“Chỉ một ngôi sao nhỏ bé cũng đủ để thắp sáng bầu trời đêm.”
- Cách ngôn
Là một nghệ sĩ đàn dương cầm, tôi được mời đến trình diễn cùng nghệ sĩ đàn cello Eugen Friesen tại Nhạc hội Cello Quốc tế ở Manchester, nước Anh. Cứ mỗi hai năm, các nghệ sĩ cello hàng đầu thế giới và những người có cống hiến cho loại nhạc cụ này - những nghệ nhân làm cây vĩ của đàn và các nhà sưu tập đàn - cùng tụ họp về nơi đây trong một tuần để thảo luận, dạy nhạc, tổ chức hội thảo, biểu diễn độc tấu và tiệc tùng. Mỗi buổi tối, khoảng sáu trăm con người quây quần chờ đón buổi hòa nhạc.
Đêm khai mạc tại Nhạc viện Hoàng gia phía Bắc gồm các tác phẩm độc tấu dành cho đàn cello. Giữa sân khấu của nhà hát nguy nga chỉ đặt duy nhất một chiếc ghế. Không có đàn dương cầm, không có giá nhạc và cũng không có bục điều khiển của nhạc trưởng. Đó phải là điệu nhạc cello thuần khiết và mãnh liệt nhất. Không khí lúc đó ngập tràn sự trông đợi của tất cả mọi người.
Nghệ sĩ đàn cello nổi tiếng thế giới Yo-Yo Ma là một trong những người trình diễn vào đêm tháng Tư năm 1994 đó, và đằng sau tác phẩm mà ông thể hiện là cả một câu chuyện cảm động.
Ngày 27 tháng Năm năm 1992, tại Sarajevo, một trong những tiệm bánh hiếm hoi còn bột mì đã quyết định làm bánh mì để phân phát cho những nạn nhân chiến tranh đói khổ. Lúc bốn giờ chiều, mọi người đang xếp hàng dài trên đường để nhận bánh thì đột nhiên một quả đạn súng cối rơi vào ngay giữa hàng người, cướp đi hai mươi hai sinh mạng và để lại cảnh tượng kinh hoàng với máu, thịt, xương và gạch vỡ văng tung tóe.
Cách đó không xa là nơi ở của nhạc sĩ ba mươi lăm tuổi tên Vedran Smailovic. Trước khi chiến tranh nổ ra, anh là nghệ sĩ đàn cello của đoàn Opera Sarajevo, và đó là sự nghiệp vẻ vang mà anh luôn mong mỏi đến ngày được quay trở lại. Nhưng khi chứng kiến cảnh tượng đẫm máu bên ngoài cửa sổ, anh không thể kìm nén hay chịu đựng thêm được nữa. Vì vậy anh quyết định làm điều mình giỏi nhất: sáng tác âm nhạc - âm nhạc đại chúng, âm nhạc thể hiện bản lĩnh, âm nhạc trên chiến tuyến.
Trong suốt hai mươi hai ngày sau đó, vào đúng bốn giờ chiều, Smailovic vận bộ trang phục trình diễn chỉn chu, trang trọng, cầm cây đàn cello và bước vào làn khói của trận chiến khốc liệt đang diễn ra xung quanh. Anh đặt một chiếc ghế nhựa cạnh hố bom còn sâu hoắm trên mặt đất và ngồi xuống trình diễn bản Adagio cung Sol thứ của cố nhạc sĩ Albinoni - một trong những tác phẩm đau buồn và gây ám ảnh nhất trong sự nghiệp sáng tác của nhạc sĩ này. Anh chơi nhạc vì những con đường hoang vắng, những chiếc xe tải vỡ nát, những tòa nhà đang bốc cháy và cả những con người hoảng loạn đang nấp trong hầm trú để tránh bom đạn. Trong mưa bom bão đạn, anh vẫn bình thản chơi nhạc để ngợi ca phẩm giá con người, những người đã hy sinh vì hòa bình và hạnh phúc của nhân loại. Điều lạ lùng là bất kể làn mưa đạn ào ào trút xuống, anh không hề bị thương.
Sau khi câu chuyện về người đàn ông phi thường này được đăng tải trên khắp các mặt báo, nhà soạn nhạc người Anh David Wilde đã xúc động đến mức ông quyết định sáng tác một tác phẩm độc tấu cho đàn cello mang tên “Nghệ sĩ đàn cello ở Sarajevo”. Tác phẩm là sự hòa trộn giữa nỗi oán giận chiến tranh, tình yêu thương nhân loại và tình đồng chí với Vedran Smailovic.
