học Khắc kỷ nằm ở luận đề rằng đức hạnh và sự đồi bại lần lượt là các phần tử duy nhất của hạnh phúc và bất hạnh” (Long và Sedley, 1987, tr. 357).

Tuy nhiên, những quan điểm cấp tiến này sẽ là vô giá trị nếu chúng không thay đổi được gì về cuộc sống của chúng ta. Epictetus, với phong cách thẳng thừng điển hình của mình, đã cảnh báo học trò của ông không nên hài lòng với những kiến thức học được về bản chất của điều tốt và coi đó như một tập hợp những tư tưởng trừu tượng, mà phải mạnh mẽ áp dụng chúng vào những hoàn cảnh cụ thể và tự rèn luyện một cách có hệ thống, bởi vì chúng ta đã có rất nhiều năm thực hành suy nghĩ và hành động theo hướng ngược lại. Chúng ta phải thấu suốt các tư tưởng này và để cho chúng được thẩm thấu vào cuộc sống, điều mà người Khắc kỷ so sánh với hình tượng con cừu ăn cỏ và sử dụng chất dinh dưỡng để tạo ra lông cừu. Nếu không làm được như vậy, chúng ta không phải những triết gia chân chính – chúng ta chẳng qua chỉ là người bình luận về tư tưởng của người khác. Epictus nói rằng một kẻ ngốc bất kỳ nào cũng có thể bình luận được như thế. Trong một phần tóm tắt về Đạo đức học Khắc kỷ, ông nói:

Trong mọi điều – điều tốt, điều xấu và những điều không quan trọng – thì điều tốt là đức hạnh và những gì dự phần vào đức hạnh; còn điều xấu thì ngược lại; những thứ không quan trọng là của cải, sức khỏe và danh tiếng.

(Discourses, 2.9)

Tuy nhiên, ông nói thêm, giả sử ngay lúc này, khi đang thuyết giảng về điều tốt, bỗng có một tiếng động lớn đáng sợ vang lên hay một số khán giả bắt đầu cười và chế nhạo chúng ta. Nếu chúng ta khó chịu thì đó là vì triết học của chúng ta chỉ là những lời cửa miệng chứ không xuất phát từ chính cốt lõi con người chúng ta. Vì lý do đó, người Khắc kỷ nhấn mạnh sự cần thiết của việc phải rèn luyện triết học hằng ngày như một lối sống, sử dụng những bài luyện tập được mô tả xuyên suốt trong cuốn sách này.

Theo các triết gia Khắc kỷ, trí tuệ thực tiễn là cốt lõi của mọi đức hạnh. Trí tuệ thực tiễn bao gồm kiến thức về bản chất của “điều tốt” được ứng dụng vào nhiều phương diện cuộc sống, vì thế mọi đức hạnh về cơ bản là một. Như chúng ta đã lưu ý, thuật ngữ Hy Lạp aretê rất khó dịch. Nó thường được dịch là “đức hạnh” nhưng thật ra nó diễn đạt sự ưu tú về chức năng tự nhiên hoặc phẩm cách cốt yếu của con người, theo lối vừa lành mạnh vừa đáng khen. Chẳng hạn, một con ngựa khỏe và nhanh là con ngựa có aretê nhưng ta không thể gọi đó là con ngựa đức hạnh.

Tương tự, từ kakia trong tiếng Hy Lạp được dịch là xấu, mang nghĩa là “sự tồi tệ” hay “thảm hại” như khi nói một con ngựa ốm yếu. Vì con người vốn dĩ là những sinh vật có lý trí và mang tính xã hội, nên hai đức hạnh quan trọng nhất của chúng ta là khôn ngoan và công bằng, đó là sự hoàn hảo của lý trí và của mối quan hệ giữa người với người. Các đức hạnh cốt yếu còn lại là can đảm và kỷ luật tự giác, cũng rất cần thiết để vượt qua những nỗi sợ hãi hay ham muốn phi lý trí (những Cảm xúc mãnh liệt) có thể gây trở ngại cho việc sống khôn ngoan.

Vì thế, trí tuệ thực tiễn hay đức hạnh là phẩm chất giúp ta đưa ra những đánh giá chính xác về giá trị. Quan trọng nhất, nó đồng nghĩa với việc nhận định rằng bản thân đức hạnh là “tốt”, còn những thứ thuộc về thân thể vật lý và thế giới bên ngoài là “không quan trọng”. Sau này người Khắc kỷ cũng định nghĩa sự khôn ngoan là “suy lý đúng đắn khi lựa chọn và từ chối sự việc, trong sự hoà hợp với Tự nhiên”. Quan điểm này cũng gần như ám chỉ việc chọn lọc giữa những thứ “không quan trọng” dựa trên cơ sở giá trị tự nhiên (axia) của chúng và biết mình nên ưu tiên thứ gì hơn – một khía cạnh “trần tục” của sự khôn ngoan.

