TỔNG QUAN
Đến thời điểm này, con bạn đang trở thành một đứa trẻ thực thụ. Sự hứng thú của trẻ với thế giới và con người trong thế giới ấy ngày càng gia tăng và không dễ gì thỏa mãn. Niềm đam mê thử sức các hoạt động mà bé nhìn thấy người lớn thực hiện có thể đem đến cho gia đình những thời khắc tuyệt vời. Con trai tôi vì muốn tìm hiểu quy trình trồng củ hoa nên đã đem những viên gạch đồ chơi của bé ra “trồng” khắp luống hoa của tôi.
Xin hãy chú ý rằng các giai đoạn phát triển được mô tả ở đây tính theo mức trung bình.
Tốc độ phát triển của nhiều trẻ sẽ có chút khác biệt, thông thường một phương diện phát triển nhanh có thể khiến một phương diện khác phát triển chậm lại. Cha mẹ không nên quá lo lắng hay thất vọng nếu con mình không làm được mọi thứ đúng như thời gian mô tả. Để hiểu rõ hơn, xem phần Lý do cần lo lắng, trang 320.
Bạn sẽ thấy cảm xúc của bé hoàn toàn phụ thuộc vào bạn và có thể bé sẽ cố gắng kéo dài các hoạt động trước giờ ngủ để giữ bạn ở lại cạnh bé. Ở giai đoạn này, đêm nào cũng vậy, con gái tôi cố gắng thuyết phục tôi đọc ít nhất ba quyển sách và ba bài thơ rồi mới chịu đi ngủ.
Trẻ vẫn cần sự giám sát liên tục. Giai đoạn này bé rất dễ gặp sự cố do khao khát khám phá và tìm hiểu thế giới của bé quá lớn trong khi trải nghiệm của bé vẫn còn hạn chế. Điều này cũng có thể khiến bé có những hành vi không phù hợp, ví dụ niềm vui thích khi dùng bút màu vẽ lên giấy có thể khiến bé vẽ khắp tường, sàn nhà và cả các đồ đạc trong nhà nếu có cơ hội.
Bé cũng bắt đầu thể hiện bản thân nhiều hơn và có thể nổi cơn thịnh nộ nếu bị ngăn cản, điều này có thể khiến bạn cảm thấy lúng túng khi đang ở siêu thị. Trẻ cũng có thể bị chính cảm xúc của mình dọa sợ, nên người lớn cần phải quyết đoán, làm rõ một cách nhẹ nhàng mà cứng rắn đối với những việc trẻ được phép và không được phép làm. Kỹ năng ngoại giao của bạn cũng phát huy tác dụng khi bé quyết tâm tự mình thực hiện một nhiệm vụ như chơi ghép hình và bạn biết khi nào bé sẽ cần sự giúp đỡ nếu không bé sẽ nổi giận.
24 – 27 THÁNG TUỔI
SỰ PHÁT TRIỂN NGÔN NGỮ
Đầu giai đoạn này, trẻ đã có thể hiểu được những câu khá dài và phức tạp. Kiến thức của trẻ về trình tự các hoạt động trong cuộc sống hằng ngày và cách thức các từ được phân loại thành các nhóm đang tăng nhanh hơn bao giờ hết, giúp khả năng hiểu của trẻ phát triển với tốc độ ngày càng nhanh và hiệu quả. Ví dụ, khi đã biết rằng có một nhóm tên gọi dành cho quần áo, trẻ sẽ dễ dàng hiểu từ mới “áo vest” trong một hoàn cảnh liên quan đến trang phục. Trải nghiệm của trẻ trong các trò chơi với bóng và hiểu biết rằng mọi thứ di chuyển với tốc độ khác nhau sẽ giúp trẻ hiểu được từ “chậm” xuất hiện trong hoàn cảnh đó. Lúc này tất cả các hoạt động hằng ngày đều là những cơ hội tuyệt vời cho việc học.
Trẻ rất quan tâm đến các bộ phận nhỏ của một chỉnh thể và hiểu được những nhóm nhỏ hơn, ví dụ “lông mày” và “đầu gối” thuộc nhóm các bộ phận cơ thể hay “cổ áo” và “khóa thắt lưng” thuộc nhóm quần áo.
Quá trình tiếp thu các khái niệm đang diễn ra nhanh chóng, cho phép trẻ dễ dàng gắn tên gọi với các khái niệm đó và lúc này trẻ sẽ nhận thức được những từ như “to hơn”, “nhỏ hơn” và thậm chí “một” và “nhiều”.
Trẻ có thể hiểu nhiều động từ hơn và có thể chỉ chính xác các bức tranh miêu tả hình ảnh các bé đang làm những việc khác nhau.
Khả năng sử dụng lời nói của bé ở giai đoạn này có tiến bộ rõ nét. Ở đầu giai đoạn này, vốn từ vựng giao tiếp của trẻ thường vào khoảng 200 từ và tiếp tục tăng với tốc độ rất nhanh. Một vài trẻ có thể bổ sung thêm khoảng mười từ mới mỗi ngày. Ở đầu giai đoạn này, hầu hết trẻ đang nói các câu có hai từ, đôi khi là ba từ. Những câu hai từ thường chủ yếu bao gồm tên gọi của người hoặc đồ vật, cùng với một vài từ mang tính hành động, ví dụ “Bé ngủ” hay “Bóng mất rồi”.
Một số đại từ nhân xưng ngôi thứ ba như anh ấy (him) và cô ấy (her ) cũng bắt đầu xuất hiện trong lời nói nhưng mới đầu bé vẫn còn nhầm lẫn. Những câu như “Him is sleeping” (đáng lẽ là “He is sleeping”) vẫn còn phổ biến.
Con bạn sẽ thường xuyên tự nói chuyện một mình, nói về những việc đang làm khi chơi và nói ra một loạt những câu ngắn mà không hướng đến một người nào cụ thể. Cảm giác như trẻ đang tập nối từ thành câu. Theo cách giải thích của chuyên gia Gesell, trẻ lúc này có xu hướng “nói trong khi hành động và hành động trong khi nói”1.
Mặc dù, như chúng ta đã biết, trẻ hiểu hầu hết các quy tắc bắt đầu, duy trì và xử lý hiểu lầm trong giao tiếp khi tham gia một cuộc hội thoại, sự tham gia của trẻ vẫn còn ngắt quãng, nhất là trong những tình huống bên ngoài thời gian chơi một - một, do đó người lớn vẫn là người đảm trách phần lớn cuộc hội thoại. Trẻ thường nói trôi chảy nhất khi nói về những điều thú vị vừa xảy ra với trẻ, nhưng lúc này trẻ thường sử dụng động từ ở thì hiện tại để nói về chúng. Ví dụ, trẻ có thể nói “Đi công viên” với ý nghĩa rằng trước đó trẻ vừa đi công viên. Trẻ cũng có thể sử dụng những câu ngắn này để nhờ người khác giúp đỡ đáp ứng các nhu cầu cá nhân. Ví dụ, trẻ có thể nói “rửa tay”, hoặc như con gái tôi thì bé thường nói “ngón tay dính”.
Trẻ lúc này bắt đầu sử dụng các câu ba từ nhiều hơn. Những câu này được tạo ra theo nhiều cách. Một số là câu mở rộng từ những câu hai từ mà trẻ đã sử dụng suốt thời gian trước, ví dụ “Ô tô Janey” có thể trở thành “Ô tô Janey to”. Những cụm hai từ đã từng được trẻ sử dụng cũng có thể xếp cùng nhau. Ví dụ, “Mẹ gội” và “Gội đầu” có thể được ghép lại thành “Mẹ gội đầu”.
Một số câu khác có thể được tạo ra bằng cách ghép các từ đơn, ví dụ “Con ăn tối” hay “Teddy đá bóng”. Lời nói của trẻ lúc này vẫn chưa đầy đủ các từ, nhưng tình trạng này sẽ giảm dần trong vài tháng tiếp theo. Trật tự từ chính xác cũng sẽ xuất hiện thường xuyên hơn. Các đại từ cũng được sử dụng chính xác hơn và trẻ bắt đầu tự gọi mình là “Con”.
Trẻ bắt đầu đặt nhiều câu hỏi hơn và một dấu mốc mới là trẻ bắt đầu đặt câu hỏi “Cái gì đây?”. Trẻ sẽ hỏi nhiều hơn các câu như “Mẹ ở đâu?” hay “Bữa tối gì?” để có thêm thông tin và nhận được sự chú ý từ người khác. Nếu những câu hỏi này không hiệu quả, trẻ vẫn sẽ kéo tay hay kéo áo để truyền đi thông điệp muốn nói.
Như đã nói, tất cả những bước tiến này đều có liên quan đến sự phát triển trong những lĩnh vực khác.