Đó chính là bản nhạc mà Yo-Yo Ma đã chơi tại buổi biểu diễn tối hôm đó.
Yo-Yo Ma bước ra sân khấu, cúi chào khán giả rồi lặng lẽ ngồi xuống ghế. Tiếng nhạc của anh vang lên, len lỏi vào thính phòng tĩnh lặng và tạo ra một không gian thâm trầm, trống vắng, ảm đạm và đau buồn. Nó dần biến thành nỗi thống khổ, sự gào thét, cơn giận điên cuồng bóp nghẹt trái tim của những người có mặt trong khán phòng rồi lắng xuống thành tiếng thì thầm trống rỗng của cái chết và cuối cùng là trở về với sự tĩnh lặng.
Khi đã hoàn thành bài biểu diễn, Ma ngồi lặng yên bên cây đàn cello, cây vĩ còn đặt hờ trên những sợi dây đàn. Không một ai trong hội trường di chuyển hay tạo ra dù chỉ một âm thanh nhỏ trong một khoảng thời gian dài, cứ như thể chính chúng tôi vừa được tận mắt chứng kiến cảnh tượng đẫm máu năm xưa vậy.
Cuối cùng, Ma đưa mắt nhìn xuống khán giả và đưa tay ra hiệu mời một vị khán giả bước lên sân khấu. Gương mặt ai nấy đều lộ rõ vẻ kinh ngạc khi nhận ra người đó: Vedran Smailovic - nghệ sĩ đàn cello ở Sarajevo.
Smailovic đứng dậy và bước ra giữa lối đi trong lúc Ma bước xuống sân khấu và đi về phía ông. Họ vòng tay ôm ghì lấy nhau đầy xúc động. Mọi người trong hội trường bỗng vỡ òa cảm xúc và liên tục vỗ tay reo hò.
Giữa những tiếng hò reo là hai người đàn ông đang ôm nhau khóc thật tự nhiên. Yo-Yo Ma - vị hoàng tử tinh tế, tao nhã của dòng nhạc cổ điển, với ngoại hình và khả năng trình diễn hoàn hảo - và Vedran Smailovic trong bộ trang phục đi xe mô-tô bạc màu có rách đôi chỗ. Mái tóc dài cùng bộ ria mép rậm làm ông trông già hơn so với tuổi thật. Gương mặt ông đầm đìa nước mắt và hằn chứa nhiều nỗi đau.
Tất cả chúng tôi đều bày tỏ sự đồng cảm khi gặp người đàn ông này - người đã cất cao tiếng đàn cello bất chấp bom đạn, cái chết và sự tàn phá.
Một tuần sau đó, tôi trở lại Maine và chơi đàn cho các cụ trong viện dưỡng lão địa phương. Tâm trí tôi cứ miên man so sánh bài biểu diễn của mình với bài trình diễn bi hùng mà tôi vinh hạnh được chứng kiến tại đêm nhạc hội. Sau đó tôi bỗng nhận ra nhiều điểm tương đồng rõ rệt. Nghệ sĩ đàn cello ở Sarajevo đã dùng âm nhạc để đẩy lùi cái chết và sự tuyệt vọng, đồng thời ca ngợi tình yêu và sự sống. Còn giờ đây, với giọng ca ảo não trên nền nhạc của tiếng dương cầm đệm lót, chúng tôi đang cố gắng làm điều tương tự. Tuy không hề có bom đạn nhưng nỗi đau là có thật - đôi mắt mờ, nỗi cô đơn xé lòng và những vết sẹo mà chúng ta từng gánh chịu trong đời - và ký ức tươi đẹp là thứ duy nhất chúng tôi có để vỗ về tâm hồn mình. Song, chúng tôi vẫn ca hát và vỗ tay theo điệu nhạc.
Đó là lúc tôi nhận ra âm nhạc là món quà mà tất cả chúng ta đều có quyền thưởng thức và chia sẻ. Dù bạn là người tạo ra âm nhạc hay chỉ đơn giản là người lắng nghe, âm nhạc là món quà có thể xoa dịu, truyền cảm hứng và kết nối mọi người lại với nhau, thường là trong những lúc ta cần nó nhất và ít ngờ đến nhất.