Ngược lại, theo truyền thuyết thì Pyrrho xứ Elis, nhà sáng lập chủ nghĩa hoài nghi Hy Lạp, quá “thờ ơ” với những thứ bên ngoài đến nỗi ông phải được những môn đồ nhắc nhở để không hụt chân khỏi vách đá hay bước nhầm vào lối đi dành cho xe ngựa. Câu chuyện này có vẻ khôi hài, nhưng nó không phải là câu chuyện cười được dựng nên để nói về người Khắc kỷ, những người vốn được coi là những triết gia có đầu óc thực tế hơn, quan tâm tới thế giới thật và những vấn đề thực tế. Thật vậy, chính việc tách bạch với những thứ “không quan trọng” đã cho phép người Khắc kỷ tận dụng chúng một cách khôn ngoan hơn. Theo Seneca, Chrysippus từng ví con rằng người khôn ngoan không cần thứ gì nhưng anh ta có thể tận dụng được mọi thứ, trong khi người dốt nát cần đủ thứ nhưng chẳng tận dụng được thứ nào.

Bản chất của điều tốt

Mosonius cho rằng tự nhiên đã thiết lập mục tiêu cho chúng ta là sống tốt, trở thành những người tốt, rằng “làm người tốt cũng giống như làm một triết gia”, một người yêu chuộng trí tuệ (Lectures, 16). Bởi vậy, đối với người Khắc kỷ, khôn ngoan và tốt đẹp về bản chất là giống nhau. Vậy thì, một người khôn ngoan suy ngẫm về bản chất của sự tốt đẹp ra sao và điều đó tương ứng thế nào với trạng thái tâm lý của họ? Ta ngụ ý gì khi nói một điều gì đó là tốt, xấu hay không quan trọng? Chúng ta được biết ban đầu Zeno đã đưa ra các ví dụ sau đây, khởi đầu cho cách diễn giải về Đạo đức học của chủ nghĩa Khắc kỷ truyền thống:

- Những điều tốt bao gồm “khôn ngoan, chừng mực, công bằng, can đảm, và tất cả những gì thuộc về đức hạnh hay dự phần vào đức hạnh”.

- Những điều xấu bao gồm “điên rồ, quá độ, bất công, hèn nhát, tất cả những gì thuộc về tính xấu hay dự phần vào tính xấu”.

- Những điều không quan trọng bao gồm phần còn lại nhưng nổi bật nhất là: “sự sống và cái chết, danh vọng và ô nhục, lạc thú và đau đớn, của cải và nghèo khó, khỏe mạnh và ốm đau”,… (Stobaeus, 2.57-58)

“Tốt” chỉ là những đức hạnh cốt yếu theo cách hiểu truyền thống trong triết học Khắc kỷ và “xấu” là những gì đối lập với bốn đức hạnh ấy (bốn tính xấu chủ yếu). Đây được coi là các hình thái khác nhau của trí tuệ thực tiễn (phronêsis), tức điều tốt cốt yếu của con người. Như chúng ta sẽ thấy, từ “không quan trọng” khá dễ gây hiểu nhầm, bởi không giống như người theo thuyết khuyển nho, người Khắc kỷ có sự phân biệt thứ này “giá trị” hơn và được “ưu tiên hơn” thứ khác trong hoạch định cho tương lai.

Tuy nhiên, kiểu giá trị này hoàn toàn không thể coi là tương xứng với cái tốt. Khôn ngoan và những đức hạnh khác quý giá hơn những cái tốt thuộc về thân thể hay thuộc về thế giới bên ngoài, bởi khôn ngoan và đức hạnh hoàn thiện bản chất con người và cho phép chúng ta hoàn thành mục tiêu căn bản của cuộc đời, trong khi những thứ được gọi là “tốt” khác lại không tác động gì tới mục tiêu này. Do vậy, những thứ “không quan trọng” bao hàm cả những gì đa số người vẫn thường đánh giá là “tốt” hay “xấu” và chúng thường xoay quanh các phạm trù như sức khỏe, của cải và danh vọng. Những người theo chủ nghĩa Khắc kỷ và khuyển nho thống nhất rằng nhân loại đang khổ sở trong một ảo tưởng lớn (tuphos, nghĩa đen là khói hay sương), ảo tưởng của việc cho rằng những thứ hời hợt này thực chất là “tốt” hoặc “xấu”.

Những ví dụ này dựa vào những định nghĩa khác nhau của người Khắc kỷ về “cái tốt”, xét theo các đặc tính cốt yếu của nó, chúng bổ trợ cho nhau và cùng chỉ về một hướng. Có lẽ người Khắc kỷ đã định nghĩa được một cách căn bản nhất đâu là “cái tốt” giúp chúng ta phát huy năng lực và hoàn thiện bản chất của mình. Cái tốt đối với mọi sinh vật, cả thực vật lẫn động vật, là sự hoàn thiện các đặc tính tự nhiên của chúng. Theo Cicero, triết gia Khắc kỷ Diogenes xứ Babylon¹ đã định nghĩa tốt là “cái được hoàn thiện bởi Tự nhiên”, được phát huy hết tiềm năng và ông đã vẽ nên chân dung của Cato qua câu nói: “Những người khôn ngoan là những người được coi là hoàn chỉnh và trọn vẹn” (De Finibus, 4.37). Người Khắc kỷ thời kỳ đầu định nghĩa cái tốt là sự khôn ngoan hay “những gì hoàn toàn phù hợp với Tự nhiên đối với một sinh vật có lý trí” (Lives, 7.94).