SỰ PHÁT TRIỂN CHUNG
Con bạn lúc này có thể bước đi về mọi hướng, thậm chí đi bằng đầu ngón chân. Trẻ có thể đứng dậy từ tư thế quỳ gối mà không cần sử dụng tay, thoăn thoắt trèo lên đồ đạc nào đó trong nhà, trèo lên ghế để với lấy một vật nào đó và thậm chí đứng bằng một chân. Khả năng kiểm soát ngày càng tốt giúp trẻ tập trung dễ dàng hơn vào những gì đang diễn ra và đang được nói đến, trong khi trước đây việc giữ thăng bằng và kiểm soát cơ thể đã lấy đi phần lớn sự chú ý của bé.
Đây là thời điểm trẻ ý thức nhiều hơn về bản thân với tư cách là một chủ thể độc lập, cũng như về nhu cầu và cảm xúc của người khác. Trẻ thích khẳng định sự độc lập của mình bằng cách thực hiện các công việc như rửa tay với sự hỗ trợ ít nhất từ người lớn. (Những lúc khác, đặc biệt là lúc trẻ mệt hoặc không thoải mái, trẻ sẽ quay trở lại trạng thái phụ thuộc tối đa).
Giao tiếp xã hội với những trẻ tập đi khác vẫn còn rất ít và diễn ra trong thời gian rất ngắn. Tuy nhiên, trẻ sẽ cho thấy những dấu hiệu đầu tiên của sự hợp tác, thể hiện qua việc đôi lúc trẻ sẽ chia sẻ đồ chơi với các trẻ khác.
KHẢ NĂNG CHÚ Ý
Khoảng thời gian này, khả năng chú ý của trẻ có bước phát triển quan trọng. Lần đầu tiên trẻ có thể làm theo chỉ dẫn của người lớn, nhưng chỉ trong những hoàn cảnh nhất định2. Những thời điểm tập trung cao độ sẽ vẫn tiếp tục được duy trì. Nhưng đôi lúc, khi trẻ không quá tập trung vào một điều gì đó, trẻ có thể sẽ đáp lại giọng nói của bạn và chuyển đổi trọng tâm chú ý sang điều bạn đang muốn trẻ chú ý đến. Khả năng chú ý của bé vẫn hoàn toàn mang tính đơn kênh, do đó, bạn cần lưu ý rằng trẻ không thể lắng nghe khi đang làm việc gì đó: Trẻ phải ngừng mọi việc để lắng nghe và tới khi không nghe nữa trẻ mới có thể tiếp tục việc đang làm.
Trẻ cũng dễ bị mất tập trung và một âm thanh không liên quan hay một hoạt động nào khác cũng sẽ khiến bé không còn lắng nghe bạn nữa.
Nhiều trẻ không có môi trường phù hợp cho việc phát triển khả năng tập trung chú ý sẽ không thể đạt đến ngưỡng phát triển của giai đoạn này trong nhiều năm, và tiếp tục dao động giữa những khoảng thời gian tập trung vô cùng ngắn xen kẽ những lúc tập trung chăm chú đến mức trẻ không thể nghe thấy những gì đang được nói. Tình trạng này có thể tiếp tục kéo dài đến khi trẻ đi học cấp một hoặc thậm chí lâu hơn, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sự tiến bộ trong học tập.
Tôi gặp Maurice lần đầu khi cậu bé bốn tuổi. Bé rất đáng yêu và có vóc người to lớn so với độ tuổi, nhưng khả năng ngôn ngữ phát triển rất chậm.
Bé làm rỗng hai thùng đồ chơi bằng cách lần lượt nhặt từng đồ vật ra khỏi thùng chỉ trong khoảng vài phút, hoàn toàn không lắng nghe những gợi ý của mẹ cho các hoạt động chơi. Sau đó, bé mải mê chơi với một đoàn tàu, đẩy nó đi vòng quanh đường ray và một lần nữa lại không hề lắng nghe mẹ mình. Mẹ bé cho biết bé luôn luôn làm như vậy và cô ấy thực sự không biết làm gì để có thể giao tiếp được với con.
Thật may, khả năng chú ý sẽ phát triển ngay khi môi trường của trẻ có những thay đổi phù hợp. Ngay khi mẹ của Maurice hiểu và nhận ra giai đoạn phát triển khả năng chú ý của con, cô đảm bảo dành thời gian một - một với Maurice trong môi trường yên tĩnh, cùng nói về những gì mà bé đang chú ý, khả năng tập trung lắng nghe của Maurice bắt đầu tiến bộ. Khi tôi gặp lại bé ba tuần sau đó, bé có thể dừng những gì đang làm và lắng nghe mẹ mình, đồng thời cũng hiểu nhiều hơn những điều đang được nói.
KHẢ NĂNG LẮNG NGHE
Nếu bạn vẫn đang làm theo chỉ dẫn của Chương trình Trẻ học nói, khả năng chọn lọc những nội dung muốn nghe và loại bỏ những âm thanh khác của con bạn có thể đã phát triển ổn định trong mọi môi trường miễn sao đó là môi trường yên tĩnh.
Vốn hiểu biết của trẻ về nguồn gốc và ý nghĩa của âm thanh xung quanh mình giờ đây đã mở rộng rất nhiều. Một điểm đáng chú ý là khi trẻ bắt gặp một âm thanh mới, trẻ có thể sẽ hỏi về nguồn gốc của âm thanh đó. Trẻ cũng sẽ cho bạn biết nếu trẻ không thích âm thanh vừa nghe được.
27 – 30 THÁNG TUỔI
SỰ PHÁT TRIỂN NGÔN NGỮ
Xét về khả năng hiểu, trẻ lúc này nhận ra được ý nghĩa của rất nhiều động từ mới và có thể chỉ tay vào các bức tranh có trẻ em đang làm những việc khác nhau khi người lớn gọi tên những sự việc đó.
Trẻ cũng hiểu các câu hỏi tốt hơn và sẽ phản hồi phù hợp với các câu hỏi “Ở đâu?” bằng cách nhìn về phía vật đó hoặc chập chững bước tới để lấy vật đó.
Trẻ lúc này nhận diện được ngày càng nhiều các nhóm tên gọi, ví dụ nhóm tên gọi đồ ăn, bộ dao dĩa thìa và thành viên gia đình. Ví dụ, trẻ biết rằng các thành viên trong gia đình có những tên gọi như “Bà” và “Chị”, giúp cho việc ghép ý nghĩa với một tên gọi mới như “Dì” trở nên dễ dàng hơn.
Trẻ hiểu thế giới nhiều hơn, trên thực tế có thể nhận diện được đồ vật thông qua công dụng, ví dụ nhận diện đúng “thứ để ăn” và “thứ để mặc”3.
Sự phát triển và hình thành khái niệm chắc chắn hơn giúp trẻ hiểu các từ ngữ liên quan đến khái niệm, ví dụ một số màu sắc và từ ngữ chỉ kích cỡ như “to” và “nhỏ”. Với các con số, trẻ hình thành được khái niệm về số 2 và thậm chí là số 3 vào cuối giai đoạn này.
Bước đột phá lớn nhất ở giai đoạn này là trẻ có thể hiểu ngôn ngữ mà không cần yếu tố gợi ý, ví dụ thời gian trong ngày hoặc hành động của người khác. Trẻ thực sự hiểu được các từ đó. Ví dụ, bạn có thể nhận ra rằng trẻ sẽ đi tìm giày ngay khi bạn nhắc đến việc đi mua sắm, trong khi trước đây trẻ không làm như vậy cho đến khi bạn xách giỏ đựng đồ.
Khả năng nói của trẻ cũng có những bước phát triển quan trọng không kém. Trẻ lúc này có thể sử dụng ngôn ngữ đa dạng theo nhiều cách khác nhau. Kỹ năng hỏi và trả lời câu hỏi cùng khả năng biểu đạt cảm xúc của trẻ lúc này trở nên thành thạo hơn. Lúc này trẻ cũng sử dụng lời nói để thể hiện sự độc lập. Trong khi trước đây trẻ có thể gạt tay của người lớn đang cố lau sạch ngón tay dính bẩn cho mình, bây giờ trẻ có thể nói gọn ghẽ “Con tự làm”. Khả năng sử dụng ngôn ngữ của trẻ có một bước tiến quan trọng, giống như người lớn vẫn làm hằng ngày, đó là dùng để khám phá ý nghĩa của từ mới. Cụm từ “Cái gì đây?” có thể chỉ một từ chứ không chỉ là một đồ vật thật nữa.
Đến lúc này, trẻ bắt đầu sử dụng các yếu tố ngữ pháp để giúp câu rõ nghĩa hơn như thêm đuôi “ing” ở cuối động từ để diễn đạt thì hiện tại hoặc thêm “s” vào sau danh từ để thể hiện số nhiều trong tiếng Anh4. Trẻ cũng bắt đầu sử dụng giới từ (như “trong” hay “trên”) và các dạng từ chính xác hơn, ví dụ “con” thay thế “cái” trong “con đường”, góp phần tăng cường sự rõ ràng trong giao tiếp. Trật tự các từ trong câu cũng dần tiệm cận với người lớn. Trẻ tỏ ra ngày càng chú ý nhiều hơn tới cách người lớn tạo ra những câu đúng ngữ pháp.
Con bạn sẽ hỏi nhiều câu hỏi hơn và làm rõ những điều bé thực sự muốn biết. Bé sẽ hỏi những câu hỏi “Ở đâu” và những câu hỏi phải trả lời “Đúng rồi” hay “Không phải” như “Mũ Susie à?”.
Thời lượng trẻ nói về các sự việc trong quá khứ hoặc trong tương lai vẫn gia tăng đều đặn.
Mặc dù trẻ đang có những bước tiến nhanh trong giao tiếp bằng lời, nhưng trẻ mới chỉ đến với thế giới chưa được bao lâu, do đó trẻ vẫn còn một chặng đường dài mới có thể trở thành một đối tác giao tiếp thuần thục. Trẻ có thể là một đối tác như vậy trong thời gian chơi hằng ngày với bạn, vì đây là khoảng thời gian trẻ có thể sử dụng tất cả các kỹ năng giao tiếp dễ dàng nhất. Tuy nhiên, trong phần lớn những tình huống khác, trẻ vẫn cần nhiều sự hỗ trợ. Có nhiều lúc trẻ không phản hồi những lời mời giao tiếp, ngay cả khi chúng ở dạng trao đổi, bình luận. Lý do chính là khả năng chú ý của trẻ vẫn mang tính đơn kênh, và trong những tình huống thông thường, không phải lúc nào trẻ cũng có chung sự chú ý với người lớn. Điều này khiến mọi thứ trở nên khó khăn hơn rất nhiều đối với trẻ.
Với hầu hết các trẻ, việc thay thế các âm đã trình bày ở chương trước, ví dụ thay thế một âm khó bằng một âm dễ hơn như “con tỏ” thay cho “con thỏ”, vẫn tiếp tục diễn ra ở giai đoạn này.
SỰ PHÁT TRIỂN CHUNG
Khả năng ngôn ngữ đạt được những bước tiến như trên là nhờ sự phát triển ở các phương diện khác. Khả năng kiểm soát cơ thể của trẻ ngày càng tốt. Trẻ lúc này có thể nhảy co cả hai chân một lúc và có thể trèo ra trèo vào một khu vực chơi phù hợp với lứa tuổi. Cuối cùng thì trẻ cũng có thể đá một quả bóng, cho dù lực sút nhẹ và lệch hướng. Trẻ cũng bắt đầu có thể đạp xe ba bánh – một bước tiến tuyệt vời nữa có thể mang lại cho trẻ nhiều niềm vui sau này. Trẻ có thể đẩy đồ chơi đi xung quanh với khả năng định hướng tốt.
Khả năng phối hợp tay và mắt đang tiến bộ nhanh chóng. Trẻ có thể hoàn thành chính xác trò chơi ghép hình đơn giản và dựng một tòa tháp với tám viên gạch chồng lên nhau. Trẻ có thể thêm một ống khói vào đoàn tàu nối bằng những viên gạch đồ chơi hay tạo ra một cây cầu với ba viên gạch. Khả năng cầm bút chì ngày càng tốt và giờ trẻ có thể vẽ một đường thẳng nằm ngang. Trẻ cũng có thể ghép các màu cơ bản và phân loại đồ vật tùy theo kích cỡ to nhỏ.
Khả năng tương tác xã hội lúc này tiếp tục phát triển nhanh. Trẻ sẽ tham gia chơi cùng một người nữa. Trong giai đoạn này, trẻ thường xuyên hợp tác và nếu trẻ từ chối làm một điều gì đó, bạn có thể bắt đầu thương lượng với trẻ. Ví dụ, bạn có thể nói “Ăn bánh sau bữa trưa; không phải lúc này”, và trẻ chấp nhận sự thương lượng đó. Ví dụ này cho thấy trẻ không phải lúc nào cũng nghĩ đến mọi việc ở hiện tại nữa. Trẻ có thể sẽ sẵn sàng giúp bạn cất đồ và thử tự mặc quần áo, ngay cả khi trẻ có xu hướng mặc ngược một số loại quần áo. Lúc này, trẻ có thể tự ăn bằng thìa và dĩa, rửa và lau khô tay mà không cần nhiều sự hỗ trợ, và tự đi vào nhà vệ sinh một mình.
KHẢ NĂNG CHÚ Ý
Con bạn lúc này có thể dễ dàng chấp nhận chỉ dẫn của bạn hơn một chút, nhưng chỉ khi nào bé không tập trung cao độ vào những gì bé đang làm hoặc đang quan sát. Tuy nhiên, người lớn cần phải thật cẩn thận và tinh ý đối với khả năng mới này của trẻ. Nếu bạn quá phấn khích khi con bạn có thể làm theo chỉ dẫn của bạn, dẫn đến tình trạng bạn đưa cho bé quá nhiều chỉ dẫn, cả bạn và bé sẽ đều khó chịu vì khả năng này của bé vẫn còn rất hạn chế.
Khi bạn thực sự cần phải chỉ dẫn trẻ, bạn cần ghi nhớ bốn nguyên tắc quan trọng sau:
✔ Nếu bạn muốn trẻ dừng việc đang làm và đi tới bàn ăn chẳng hạn, trẻ sẽ cần được nhắc nhiều lần. Việc muốn bé thay đổi hoạt động đột ngột có thể là nguồn cơn của những cơn thịnh nộ trong giai đoạn “khủng hoảng tuổi lên hai”.
✔ Trẻ chỉ có thể làm theo một chỉ dẫn khi trẻ đang tập trung vào bạn và không bận làm gì khác.
✔ Tốt nhất là chỉ dẫn được đưa ra theo cách làm tăng thêm niềm vui cho hoạt động đó; ví dụ bạn bày trò chơi "Máy bay đến đây" khi đưa thìa vào miệng bé.
✔ Tốt hơn hết, chỉ dẫn được đưa ra ngay trước khi một hoạt động diễn ra, ví dụ bạn có thể nói “giờ thì mặc quần nào” ngay trước khi điều này xảy ra trong quá trình thay đồ quen thuộc.
Một điều thú vị có thể nhận thấy là trẻ lúc này bắt đầu tự đưa ra chỉ dẫn cho bản thân. Ví dụ, bạn có thể nghe thấy trẻ nói “Đặt nó ở đó… rồi đặt cái đó lên…” khi trẻ chơi với các viên gạch.
KHẢ NĂNG LẮNG NGHE
Khả năng lắng nghe của trẻ trong môi trường yên tĩnh giờ đây đã phát triển ổn định. Bất cứ khi nào trẻ tỏ ra không lắng nghe tốt như trước, hãy đưa bé đi kiểm tra thính lực.
Các bệnh viêm tai mũi họng rất phổ biến ở trẻ trong độ tuổi mầm non và khi xảy ra thường xuyên, các bệnh này sẽ khiến thính lực suy giảm nhẹ, làm chậm sự phát triển khả năng lắng nghe đối với những trẻ trước đó chưa từng có vấn đề về thính lực. Những tổn thương thính lực có thể xấu đi từng ngày, thậm chí từng giờ, khiến việc lắng nghe trở nên khó khăn và khó hiểu. Chính vì điều này mà trẻ có thể sẽ tập trung sử dụng thị giác và xúc giác hơn là thính giác.
CHƠI CÙNG TRẺ
Giai đoạn này chứng kiến sự phát triển nhanh chóng và mạnh mẽ của kỹ năng chơi khám phá và chơi giả vờ. Chơi giả vờ lúc này phát triển thành chơi tưởng tượng thực sự. Hầu như lần nào con bạn cũng muốn bạn chơi cùng và sẵn sàng lắng nghe những đề xuất có thể giúp trẻ mở rộng hai hoạt động chơi này. (Tuy nhiên, bạn vẫn cần phải chú ý những thời điểm trẻ thực sự muốn “làm những việc của riêng mình”).
CHƠI KHÁM PHÁ
Khả năng khám phá đồ chơi và những gì có thể làm với đồ chơi của trẻ lúc này là không giới hạn. Khả năng kiểm soát cơ thể và sự phối hợp tay - mắt ngày càng tốt cho phép trẻ tạo ra những bước tiến ấn tượng ở giai đoạn này.
Có thể trẻ vẫn sẽ tiếp tục tham gia nhiều hoạt động mà trước đây trẻ yêu thích, nhưng bây giờ trẻ sẽ thực hiện với mức độ thành thạo và khéo léo hơn.