¹ Diogenes xứ Babylon (240 – 150 TCN): Triết gia Khắc kỷ, từng là người đứng đầu trường phái Khắc kỷ ở Athens (phân biệt với Diogenes người theo chủ nghĩa khuyển nho)

Con người vốn là sinh vật có lý trí và tính xã hội, do vậy mục tiêu tự nhiên của con người là hoàn thiện năng lực trí tuệ và công bằng. Đối với người Khắc kỷ, đây là mục tiêu cuộc sống mà Tự nhiên đã ban cho chúng ta, là điều răn của Thần Zeus, cha đẻ của nhân loại: Hãy hoàn thiện tác phẩm dang dở của người.

Chính vì vậy, Cato cũng mô tả cái tốt với con người là sự chín chắn hay hợp thời điểm (eukaira) – một thuật ngữ chuyên môn Khắc kỷ khá lạ lùng nhưng có lẽ bộc lộ nhiều ý nghĩa. Đức hạnh, cũng như sự chín chắn, không tăng giá trị theo thời gian, vì nó được tìm thấy trong bản chất chúng ta khi đạt đến mục đích cuối cùng và vươn tới sự hoàn hảo. “Đó chính là lý do vì sao đối với người Khắc kỷ một cuộc sống hạnh phúc kéo dài thì cũng không đáng khát khao hay đáng tìm kiếm hơn so với một cuộc sống ngắn ngủi” (De Finibus, 3.46). Có được eudaimonia bằng cách vượt trội trong sự hòa hợp với bản chất cốt yếu của chúng ta, hoàn thiện lý trí và đạt được sự khôn ngoan, cũng giống như cây trái đậu quả sum suê và chín muồi một cách tự nhiên.

Đây là một học thuyết Khắc kỷ quan trọng vì nó ngụ ý rằng sống lâu không nhất thiết làm tăng thêm đức hạnh, và vì vậy, cái chết là điều không quan trọng đối với cái tốt tối thượng. Để đáp lại những ai lập luận rằng duy trì sự sống của mình là điều tốt bởi vì nó cho phép sự khôn ngoan được thực hành lâu hơn, Cato đã phản đối một cách thẳng thừng (nhưng có phần khó hiểu): “Lập luận này không hiểu được rằng trong khi giá trị của sức khỏe tốt được đánh giá bằng thời gian tồn tại của nó thì giá trị của đức hạnh được đánh giá bằng độ chín muồi”. Đây cũng là một lập luận gây tranh cãi của chủ nghĩa Khắc kỷ mà chúng ta sẽ trở lại trong chương nói về cái chết (chương 11).

Các triết gia Khắc kỷ thời kỳ đầu cũng đề cập thêm nhiều phẩm chất có trong bản chất của điều tốt. Về điều này, cả Diogenes Laertius và Stobaeus tóm tắt theo các cách khá giống nhau. Chẳng hạn: “Mọi điều tốt đều có ích, đều được tận dụng, đều tạo thuận lợi, sinh lợi, có đức, phù hợp và đáng kính trọng. Chúng đều có quan hệ với nhau” (Stobaeus, 2.5d). Người Khắc kỷ giữ quan điểm rằng các đặc tính này của cái tốt là nhận thức chung có sẵn của toàn nhân loại, thứ mà Tự nhiên đã tạo ra trong chúng ta, với không chút mâu thuẫn nào.

Ai lại không hiểu rằng điều tốt là có ích và xứng đáng được lựa chọn, là thứ mà chúng ta nên kiếm tìm và theo đuổi trong mọi hoàn cảnh? Ai lại không hiểu rằng công bằng là đáng kính trọng và phù hợp?

(Discourses, 1.22)

Chúng ta có chung định kiến cơ bản về cái xấu, rằng nó là “điều có hại, nên tránh, nên loại bỏ bằng mọi cách” (Discourses, 4.1). Thế nhưng, Epictetus cho rằng các xung đột nảy sinh khi chúng ta cố áp dụng những định kiến trừu tượng vào tình huống thực tế, chẳng hạn phán xét một hành động cụ thể nào đó liệu có tốt và đúng đắn hay không. Tuy nhiên, có lẽ hai phẩm chất quan trọng nhất của cái tốt vốn dĩ là:

- Có ích hay sinh lợi (ôphelimos, nguồn gốc cái tên vở kịch “Ophelia” của Shakespeare), chứ không phải là có hại hay gây hại, “bởi vì tự thân nó mang lại lợi ích” cho chúng ta về mặt hạnh phúc (eudaimonia), tốt đẹp và lành mạnh từ bản chất – bản thân cái tốt đã là phần thưởng, là điều duy nhất thật sự có ích cho con người, nếu không có nó (hoặc xuất hiện thứ trái ngược với nó) thì chỉ tồn tại cái thật sự có hại.