Trẻ có thể đá và bắt một quả bóng to, nhưng trẻ có thể nhận thấy rằng đá một chiếc hộp dễ hơn nhiều. Nhiều trẻ cũng bắt đầu có thể đạp xe ba bánh ở đầu giai đoạn này và cảm thấy rất phấn khích.
Con bạn có thể thành thạo xây dựng một tòa tháp bằng tám viên gạch đồ chơi, cẩn thận đặt từng viên chồng lên nhau. Trẻ cầm nắm bút màu và bút chì thành thạo hơn, vẽ đường nét rõ ràng hơn và có thể vẽ các đường nét nằm ngang. Trẻ bắt đầu thích các chất liệu vẽ khác như phấn và màu vẽ. Trẻ có thể xâu chuỗi hạt vòng khéo léo hơn và lần đầu tiên có thể sử dụng kéo. Nếu được chỉ cho cách cầm kéo, trẻ có thể cắt giấy và rất thích làm như vậy. Trẻ cũng nhanh chóng sử dụng được những đồ chơi tượng trưng cho các loại dụng cụ như ốc vít hay búa đóng đinh vít đồ chơi và sẽ chơi với chúng trong thời gian lâu hơn trước.
Trẻ ở lứa tuổi này đặc biệt thích ghép và phân loại. Những hoạt động này mang lại cho trẻ những hiểu biết ý nghĩa về thế giới đồ vật thông qua việc so sánh kích thước, hình dạng và màu sắc, và phát triển nhiều khái niệm như “đầy” và “rỗng”, “cứng” và “dẻo”. Trẻ không chỉ thích so sánh điểm khác biệt giữa các vật giống nhau mà còn thích ghép các vật nhỏ với các bức tranh.
Hầu hết trẻ ở độ tuổi này đều thích chơi với các miếng ghép hình và sẽ chơi với chúng lâu hơn nhiều so với trước.
CHƠI GIẢ VỜ
Chơi giả vờ phát triển mạnh trong giai đoạn này. Đặc trưng của giai đoạn này là trẻ đặc biệt thích những hoạt động trong gia đình như công việc nhà và làm vườn. Điều này cho thấy trẻ thực sự khát khao tìm hiểu xem người lớn đang làm gì và ý nghĩa của những hoạt động đó. Trẻ chăm chú quan sát trong thời gian tương đối dài và bắt đầu ghi nhớ, bắt chước những gì đã thấy, rồi đưa chúng vào trong hoạt động chơi của mình một cách đầy hứng khởi. (Đôi lúc bạn có thể nhận thấy rằng ở đầu giai đoạn này trẻ không phải lúc nào cũng làm đúng mọi thứ. Tôi còn nhớ một bé gái ở phòng khám của tôi đã từng đặt bỉm lên ghế khi chơi trò bày bàn ăn!).
Hoạt động chơi này cho thấy sự tiến bộ đáng kể. Ở giai đoạn trước, trẻ sử dụng các đồ vật trong những hành động đơn lẻ, ví dụ giả vờ chải tóc hay cầm cốc uống nước. Lúc này trẻ không chỉ nhớ các hành động đơn lẻ, mà còn nhớ toàn bộ quá trình, và có thể ngồi xuống, giả vờ đeo kính và cầm tờ báo lên. Trẻ có thể tái hiện toàn bộ quá trình rửa bát khi chơi với nước, lấy đĩa và những chiếc thìa, rửa và để ráo nước các đồ vật này trước khi cất đi. Một ví dụ khác, trẻ có thể đội mũ cho búp bê, đặt vào trong xe đẩy và đưa đi dạo. Tất cả những hành vi bắt chước này đều rất quan trọng, giúp trẻ phân biệt bản thân với những người khác, nhờ hiểu rõ hơn cảm giác làm những việc người khác làm so với làm những việc của bản thân.
Một sự phát triển nữa là vai trò của gấu bông và búp bê có sự thay đổi. Ở giai đoạn trước, trẻ đưa búp bê và gấu bông vào trong cuộc chơi với tư cách là những đối tác bị động. Lúc này, chúng trở thành các đối tác chủ động5. Ví dụ, gấu bông có thể đưa lại cho trẻ một cốc nước hay búp bê nhảy lên bắt bóng.
Con bạn sẽ muốn có người lớn cùng tham gia trong kiểu chơi này và giúp bé mở rộng hoạt động chơi bằng cách làm mẫu các hoạt động mà bé có thể đưa vào trong quá trình chơi của riêng mình. Ví dụ, bạn có thể gợi ý rằng búp bê có thể muốn uống nước sau khi tắm hay bé có thể hôn búp bê để chúc ngủ ngon sau khi búp bê nằm gọn gàng trên giường đi ngủ.
CHƠI TƯỞNG TƯỢNG
Chơi tưởng tượng thực sự, trong đó con bạn không chỉ mô phỏng những sự việc bé nhìn thấy, mà còn bắt đầu kết hợp các sự kiện đó theo nhiều cách mới để tạo nên một câu chuyện, bắt đầu xuất hiện từ đầu giai đoạn này và thực sự nở rộ, đặc biệt là khi trẻ có người lớn đồng hành và hứng thú đáp lại sự sáng tạo của bé, và góp phần giúp bé mở rộng hoạt động chơi tưởng tượng và chơi giả vờ.
Con bạn bắt đầu trải nghiệm nhiều hơn với tư cách là một con người độc lập, cũng như hiểu được cảm xúc và nhu cầu của người khác. Vì thế, trẻ bắt đầu tưởng tượng mình là một người khác và tái hiện các chuỗi hành động tưởng tượng chứ không chỉ đơn thuần là những gì mà trẻ đã quan sát được. Phổ biến nhất có lẽ là đóng vai mẹ, bố hoặc ai đó mà trẻ thường xuyên quan sát hằng ngày. Khi đó gấu bông và búp bê sẽ trở thành trẻ. Ví dụ, khi giả vờ làm mẹ, trẻ có thể xách giỏ mua hàng, đặt gấu bông vào trong xe đẩy và giả vờ đi mua sắm. Những hoạt động tưởng tượng này sẽ giúp trẻ hiểu được cảm giác khi trở thành người khác và làm những điều họ làm.
Đổi vai, ví dụ lần lượt làm người bán hàng và mua hàng, cũng là trò trẻ rất thích. Một lần nữa, thông qua trải nghiệm, trẻ cố gắng hiểu ý nghĩa của các hoạt động khác nhau và cảm giác khi làm những việc đó.
Trẻ cũng thích chơi tưởng tượng với các vật mẫu trong thời gian dài và có thể chơi với ngôi nhà và đồ đạc của búp bê hay các con vật trong nông trại và sở thú một cách đa dạng và sáng tạo hơn. Trẻ có thể giả vờ cho búp bê trong tranh ăn. Vào cuối giai đoạn này, trẻ thậm chí sáng tạo ra con người, ví dụ những người mua hàng trong một cửa hàng hay người đi thăm vườn thú.
Các công trình do trẻ dựng lên rất đa dạng, đến mức trẻ có thể muốn giữ nguyên chúng qua đêm để tiếp tục chơi vào ngày hôm sau!
TIVI VÀ VIDEO
Hãy tiếp tục duy trì các nguyên tắc:
✔ Hạn chế việc xem tivi hoặc video của con bạn trong thời lượng tối đa nửa tiếng mỗi ngày.
✔ Xem cùng con để bạn có thể thảo luận với bé về những nội dung đang xem.
✔ Tránh làm trẻ rối với những nội dung hư cấu như đoàn tàu biết bay hay các con vật biết nói. Con bạn vẫn còn một chặng đường dài phía trước để khám phá cách thức thế giới thực vận hành.
✔ Các tiêu chí chọn lựa nội dung video và tivi cũng giống như tiêu chí chọn sách. Trẻ vẫn sẽ thích những nhân vật quen thuộc làm những việc giống như bé đang làm, thích gặp lại những nhân vật quen thuộc và xem chúng tái hiện các hoạt động quen thuộc hằng ngày.
✔ Các bài thơ, bài vè và âm nhạc vẫn rất cuốn hút trẻ, những trò đùa hài hước cũng vậy, nhất là các trò diễn hề.
✔ Cũng giống như nội dung sách, trẻ sẽ thích các chương trình có các khái niệm làm trẻ thích thú, ví dụ các khái niệm về kích thước và con số.
✔ Trẻ sẽ thích những câu chuyện ngắn, và cũng giống như khi được đọc sách cho nghe, trẻ thích nghe những giọng sống động và giàu tính biểu cảm.
HỘP ĐỒ CHƠI
Những món đồ được gợi ý bổ sung vào hộp đồ chơi của trẻ được chia thành các nhóm có thể khuyến khích trẻ chơi khám phá và chơi giả vờ. Tuy nhiên, giống như tất cả các giai đoạn trước, con bạn có thể sẽ làm bạn ngạc nhiên khi có những cách sử dụng đồ chơi của riêng mình.
Chơi khám phá
✔ Giấy có màu sắc và kích thước khác nhau
✔ Màu vẽ và bút lông
✔ Phấn
✔ Kéo nhựa
✔ Xe ba bánh
✔ Bộ tranh lô tô
✔ Thêm bộ ghép hình
✔ Thêm nhiều hộp
Chơi giả vờ
✔ Tiền và hộp đựng tiền
✔ Nồi cơm điện
✔ Đồ làm vườn hoặc dụng cụ làm việc nhà
GIÁ SÁCH
Hãy tiếp tục đọc một cuốn sách cùng với con bạn mỗi ngày. Như chúng ta đã biết, không gì có thể tạo nền tảng cho việc đọc của trẻ tốt hơn việc này.
Dù bạn làm bất cứ điều gì, đừng bao giờ cố gắng dạy trẻ đọc ở giai đoạn này. Điều quan trọng, giống giai đoạn trước, là bạn và bé có những khoảng thời gian ngọt ngào bên nhau khi bạn đưa bé tới thế giới kỳ diệu của sách. Trẻ sẽ lĩnh hội được những thông tin quan trọng như đọc từ trái sang phải, phần lời có liên hệ với phần tranh và trên hết những cuốn sách thực sự rất thú vị.
Con bạn sẽ vẫn thích những câu chuyện về các hoạt động quen thuộc thường ngày, từ đó có thể nói về những hoạt động trong quá khứ và tương lai giống như thỉnh thoảng bé vẫn thường chơi. Đây chính là những cơ hội tuyệt vời để bạn cung cấp cho trẻ đầu vào ngôn ngữ phong phú.
Các câu chuyện có thể dài hơn và nên đi kèm những bức tranh chân thực, sáng màu. Con bạn sẽ rất thích những câu chuyện có nhiều chi tiết. Những cuốn sách bao gồm một câu chuyện thú vị kết hợp với những bức tranh bắt mắt sẽ là lựa chọn thích hợp nhất.
Trẻ sẽ thích một số nhân vật nhất định trong một vài cuốn sách. Trẻ sẽ nhanh chóng có cảm giác thân thuộc thoải mái với những nhân vật này như với những người bạn cũ. Trẻ sẽ thích nói về cảm xúc, mong muốn cũng như các hoạt động của các nhân vật đó.
Trẻ đặc biệt yêu thích những câu chuyện về chính trẻ và việc bổ sung thêm các bức ảnh và câu chuyện liên quan đến những bức ảnh đó cũng sẽ được trẻ rất yêu thích.
Các bài hát, bài thơ vẫn được trẻ yêu thích và rất hữu ích với trẻ vì chúng là tiền đề quan trọng đối với khả năng đọc của trẻ. Hãy đảm bảo rằng bạn đọc với giọng sống động và nhấn mạnh vào nhịp điệu trong những bài hát, bài thơ này.
Nội dung các câu chuyện có nhiều câu chứa ba từ quan trọng cũng rất hữu ích với trẻ, ví dụ “Bà làm mất mũ của mình” hay “Cậu bé thổi tắt nến”.
Trẻ có thể sẽ rất hứng thú với các khái niệm như to và nhỏ, một và nhiều và thích những cuốn sách minh họa những khái niệm này.
Có nhiều cuốn sách tuyệt vời đáp ứng những tiêu chí này và dưới đây là một số ví dụ. (Trẻ không cần nhiều sách mới ở thời điểm này, vì trẻ vẫn thích thường xuyên lặp lại các câu chuyện quen thuộc).
✔ Ella and the Naughty Lion (Ella và sư tử nghịch ngợm) Anne Cottinger và Russell Ayto (NXB Mammoth)
✔ The Pop-up Potty Book (Sách pop-up dạy trẻ ngồi bô) Marianne Borgardt và Maxi Chambliss (NXB Orion Children’s)
✔ Usborne First Experiences (Sách của Usborne - Những trải nghiệm đầu tiên)
Anne Civardi và Stephen Cartwright (NXB Usborne)
✔ All Join In (Tất cả cùng chơi) Quentin Blake (NXB Red Fox)
✔ Oh Where, Oh Where (Ở đâu, ở đâu) John Prater (NXB Bodley Head)
✔ As Quiet as a Mouse (Im lặng như tờ) Hilda Offen (NXB Red Fox)
✔ Za-Za’s Baby Brother (Em trai của Za-Za) Lucy Cousins (NXB Walker Books)
✔ Eat Your Dinner (Ăn bữa tối của con đi) Virginia Miller (NXB Walker Books)
✔ Oliver’s Vegetables (Oliver và các loại rau củ) Vivian French và Alison Bartlett (NXB Hodder Children’s)
✔ I Like It When… (Con thích…) Mary Murphy (NXB Mammoth)
TỔNG KẾT
Tóm lại, khi được hai tuổi rưỡi, con bạn có thể:
✔ Nói được khoảng 200 từ hoặc nhiều hơn.
✔ Tự nói chuyện một mình về những gì đang diễn ra.
✔ Hỏi những câu hỏi “cái gì?” và “ở đâu?”.
✔ Ghép ba từ với nhau.
✔ Tự gọi mình là “con”.
LÝ DO CẦN LO LẮNG
Dưới đây là những tình huống mà bạn nên đi gặp bác sĩ tư vấn cho sự phát triển của con. (Mặc dù vậy, hãy nhớ rằng tốc độ phát triển của nhiều trẻ sẽ có chút khác biệt).
Nếu bạn lo lắng, ngay cả khi lý do khiến bạn lo lắng không được đề cập đến ở đây, hãy đưa con bạn đến gặp bác sĩ càng sớm càng tốt.
Khi bé được hai tuổi rưỡi, bạn sẽ cần đến tư vấn từ chuyên gia nếu:
✔ Số lượng từ trẻ nói được không có dấu hiệu tăng lên.
✔ Trẻ vẫn chủ yếu sử dụng các từ đơn lẻ thay vì ghép hai từ với nhau.
✔ Bạn thường không thể hiểu những gì trẻ nói.
✔ Trẻ dường như không muốn bạn chơi cùng.
✔ Trẻ không chơi giả vờ và chơi tưởng tượng.
✔ Trẻ dường như không hiểu điều bạn nói với trẻ nếu bạn không diễn đạt nó một cách thật đơn giản.
✔ Thời gian tập trung chú ý hầu như vẫn rất ngắn.
CHƯƠNG TRÌNH TRẺ HỌC NÓI
NỬA TIẾNG MỖI NGÀY
Hãy đảm bảo rằng khoảng thời gian này không bị gián đoạn. Tôi hi vọng cả bạn và bé đều cảm thấy vui vẻ và không cần phải băn khoăn gì về khoảng thời gian này. Nó sẽ tiếp tục hỗ trợ con bạn rất nhiều, không chỉ về mặt phát triển ngôn ngữ, mà còn phát triển kỹ năng chơi, khả năng tập trung và cảm xúc của trẻ.
Trên thực tế, bạn đang cung cấp cho con một môi trường tốt nhất để bé tăng cường khả năng hiểu ngôn ngữ, điều này có ý nghĩa vô cùng lớn đối với sự phát triển cảm xúc của trẻ. Nhiều nghiên cứu ở Hoa Kỳ và Vương quốc Anh cho thấy số lượng trẻ chậm phát triển ngôn ngữ có vấn đề về cảm xúc chiếm tỉ lệ rất cao6, 7, 8. Điều này hoàn toàn dễ hiểu vì không khó hình dung cảm giác khó chịu khi không thể hiểu những gì đang được nói hay không thể làm người khác hiểu điều mình muốn nói.
Giải thích tại sao trẻ có thể và không thể làm một việc nào đó
Mối liên hệ giữa sự phát triển cảm xúc và ngôn ngữ có vai trò rất quan trọng ở độ tuổi này, thường được biết đến với tên gọi “khủng hoảng tuổi lên hai”. Trẻ ở độ tuổi này bắt đầu coi bản thân là người độc lập, và trong quá trình khẳng định bản thân, trẻ luôn có xu hướng phản kháng bằng cách không chịu làm những việc được yêu cầu. Hầu hết chúng ta có thể tránh được những cơn bực bội khó chịu này bằng cách giải thích cho trẻ tại sao trẻ không thể làm một điều gì đó và thương lượng với trẻ. (Tốt hơn hết, bạn nên tránh nói “không” nếu không thực sự cần thiết). Bạn có thể dễ dàng giải thích với một đứa trẻ hiểu tốt ngôn ngữ. Trái lại, những trẻ có khả năng hiểu ngôn ngữ hạn chế thường cảm thấy mình đang sống trong một thế giới mà ở đó người lớn kiên quyết ngăn cản trẻ làm những điều trẻ muốn và ép buộc trẻ phải làm những điều trẻ không muốn. Không khó để nhận thấy rằng các vấn đề về hành vi có thể dễ dàng phát sinh từ đây.