- Đáng kính trọng và đẹp đẽ (kalos), bởi vì nó đáng được ca ngợi về bản chất, nó hài hòa một cách hoàn hảo và nó nhất quán, nó “có tất cả các khía cạnh mà Tự nhiên tìm kiếm” và bản thân nó đã đủ cho một cuộc sống hoàn hảo và viên mãn.

Khi người Khắc kỷ nói đức hạnh là “đáng kính trọng”, cơ bản là họ muốn nói rằng đức hạnh luôn đáng ngưỡng mộ, xứng đáng được ca tụng vô điều kiện bởi người khác. Vì vậy những người khôn ngoan tự hào vì họ sở hữu đức hạnh. Khi nói rằng đức hạnh là “có ích”, họ có ý nói bản thân đức hạnh là sự tưởng thưởng. Chính đức hạnh là sự hoàn hảo của bản chất con người và là hình thái Hạnh phúc tuyệt vời nhất mà chúng ta khát khao hướng tới, mặc dù nó cũng có xu hướng mang tới nhiều ích lợi khác trong cuộc sống, theo sự định đoạt của số phận.

Có ích và đáng kính trọng rõ ràng là hai trong số các đặc tính quan trọng nhất của “cái tốt”, theo định nghĩa của người Khắc kỷ. Theo cách này, Đạo đức học Khắc kỷ xem giá trị “đạo đức” tương đương với giá trị “trị liệu” của trí tuệ thực tiễn và những đức hạnh khác. Cái “tốt về mặt đạo đức” (hay cái đáng kính trọng) là đồng nhất với cái “tốt cho ta” (hay cái lành mạnh). Ngoài những phẩm chất trên đây, người Khắc kỷ, đặc biệt là Epictetus, người vốn là một nô lệ, coi khôn ngoan và đức hạnh là “tự do”, vừa theo nghĩa con người tự do, vừa theo nghĩa thoát khỏi mọi nỗi sợ hãi và dục vọng. Vì thế, điều tồi tệ và xấu xa cũng được mô tả là một “nô lệ”, với ý nghĩa nô lệ của những dục vọng và lệ thuộc quá mức vào những thứ bên ngoài.

Đức hạnh và cái xấu

Các khái niệm về đức hạnh (aretê) và cái xấu (kakia) chắc chắn là trung tâm của toàn bộ công trình triết học Khắc kỷ. Mặc dù aretê thường được dịch là “đức hạnh”, nhưng có lẽ dịch là “ưu tú” thì đúng hơn. Nghĩa của nó gần hơn với “điểm mạnh” của một người, là tính cách tích cực, phẩm chất tốt và những đức tính làm cho con người trở nên tốt đẹp hơn,... Những thuật ngữ này vì vậy vừa bao hàm những điều đáng kính trọng – đối lập với đáng hổ thẹn, và những điều thể hiện sức mạnh của một tính cách lành mạnh – đối lập với sự yếu đuối bên trọng hay thậm chí là bệnh hoạn.

Người Khắc kỷ tin rằng tự nhiên đã cho ban tặng con người một mục tiêu sẵn có, đó là một cuộc sống tốt hay hạnh phúc, thứ có được bằng nỗ lực vươn tới đức hạnh. Do vậy, Cleanthes nói rằng toàn thể loài người có xu hướng tự nhiên là hướng về đức hạnh, và thiếu đức hạnh thì con người sẽ không bao giờ trọn vẹn, giống như “nửa khổ thơ iambic” (Stobaeus, 2.5b). Do vậy, đức hạnh là chính là cái hoàn hiện bản chất con người, nếu thiếu đức hạnh, trong chúng ta sẽ thiếu vắng giá trị nội tại, cuộc đời chúng ta sẽ trống rỗng và dang dở. Đức hạnh, như chúng ta vừa xem xét, cũng có thể được hiểu là hòa hợp và thống nhất ở bốn cấp độ: với chính nó, với lý trí, với nhân loại và với tự nhiên. Đối nghịch lại, cái xấu vốn là một tình trạng thiếu nhất quán và không hòa hợp, chán ghét bản thân, chán ghét nhân loại và thế giới ta đang sống.

Do bản chất con người vốn có lý trí, luôn đi theo hình thái cao nhất của sự ưu tú, nên chìa khóa để sống một cách hài hòa chính là hoàn thiện lý trí hay trí tuệ. Thói xấu lớn nhất là sự rồ dại hay ngu ngốc. Do vậy, các nhà Hiền triết về bản chất đều là những người tốt, còn tất cả những người xấu đều là kẻ ngốc.