Mức độ hiểu và sử dụng ngôn ngữ của trẻ cũng chi phối khả năng tương tác của trẻ với nhau. Một nghiên cứu đáng chú ý tại Mỹ phát hiện ra rằng khả năng hòa nhập ở trẻ có thể được dự đoán dựa trên mức độ hiểu ngôn ngữ của trẻ9.
Bé Dan bốn tuổi được đưa đến gặp tôi vì bé chỉ nói chuyện giống như một đứa trẻ hai tuổi. Mẹ bé cho biết cô cảm thấy rất lo lắng vì Dan không thể kết bạn. Cô đã cố gắng giúp con mình bằng cách cho các con ở nhà để chơi cùng và cho các con cùng tham gia các chuyến đi thú vị, nhưng một ngày luôn kết thúc bằng màn đánh nhau và nước mắt. Khi Dan và mẹ bắt đầu Chương trình Trẻ học nói, kỹ năng ngôn ngữ của bé nhanh chóng bắt kịp và người mẹ nhận thấy con mình và những đứa trẻ khác bắt đầu trao đổi sẽ làm việc gì, thương lượng với nhau và thiết lập các nguyên tắc thay vì đánh nhau. Khả năng hòa nhập của Dan bắt đầu được cải thiện ngay sau đó, và sáu tháng sau, khả năng tương tác xã hội và ngôn ngữ của bé đã phát triển bình thường so với lứa tuổi.
Như đã phân tích, sự tập trung tuyệt đối, không phân tán của người lớn thân thiết với trẻ có vai trò quan trọng giúp trẻ cảm thấy được ủng hộ, từ đó phát triển sự tự tin và giải phóng trẻ khỏi những căng thẳng, áp lực phải cố gắng bằng mọi cách (thật buồn vì trẻ thường trở nên nghịch ngợm, gây rối) để có được sự quan tâm ấy. Tôi đã gặp nhiều trẻ nhanh chóng bình tĩnh trở lại khi bắt đầu Chương trình Trẻ học nói, thậm chí trước khi trẻ có đủ điều kiện ngôn ngữ đầu vào để tăng khả năng hiểu ngôn ngữ.
Lần đầu tiên gặp bé Teddy, khi đó, bé mới ba tuổi, trông bé vô cùng căng thẳng đến nỗi tôi có cảm giác bé có thể “bùng nổ” bất kỳ lúc nào. Các động tác của bé vụng về đến mức khiến khả năng phối hợp trông rất kém. Bé và mẹ lúc này đang rơi vào vòng luẩn quẩn, hành vi của bé ngày càng tệ hơn nhằm thu hút được sự chú ý của mẹ, còn người mẹ khó chịu với điều này đến nỗi cô ngày càng ít chú ý tới con. Teddy đã thay đổi nhanh chóng ngay khi bé nhận ra rằng dù bé cư xử như thế nào, bé vẫn có được thời gian chơi cùng mẹ hằng ngày. Chỉ sau vài ngày, những hành vi quấy khóc, chống đối đã biến mất.
Lúc này, bạn có thể làm nhiều điều để củng cố và làm phong phú hoạt động chơi của trẻ. Tại giai đoạn này, những gợi ý của người lớn nếu được đưa ra một cách hợp lý có thể giúp trẻ phát triển khả năng tưởng tượng trong hoạt động chơi giả vờ, cũng như giúp trẻ tìm ra được nhiều cách tuyệt vời khác để chơi với đồ chơi.
Đây là độ tuổi mà số trẻ được đưa đến khám chuyên khoa điều trị các vấn đề về ngôn ngữ và giao tiếp ở mức cao nhất và tôi luôn cảm thấy buồn khi thấy những đứa trẻ không bao giờ được người lớn chơi cùng. Trải nghiệm của những trẻ này hạn chế hơn rất nhiều so với những trẻ có người lớn song hành trong các hoạt động chơi và hướng dẫn bé cách thực hiện các hoạt động.
Mandy là một bé gái tóc đen xinh xắn. Tất nhiên là bé có rất nhiều đồ chơi ở nhà và về cơ bản bé biết những đồ chơi đó để làm gì, nhưng cách bé chơi với đồ chơi rất hạn chế. Ví dụ, khi ngồi chơi với ngôi nhà búp bê, bé chỉ chất đống đồ đạc vào trong nhà một cách ngẫu nhiên. Bé chỉ đẩy búp bê đi vòng quanh, chứ không có hoạt động chơi nào thực sự.
Scott từng được nhiều người giữ trẻ khác nhau chăm sóc nhưng không ai trong số đó thực sự chơi với bé. Khi lầu đầu tiên đến khám, Scott cầm đồ chơi không chút hứng thú. Có thể thấy rõ bé không hề mong muốn người lớn chơi cùng mình. Tôi gặp lại bé hai tuần sau khi người mẹ thiết lập được thời gian chơi với con mình hằng ngày và sự thay đổi ở bé thực sự làm tôi rất vui. Thỉnh thoảng Scott đưa đồ chơi cho mẹ, háo hức nhìn mẹ và sẵn sàng tiếp nhận các đề xuất cho hoạt động chơi do mẹ đưa ra. Rõ ràng, hai mẹ con đang bắt đầu có những giây phút rất tuyệt vời bên nhau.
Thời gian chơi cùng nhau đều đặn tạo nên nền tảng trải nghiệm chung giữa bạn và bé, mang đến những chủ đề hội thoại tuyệt vời. Những cuộc trò chuyện này có vai trò rất quan trọng đối với sự phát triển ngôn ngữ và khả năng hiểu biết về thế giới của trẻ.
Khả năng chú ý của con bạn giờ đang chuyển sang một giai đoạn mới đầy thú vị. Nhận thức của người lớn về điều này và về cách hỗ trợ trẻ có ý nghĩa rất lớn đối với sự phát triển của trẻ và thời gian chơi một - một chính là thời điểm thích hợp nhất để giúp đỡ trẻ. (Trái lại, việc người lớn không chú ý đến điều này có thể là ngọn nguồn của các cơn bực bội ở cả người lớn và trẻ nhỏ, dẫn đến nhiều cơn thịnh nộ. Ví dụ, nếu bạn không biết sự chú ý của bé vẫn mang tính đơn kênh và luôn muốn bé trả lời khi bé đang bận, rất có thể bạn sẽ nghĩ bé không trả lời là do không chịu hợp tác).
TẠO MÔI TRƯỜNG PHÙ HỢP
Hãy chắc chắn rằng môi trường bạn chơi với trẻ vẫn yên tĩnh và hai người không thể bị xen ngang giữa chừng.
Hãy đảm bảo môi trường yên tĩnh trong thời gian chơi
Đồ chơi cần phải ở trạng thái hoàn chỉnh và đặt tại một nơi cố định để con bạn biết chính xác đồ chơi ở đâu và không cần phân tâm vì phải đi tìm chúng.
Sàn nhà hoặc mặt bàn cần đảm bảo không gian thoáng để trẻ có nhiều chỗ vui chơi. Một vài hoạt động chơi giả vờ của trẻ có thể cần một khoảng không gian khá rộng. Trẻ có thể sẽ muốn giữ nguyên mọi thứ đang chơi cho đến hôm sau.
NÓI CHUYỆN VỚI CON
❖ Tiếp tục cùng nhau chia sẻ trọng tâm chú ý
Tầm quan trọng của việc tiếp tục chia sẻ trọng tâm chú ý giữa bạn và con trong khoảng thời gian chơi không thể xem nhẹ. Tuy nhiên, cách thức và bản chất của quá trình ấy lúc này đang có sự thay đổi. Khi trẻ lớn hơn, trẻ ngày càng ít nói đến những chuyện đang diễn ra trong hiện tại, mà thay vào đó, trẻ nói về những điều trẻ đã trải nghiệm và những dự định cho thời gian tới. Điều này rất có ích cho sự phát triển ngôn ngữ, vì nó cho phép người lớn sử dụng và cho phép trẻ hiểu được nhiều cấu trúc câu phức tạp hơn, ví dụ “Khi mẹ con mình tới công viên…” hay “Khi chúng ta đi ra ngoài mua sắm, chúng ta đã nhìn thấy…”.