[Sự khôn ngoan] tự nó không tạo ra loài người; nó được sinh ra từ tự nhiên, chưa hoàn chỉnh. Bởi vậy phải quan sát tự nhiên một cách sát sao và hoàn thiện tác phẩm của tự nhiên như thể đó là một tác phẩm điêu khắc. Vậy tính cách con người được tự nhiên tạo ra còn dang dở thế nào? Chức năng và nhiệm vụ của sự khôn ngoan là gì? Cần phải trau chuốt và hoàn thiện chỗ nào? Nếu không cần hoàn thiện gì ngoài một hoạt động nhất định của trí óc, tức lý trí, thì cái tốt sau cùng phải là sống phù hợp với đức hạnh. Rốt cuộc, đức hạnh là sự hoàn thiện của lý trí.

(Cicero, De Finibus, 4.34)

Người Khắc kỷ nhìn chung công nhận rằng các hình thức khác nhau của đức hạnh, tức những cách giúp con người trở nên ưu tú, có thể phân thành bốn đề mục chính. Đó chính là các “đức hạnh cốt yếu” trong triết học Socrates và các tính xấu đối lập. Dưới đây là các đức hạnh phân nhánh mà những người Khắc kỷ thời kỳ đầu nhận diện, giúp chúng ta hiểu rõ hơn ngụ ý của họ khi nói về đức hạnh:

- Khôn ngoan (sophia) hay sự cẩn trọng (phronêsis) – đối lập với dốt nát hay sự nhẹ dạ (aphrosunê): Bao gồm sự cân nhắc thận trọng, suy tính kỹ càng, nhanh trí, linh cảm tốt, linh cảm lành mạnh về mục đích, và sự tháo vát.

- Công bằng, đúng luật và chính trực (dikaiosunê, đôi khi còn dịch là “ngay thẳng”) – đối lập với sai trái hoặc bất công (adikia): Bao gồm mộ đạo, lương thiện, nhân đức, vì cái chung và đối xử công bằng.

- Can đảm hay ngoan cường (andreia, nghĩa đen là “tính nam”) – đối lập với hèn nhát (deilia): Bao gồm nhẫn nại, tin cậy, hào hiệp, gan dạ và yêu lao động.

- Điều độ hay chừng mực (sôphrosunê, đôi khi dịch là “thận trọng”) – đối lập với quá độ hay là thái quá: Bao gồm tính tổ chức, có thứ tự, khiêm tốn và tự chủ.

Theo mô tả của Seneca, đây là những đức hạnh tương ứng với “thấy được những việc cần làm”, “phân phát những gì cần cho”, “kìm chế nỗi sợ” và “kiểm soát dục vọng” (Letters, 120). Epictetus cũng có một câu khẩu hiệu nổi tiếng, “chịu đựng và buông bỏ” (anechou kai apechou, gọi cách khác là “chịu đựng và nhẫn nhịn”), rất hợp với hai đức tính can đảm và kỷ luật tự giác.

Có thể một số người Khắc kỷ nghĩ đây là hai khía cạnh đầu tiên của đức hạnh mà người mới học cần nắm vững trong quá trình thực hành Đạo đức học, trước khi học các đức hạnh cao hơn là khôn ngoan và công bằng. Tuy nhiên, Zeno công nhận khái niệm của Socrates, rằng tất cả mọi đức hạnh đều là một: “Họ nói các đức hạnh tốt đi cùng với nhau và rằng có một là có tất cả” (Lives, 7.125-126). Tương truyền, giống như Socrates, Zeno cho rằng đức hạnh là tất cả các hình thức tri thức liên quan đến việc cái gì là thật sự tốt hay xấu, trong khi tính xấu là các hình thức của sự ngu dốt về đạo đức.

Sự thờ ơ của người Khắc kỷ với những điều “không quan trọng”

Trong suy nghĩ của người Khắc kỷ, những gì không tốt cũng chẳng xấu được xếp vào diện không quan trọng. Theo họ, về cơ bản đó là những không giúp ích cũng chẳng làm hại những sinh vật có lý trí như chúng ta, nó cũng không là điều kiện cần thiết để có được một cuộc sống tốt. Người Khắc kỷ cho rằng những điều không quan trọng chẳng đóng góp gì cho Hạnh phúc (eudaimonia) cũng như bất hạnh, và bất cứ cái gì có thể được sử dụng theo cách tốt hay không tốt đều được xếp vào loại “không quan trọng”. Chính vì vậy chúng ta nên học cách “thờ ơ với những điều không quan trọng” (Meditations, 11.16). Theo Zeno, các ví dụ kinh điển về những điều không quan trọng bao gồm:

- Sự sống và cái chết

- Tiếng tốt và tiếng xấu

- Vui sướng và đau đớn

- Giàu có và nghèo khổ

- Khỏe mạnh và bệnh tật

Sức khỏe, của cải và danh tiếng tự thân chúng không thể giúp một kẻ ngốc và một kẻ thiếu chính trực có được cuộc sống tốt; cũng như không có bệnh tật, đói nghèo hay sự hành hạ nào có thể làm tổn hại tới hạnh phúc của một người đức hạnh. Danh sách trên đây bao gồm những điều mà lý thuyết phát triển Khắc kỷ cho rằng con người vốn đã coi trọng từ lúc chào đời. Đặc biệt, sức khỏe thể chất và sự sinh tồn là điều mà mọi loài vật đều tìm kiếm hơn bất kỳ thứ gì khác. Tuy vậy, như Seneca đã nói, người Khắc kỷ đã nhận ra rằng: “Cuộc sống không tốt cũng chẳng xấu; luôn có chỗ cho cả điều tốt và điều xấu”, nghĩa là cuộc sống có thể được sử dụng khôn ngoan hay khờ dại, có đức hạnh hay xấu xa (Letters, 99).

Như chúng ta đã thấy, cái tốt cho ta cũng chính là cái ta cảm thấy cố nhiên đáng ca ngợi. Tuy nhiên, một kẻ xấu xa thì dù có đạt được nhiều điều tốt ngoại thân đến đâu đi nữa cũng chẳng giúp hắn trở nên đáng ca ngợi trong mắt ta. Chẳng hạn, một bạo chúa như Hoàng đế Nero có thể là người giàu có nhất và hùng mạnh nhất thế giới, nhưng những điều đó, tự thân chúng không biến ông ta trở thành một người tốt. Trên thực tế, của cải và quyền lực của ông ta đơn giản là đã cho ông ta thêm nhiều cơ hội làm những điều xấu xa.

Cũng như vậy, một người khôn ngoan và tốt đẹp như Socrates có thể lâm vào cảnh nghèo khổ, tù tội và bị chế nhạo, nhưng dù ông mất tất cả những gì số đông gọi là “tốt”, kể cả sự sống, dù bao “tai ương” chồng chất thì cũng không hề khiến ông ít được ca tụng hơn. Trên thực tế, giữ gìn được đức hạnh trong tai ương chỉ làm ông vĩ đại hơn và đáng ngưỡng mộ hơn. Nếu những thứ bên ngoài ấy không thể thêm vào hay tước đoạt thứ gì từ đức tính tốt đẹp hay sự xấu xa, thì bản thân chúng cũng không tốt và không xấu, và chúng hoàn toàn không liên quan tới một cuộc sống tốt, tới hạnh phúc sau cùng của chúng ta, hay còn gọi là eudaimonia.

Mượn phép so sánh của Seneca, một con ngựa ốm yếu và trở chứng thì dù được trang hoàng với yên cương đắt tiền vẫn không thể được gọi là con ngựa tốt, vì những thứ này không làm thay đổi bản chất của nó. Vì vậy, theo người Khắc kỷ, những “cái tốt” bên ngoài không liên quan gì tới bản chất vốn có của con người, những sinh vật có lý trí và mang tính xã hội. Chúng chỉ khiến những kẻ khờ khạo thêm bối rối về giá trị đích thực của tính cách một con người thôi.

Vậy [đức hạnh] này là điều tốt duy nhất của một con người, và nếu có được nó, thì ngay cả khi bị tước đoạt mọi thứ khác, anh ta vẫn xứng đáng với những lời ca ngợi; còn nếu không có nó, thì dẫu có được mọi thứ khác, anh ta vẫn bị lên án và bị chối bỏ.

(Letters, 76)

Những “cái tốt” bên ngoài không chỉ kém giá trị hơn đức hạnh mà nó còn hoàn toàn không tương xứng với đức hạnh: nếu so sánh thì nó chắc chắn chẳng là gì cả. Người tuyệt đối tốt đẹp và khôn ngoan sẽ sẵn sàng đặt mình vào nơi hiểm nguy, mất mát hay sự thù nghịch của người khác nếu cần, vì những thứ này không bao giờ cao hơn đức hạnh. Vì lý do đó, người Khắc kỷ nói rằng người tốt sẽ theo đuổi đức hạnh và tránh điều xấu xa “bằng mọi giá”.

Cicero minh họa cho điểm này với một phép ẩn dụ về cái cân, ở đây là “cái cân đạo đức” mà ông dùng để tri ân triết gia theo trường phái Aristotle - Critolaus thành Phaselis. Đặt đức hạnh ở một bên bàn cân, dẫu bàn cân bên kia có đặt lên bao nhiêu cái tốt bên ngoài (hay cái tốt trần tục), thì cũng không bao giờ đủ để làm nghiêng cán cân. Do vậy Epictetus khuyên học trò của mình luyện cách đáp lại những thứ trần tục, những thứ bên ngoài rằng: “Với ta, chúng không là gì!”. Dĩ nhiên, sự tách bạch này nghe có vẻ lý tưởng quá. Vì thế, đối với người Khắc kỷ, việc có thể chỉ ra vô số những tấm gương thể hiện trí tuệ thực tiễn, đức hạnh, và tránh xa những thứ bên ngoài như vậy là rất quan trọng. Đặc biệt, triết gia theo chủ nghĩa khuyển nho Diogenes là một ví dụ về việc đặt đức hạnh trên hết thảy mọi của cải vật chất. Nhiều thế kỷ sau đó ở La Mã, Cato được tung hô như một hình mẫu Khắc kỷ:

Trong mắt ông, chinh phục cơn đói là một bữa tiệc, chịu đựng mùa đông bằng một mái che chính là một lâu đài tráng lệ, quấn quanh tứ chi bằng một chiếc áo thụng theo kiểu cũ của dân La Mã cũng tựa một chiếc áo choàng quý giá.