Bé Andrea hai tuổi đến phòng khám lần đầu tiên sau hôm bé được đi ăn nhà hàng. Rõ ràng bé cảm thấy rất hứng thú và muốn tái hiện trải nghiệm này, có điều bé chưa nắm rõ trình tự các sự việc. Bé trả tiền cho người phục vụ (chính là tôi) ngay khi đến và sau đó đưa cho tôi mấy ổ bánh mì. Toàn bộ trình tự bị đảo lộn và đơn giản là vì không ai giải thích cho bé ý nghĩa của các sự việc trước hoặc sau khi sự việc đó diễn ra.
Nói về những trải nghiệm trong quá khứ cũng giúp trẻ hiểu rõ trình tự các hoạt động diễn ra hằng ngày.
Những trẻ không có cơ hội giao tiếp như thế này sẽ thể hiện rõ trong hoạt động chơi rằng chúng không hiểu được ý nghĩa và mục đích của những trải nghiệm đã có, vì thế có cảm giác sống trong một thế giới khó hiểu.
Hãy đảm bảo rằng những cuộc hội thoại về các sự kiện quá khứ và tương lai luôn do trẻ khởi xướng và kết thúc khi sự tập trung của trẻ chuyển hướng sang việc khác. Hãy để trẻ hoàn toàn kiểm soát thời lượng hội thoại về các sự kiện hiện tại trong quá trình chơi.
Nội dung những cuộc hội thoại này tương đối mở rộng và có thể bao gồm những đoạn trao đổi về cảm xúc, động cơ cũng như các hành động.
Luôn dõi theo sự chú ý của trẻ và đưa vào cuộc chơi nhiều từ mới
Hãy đưa thật nhiều từ mới vào các cuộc hội thoại. Đừng e ngại việc mở rộng vốn từ của trẻ bằng cách này. Chừng nào bạn vẫn đang dõi theo sự chú ý của trẻ, trẻ sẽ dễ dàng tiếp nhận những từ mới. Giống như giai đoạn trước, luôn luôn cho trẻ thấy được điều bạn muốn nói bằng cách sử dụng điệu bộ cử chỉ và liên hệ những gì bạn nói với chính xác những gì đang diễn ra tại thời điểm đó. Ví dụ, sau khi cùng bé xây dựng một tòa tháp bằng gạch, bạn có thể nói “Tháp đang đổ này! Ôi trời, nó đổ sập rồi” cùng lúc với những gì đang diễn ra.
Như đã nói ở phần trước, việc trẻ và người lớn có chung trọng tâm chú ý chính là tiền đề quan trọng nhất cho việc học giao tiếp và văn hóa sau này. Các tác giả của một nghiên cứu đáng chú ý ở Anh10 đã chỉ ra rằng các kỹ năng chia sẻ sự chú ý ở giai đoạn này là những cơ sở để trẻ hoàn thiện khả năng hiểu được suy nghĩ và cảm xúc của người khác khi trẻ lên bốn và năm tuổi.
❖ Giúp trẻ phát triển hoạt động chơi
Gần như chắc chắn rằng con bạn sẽ muốn bạn chơi cùng vì suốt thời gian qua bạn và bé đã có nhiều niềm vui cùng nhau.
Giống như bạn vẫn luôn làm khi chơi cùng trẻ trong giai đoạn trước, hãy đảm bảo rằng bạn duy trì “tường thuật liên tục” về những việc liên quan trực tiếp đến trọng tâm chú ý của trẻ, vì đây vẫn là cơ hội học tập ngôn ngữ rất tuyệt vời.
Mặc dù con bạn có thể đang bước vào giai đoạn có thể nghe theo định hướng của người lớn trong một số tình huống, tuy nhiên, tốt hơn hết, bạn chưa nên làm như vậy trong quá trình chơi. Điều kiện học ngôn ngữ tối ưu của trẻ vẫn là thuận theo lựa chọn hoạt động chơi của chính trẻ. Tôi đã từng gặp nhiều em bé có bố mẹ liên tục chỉ dẫn cho con ngay khi họ nhận ra rằng thi thoảng con họ có thể làm theo chỉ dẫn của họ.
Bé Nigel bốn tuổi được đưa tới phòng khám của tôi bởi vì bé nói không rõ. Bé tiến đến hộp đồ chơi, và ngay khi tôi bắt đầu nói chuyện, cậu bé đưa tay lên bịt hai tai lại. Sau đó, khi tôi nhìn thấy bé chơi cùng bố mẹ, tôi hiểu tại sao điều này xảy ra. Cả bố và mẹ – và đôi khi cùng một lúc – liên tục hướng dẫn bé như “Con đến đây và xem này”, “Giờ chơi trò ghép hình này nhé”, “Dừng cái đó lại đi” và “Được rồi, bây giờ xây gạch nhé”. Cả gia đình lúc đó trở nên xung đột và khó chịu với nhau.
Đưa ra gợi ý để mở rộng các hoạt động chơi của trẻ
Tuy nhiên, bạn có thể đưa ra một số gợi ý hữu ích để giúp bé mở rộng hoạt động chơi giả vờ. Ví dụ, nếu bạn và bé đang cùng nhau chơi trò đi gặp bác sĩ, bạn có thể cho bé xem toa thuốc, hoặc nếu bạn đóng vai người bán hàng, hãy chỉ cho bé cách cái cân hoạt động.
Một điều hữu ích bạn nên làm là chỉ cho bé tất cả những cách có thể chơi với đồ chơi. Ví dụ, bé sẽ rất thích nếu bạn chỉ cho bé cách xây dựng một tòa tháp đôi khi bé đã biết xây tòa tháp đơn thành thạo.
Khi chỉ dẫn cho bé một hoạt động mới, tốt hơn hết bạn nên bắt đầu hoạt động rồi rút lui để bé tự mình thực hiện. Bé sẽ cho bạn biết nếu bé cần bạn.
Vì bạn đã trở thành một đối tác tuyệt vời, con bạn sẽ muốn bạn đưa ra chỉ dẫn, chọn đúng thời điểm để làm vậy sẽ không gây ra bất cứ vấn đề gì. Bạn đã biết rõ khả năng chú ý của trẻ nên sẽ không đưa ra chỉ dẫn cho trẻ khi trẻ đang mải miết tập trung vào một việc gì đó. Hãy nhớ dừng lại ở mức độ đề xuất và đừng bao giờ biến nó thành mệnh lệnh. Nếu trẻ không hứng thú thì không bao giờ được ép buộc trẻ.
Lợi ích của việc không điều khiển trẻ trong quá trình chơi đã được nhiều nghiên cứu khoa học chứng minh. Ví dụ, một nghiên cứu ở Canada chỉ ra rằng khả năng ngôn ngữ của những trẻ có mẹ can thiệp sâu vào hoạt động chơi của con thấp hơn nhiều so với những trẻ được mẹ thuận theo sự lựa chọn của trẻ trong quá trình chơi11.
❖ Giúp trẻ tiếp tục hứng thú lắng nghe
Một điều rất quan trọng cần duy trì là con bạn tiếp tục có nhiều trải nghiệm để nhận ra rằng lắng nghe là việc dễ dàng, hấp dẫn và thú vị.
Những bài hát, bài thơ, bài vè và những bài đi kèm hành động có tiết tấu lặp lại như “The wheels on the bus” (Những chiếc bánh xe buýt) và “Bumpy road” (Con đường gập ghềnh) là lựa chọn tuyệt vời để giúp trẻ hứng thú lắng nghe. Như chúng ta đã biết, chúng còn giúp trẻ nhận thức được vần điệu cũng như cách các âm kết hợp với nhau để tạo nên từ, góp phần hỗ trợ việc đọc của trẻ sau này. Trẻ sẽ thích những bài thơ, bài vè có giai điệu quen thuộc nói về chính bản thân mình.
Một điều rất thú vị ở giai đoạn này là trẻ bắt đầu bắt chước hành động ho và hắt xì. Trẻ sẽ nhận thấy một trận ho giả vờ rất buồn cười.
Xét về cách nói chuyện với con, bạn có thể làm rất nhiều việc để giúp bé cảm thấy thích thú khi lắng nghe bạn nói.
Giúp trẻ tiếp tục hứng thú lắng nghe
Tôi hi vọng khi trò chuyện với con, giọng nói sống động và đầy cảm xúc giờ đây đã trở thành cách nói chuyện tự nhiên của bạn, đồng thời bạn nói chậm hơn và to hơn so với lúc nói chuyện với người lớn. Những điều này khiến giọng nói của bạn trở nên hấp dẫn và dễ nghe với bé, vì vậy hãy cứ duy trì. Tương tự, quãng nghỉ ngắn giữa các câu cũng giúp trẻ lắng nghe điều bạn vừa nói dễ dàng hơn.
Giống như giai đoạn trước, thu hút sự chú ý của trẻ đối với những âm thanh phát ra từ thứ mà trẻ đang tập trung chú ý cũng rất thú vị, ví dụ âm thanh phát ra khi bạn mở hoặc đóng một cái hộp.