(Lucan, The Civil War, 2)

Năng lực nhận biết những thứ không quan trọng là không quan trọng, thỏa mãn với những gì tự nhiên coi là thiết yếu chính là khôn ngoan, là đức hạnh tối thượng. Do vậy Chrysippus cho rằng đối với một người tốt, mất một điền trang cũng chỉ như mất một đồng xu, và ốm đau cũng không khác gì một lần trượt ngã.

Những điều không quan trọng được ưu tiên và “giá trị lựa chọn”

Mặc dù những điều “không quan trọng” về bản chất không phải là điều tốt, nhưng Zeno cũng đề xuất rằng giữa những điều “không quan trọng” đó, có một số có “giá trị” hơn và được ưa thích hơn số còn lại. Người Khắc kỷ nói đùa rằng vào lúc thích hợp thì nhà Hiền triết cũng thích dùng dụng cụ nhà tắm để làm sạch mình hơn là dùng tay không. Dẫu vậy, những thứ đó không mảy may làm cho đời sống đức hạnh của một con người tốt hơn hay viên mãn hơn. Biệt ngữ của thuyết Khắc kỷ trở nên đặc biệt nổi bật khi ngôn ngữ thông thường dường như làm cho sự phân biệt này trở nên tối nghĩa. Người Khắc kỷ nói những điều “không quan trọng” là có “giá trị lựa chọn” (axia eklektikê) nếu chúng phù hợp với Tự nhiên, và là “vô giá trị” (apaxia) nếu chúng xung đột với Tự nhiên, còn một số khác thì trung lập. Những thứ có giá trị tích cực được cho là “được ưa chuộng” (proêgmana) trong khi những thứ vô giá trị được gọi là những thứ “không được ưa chuộng” (apoproêgmena). Vì thế, người Khắc kỷ đưa ra một phân biệt tinh tế và có tính quyết định giữa hai loại giá trị như sau:

1. Một loại là giá trị của những thứ thật sự tốt đẹp, trực tiếp đóng góp vào cuộc sống: Chỉ đức hạnh mới có giá trị tuyệt đối này.

2. “Loại giá trị kia là một tiềm năng hoặc lợi ích trung gian nhất định”, loại giá trị mà sức khỏe, của cải và danh tiếng có được, với vai trò hữu ích tiềm năng đối với người khôn ngoan, khi được sử dụng một cách khôn ngoan (Lives, 7.105).

Chẳng hạn, chúng ta biết rằng Zeno xếp sự sống và sức khỏe vào loại “những thứ không quan trọng được ưa chuộng”. Nói cách khác, khỏe mạnh thì tốt hơn bệnh tật, và lẽ tự nhiên, người ta mưu cầu chúng – trong chừng mực hợp lý chứ không phải đánh đổi bằng sự khôn ngoan và đức hạnh. Người Khắc kỷ nói rằng, mặc dù có những thứ bẩm sinh được đánh giá là “không quan trọng” trong việc đạt được Hạnh phúc (eudaimonia) và việc kiên định sống theo trí tuệ thực tiễn, thì chúng vẫn “quan trọng” một cách hiển nhiên khi xét đến “những hành động thích đáng” của chúng ta trong các tình huống cụ thể, liên quan đến sự sinh tồn và Hạnh phúc tự nhiên của chúng ta (Stobaeus, 2.7a).

Tuy nhiên, vui sướng và đau đớn thì hoàn toàn không quan trọng, không được ưa thích hay chối bỏ, vì chúng đơn thuần chỉ là khía cạnh phụ chứ không phải những thứ có ích cho nghệ thuật sống khôn ngoan. Epectitus cảnh báo học trò của mình không sử dụng những từ “tốt”, “xấu”, hay thậm chí “có ích”, “có hại” để nói về những thứ “không quan trọng”. Chrysippus thì lại cho rằng, khi nói một cách đại khái, người ta cũng có thể gọi là những thứ “được ưa thích và không được ưa thích” là “tốt và xấu”. Tuy nhiên, chúng ta phải cẩn trọng để tránh nhầm lẫn về bản chất thật sự của chúng khi sử dụng ngôn ngữ thông thường của số đông. Sự hiểu biết căn bản rằng trí tuệ thực tiễn có giá trị tuyệt đối vô song so với những thứ bên ngoài là quan trọng hơn bất kỳ thuật ngữ nào ta tình cờ sử dụng để biểu đạt bản thân.

Khái niệm “những điều không quan trọng được ưa thích” cũng liên quan tới điều mà Zeno gọi là kathêkonta, hành động phù hợp hay bổn phận của người Khắc kỷ, hay là điều hợp lý cần làm trong bất kỳ tình huống nào. Nói chung, cần khẳng định rằng chúng ta nên hành động một cách đức hạnh, khôn ngoan, công bằng, can đảm hoặc kỷ luật tự giác. Làm cách nào để định hướng cho mình và làm cách nào để biết chính xác mình cần làm gì trong một tình huống thực tế? Ví dụ, Epictetus đã từng liệt kê một số các “hành động phù hợp” phổ biến nhất mà những người Khắc kỷ vẫn thảo luận như sau (Discourses, 3.21):

1. Ăn uống một cách phù hợp đối với một con người

2. Phục trang một cách phù hợp đối với một con người

3. Kết hôn và sinh con

4. Sống cuộc đời của một công dân trong xã hội

5. Chịu đựng những lời nhục mạ và hành vi ngu dốt của người khác một cách khôn ngoan và đầy đức hạnh, dẫu chúng thiếu khôn ngoan và xấu xa.

Những bậc thầy Khắc kỷ coi việc đưa ra sự hướng dẫn trong những trường hợp cụ thể là bổn phận của họ. Trong cuốn Discourses, chúng ta có thể thấy Epictetus gợi ý cho người tham dự những buổi thuyết giảng của ông về các vấn đề cụ thể mà họ đối mặt hằng ngày. Tuy nhiên, để có lời khuyên cụ thể thì đòi hỏi sự phán đoán phức tạp có tính xác suất, điều dẫn tới sự không chắc chắn, trái lại, học thuyết đạo đức cốt lõi – rằng đức hạnh là điều duy nhất tốt – lại chỉ có thể được nắm bắt bằng sự chắc chắn tuyệt đối. Do vậy, người Khắc kỷ có sự bất đồng đáng kể về những hướng dẫn đạo đức thực tế. Chẳng hạn, theo Cicero, các học giả Khắc kỷ Diogenes và Antipater đã bất đồng về việc liệu một người bán ngôi nhà của mình tự nguyện giải thích kỹ càng về những khiếm khuyết của căn nhà cho người mua thì có thích hợp về mặt đạo đức hay không.

Như chúng ta sẽ thấy khi đi vào thảo luận chi tiết về “Kỷ luật Hành động”, đối với người Khắc kỷ, các hành động phù hợp có thể được hiểu là những gì được thực hiện phù hợp với giá trị tự nhiên, là cái cần cho hạnh phúc của chúng ta và những người ta quan tâm. Tuy nhiên, làm một việc đúng với lý do sai là điều mà bất kỳ kẻ ngốc nào cũng có thể làm được. Chúng ta chỉ có thể tiến tới những “hành động hoàn hảo” (katorthômata) của nhà Hiền triết một khi ta bắt đầu lựa chọn mọi thứ sao cho luôn phù hợp với trí tuệ thực tiễn và đức hạnh.

Theo Marcus Aurelius, điều này đòi hỏi chúng ta phải rèn luyện bản thân thực hiện mọi hành động không chỉ theo giá trị tự nhiên mà còn bình thản chấp nhận hậu quả, dẫu mọi việc có diễn ra như mong muốn hay không, bởi đây chính là cơ sở của đức hạnh. Thật vậy, “giá trị lựa chọn” chỉ áp dụng cho tương lai, khi vẫn còn cơ hội thay đổi. Một khi các sự kiện đã xảy đến với chúng ta, giá trị lựa chọn này không còn áp dụng được nữa. Chúng ta không có lựa chọn nào khác ngoài việc chấp nhận điều đã quá muộn để thay đổi; chẳng có ý nghĩa gì khi nói giá mà mình đừng đổ bệnh, vì bạn không thể thay đổi quá khứ. Người Khắc kỷ tìm cách loại bỏ kiểu suy nghĩ vô nghĩa này vì họ xếp quá khứ vào diện không thể thay đổi, và vì vậy, hoàn toàn “không quan trọng”. Chính vì vậy, nhà Hiền triết mong muốn được khỏe mạnh hơn là bệnh tật, nhưng nếu mắc bệnh, họ sẵn sàng chấp nhận. Người khuyển nho nói rằng chiến đấu với bệnh tật cũng như bị chó hoang rượt đuổi. Nếu chúng ta hoảng sợ và tháo chạy, chúng sẽ càng đuổi theo điên cuồng hơn và rồi sẽ táp vào gót chân ta. Nhưng nếu quay đầu lại và bình tĩnh đối diện, thì chúng thường sẽ bỏ đi. Trớ trêu thay, chúng ta có thể giảm nhẹ nỗi đau bằng cách chấp nhận nó.