Trẻ vẫn sẽ rất thích lắng nghe các âm vui nhộn, cho nên hãy tiếp tục tạo ra những âm thanh vui nhộn ấy.
❖ Nói giúp trẻ điều trẻ muốn nói
Con bạn lúc này có rất nhiều điều để nói, nhưng vẫn chưa có đủ ngôn ngữ để thể hiện điều đó. Giống như giai đoạn trước, khi trẻ phát âm sai một từ, hãy tìm cách nói từ đó trong một vài câu ngắn, ví dụ “Đúng rồi, đó là con khỉ đột. Khỉ đột rất to. Một con khỉ đột rất to!”.
Nếu câu của trẻ không hoàn thiện hoặc sai trật tự từ, hãy nói giúp trẻ điều trẻ muốn nói. Ví dụ, nếu trẻ nói “Bố làm đi”, bạn có thể nói “Đúng rồi, bố đi làm rồi”. Điều này sẽ hỗ trợ bé rất nhiều trong việc phát triển kỹ năng hội thoại, vì vậy hãy nắm bắt mọi cơ hội để giúp bé.
Khi đáp lại lời trẻ, luôn bắt đầu bằng từ “Đúng rồi”
Giống như giai đoạn trước, một điều vô cùng quan trọng là luôn luôn biến việc nói giúp trẻ trở thành một phần của cuộc hội thoại tự nhiên. Nguyên tắc vàng vẫn luôn là bắt đầu bằng từ “Đúng rồi”.
Có thể một lúc nào đó, bạn sẽ rơi vào tình huống khó xử khi mà bạn không hiểu bé vừa nói gì. Hãy đảm bảo rằng trẻ luôn cảm thấy việc này là lỗi của bạn. Tôi thường nói những câu như “Mẹ xin lỗi, mẹ không nghe rõ”, và nếu cần, tôi động viên con mình cố gắng thử mọi cách chỉ cho tôi biết bé muốn nói điều gì.
❖ Sử dụng các câu ngắn trong quá trình chơi
Cách tốt nhất để nói chuyện với con bạn trong thời gian chơi một - một tiếp tục có sự khác biệt so với cách bạn nói chuyện với bé trong những khoảng thời gian còn lại. Khả năng hiểu của bé lúc này đã mở rộng và nếu mọi thứ diễn ra bình thường, ngoài thời gian chơi một - một, lúc này bạn thực sự có thể nói chuyện với bé về nhiều vấn đề. Tuy nhiên, bản thân con bạn có thể vẫn đang sử dụng chủ yếu các câu hai đến ba từ, các câu vẫn chưa hoàn toàn chính xác và bé cũng có thể có nhiều lỗi phát âm. Tất cả những điều này có thể khiến cho con bạn ở giai đoạn này nhiều lúc trở nên khó hiểu, đặc biệt là với những người không hiểu rõ bé.
Đừng nói những câu quá dài
Để giúp trẻ vượt qua giai đoạn này nhanh nhất có thể, tốt hơn hết, bạn nên sử dụng các câu ngắn trong quá trình chơi cùng trẻ, đồng thời giới thiệu với trẻ thật nhiều từ mới. Hãy cố giới hạn một số câu sao cho chỉ chứa tối đa ba từ quan trọng, ví dụ “Gấu ngã khỏi ghế rồi”, “Ngồi lên ghế nào gấu ơi” hay “Gấu đừng ngã nữa nhé”.
Tôi đã từng gặp một bé gái rất thông minh tên là Mary tại phòng khám. Từ vựng và cách đặt câu của bé đều ổn, nhưng tôi nhận thấy các câu của bé rất khó hiểu vì nhiều âm của bé không rõ. Người mẹ có thể hiểu rõ con gái, nhưng không nhận ra rằng người khác khó hiểu được những gì con gái mình nói. Cô ấy sử dụng những câu rất dài để nói với con và hiển nhiên toàn bộ sự chú ý của Mary dồn vào việc nắm bắt nghĩa của những câu này. Khi người mẹ bắt đầu nói rõ những điều Mary đang cố gắng diễn đạt và nói chuyện với con bằng các câu ngắn, lời nói của Mary nhanh chóng trở nên rõ ràng hơn.
❖ Tiếp tục việc lặp lại
Việc lặp lại lúc này vẫn rất hữu ích, đặc biệt là khi bạn nghĩ rằng mình đang sử dụng một từ mà trẻ không biết. Việc đưa từ đó vào trong những câu ngắn khác nhau sẽ nhanh chóng giúp trẻ hiểu được từ đó. Ví dụ, bạn có thể nói: “Mẹ đang cắt này. Đang cắt khoai tây. Xong rồi, những lát khoai tây”.
❖ Mở rộng điều trẻ nói
Chúng ta đã nói về tầm quan trọng của việc nói rõ điều trẻ muốn nói khi các từ hay câu của trẻ không rõ ràng. Hãy tiếp tục làm vậy.
Mở rộng một chút điều trẻ vừa nói
Đôi lúc, giống như giai đoạn trước, bạn có thể mở rộng điều trẻ vừa nói bằng cách thêm một ít thông tin. Ví dụ, bạn có thể phản hồi câu “Mẹ đi cửa hàng” bằng cách nói: “Đúng rồi, mẹ đã đi tới cửa hàng. Mẹ mua mấy đôi giày mới”.
Những câu phản hồi này là điều kiện tuyệt vời để phát triển khả năng hiểu của con bạn. Chúng cung cấp cho trẻ nhiều thông tin về ngữ pháp và nghĩa của từ ở dạng dễ nhất để trẻ có thể tiếp thu12, 13, 14.
Hãy luôn ghi nhớ những nguyên tắc vàng sau: Luôn bắt đầu bằng từ “Đúng rồi” và không bao giờ tạo cho trẻ cảm giác rằng bạn đang sửa lỗi cho trẻ.
NHỮNG ĐIỀU NÊN TRÁNH Ở ĐỘ TUỔI NÀY
Giống như giai đoạn trước, hãy luôn đảm bảo rằng không có ai sửa lỗi khi trẻ nói hay yêu cầu trẻ nói hoặc bắt chước các từ hay các âm. Tôi hi vọng các bạn hiểu được rằng vai trò của người lớn chúng ta là nói chuyện với trẻ theo những cách thích hợp nhất, khi đó trẻ sẽ biết cách nói chuyện phù hợp. Như đã trình bày từ trước, việc buộc trẻ nói hay bắt chước các từ, các âm không chỉ không cần thiết mà còn có thể cản trở khả năng nói của trẻ. Chúng ta không muốn gửi tới trẻ thông điệp rằng chúng ta không thích cách trẻ nói.
ĐẶT CÂU HỎI CHO TRẺ
Bên cạnh những câu hỏi tu từ mà chúng ta đã thảo luận ở phần trước, một số câu hỏi khác lúc này có thể sử dụng được, ví dụ “Vui thật đấy con nhỉ?”. Những câu này là một cách tuyệt vời để trẻ biết rằng bạn đang tạo cơ hội để bé khởi xướng hội thoại. Bạn cũng có thể sử dụng một số câu hỏi để giúp trẻ nhớ được trình tự các sự kiện. Ví dụ, câu “Con có nhớ con gì đi sau bạn thiên nga to lớn không?” có thể giúp trẻ nhớ ra rằng trẻ cũng đã nhìn thấy một vài bạn thiên nga con. Hãy lưu ý hạn chế số lượng những câu hỏi kiểu này và luôn luôn tự trả lời nếu trẻ không có câu trả lời.
Không bao giờ đặt câu hỏi cho trẻ nhằm bắt trẻ trả lời. Xin nhắc lại đây không phải là đặc trưng của giao tiếp tự nhiên và trẻ biết rất rõ điều này.
Hạn chế sử dụng ngôn ngữ “tiêu cực”. Bạn sẽ phải dùng hành động để đưa bé tránh xa hoặc đến gần một vật gì đó và sau đó bạn sẽ có nhiều thời gian để giải thích cho trẻ tại sao một số việc bị cấm và một số việc khác trẻ buộc phải làm dù thích hay không.
Cụ thể là, hãy cố gắng hạn chế tối đa từ “không”. Bản thân người lớn chúng ta không thích nghe từ này và các em bé cũng vậy. Việc hạn chế từ “không” cũng sẽ giúp bạn tránh được một số cơn thịnh nộ của trẻ.
KHÔNG CHỈ NỬA TIẾNG MỖI NGÀY
✔ Luôn tường thuật với trẻ về các hoạt động hằng ngày.
✔ Giải thích cho trẻ tại sao trẻ không thể làm một số việc nhất định và bắt buộc phải làm một số việc khác.
✔ Giúp trẻ tham gia các cuộc hội thoại của bạn bằng cách nói cho trẻ biết bạn đang nói về điều gì một cách rõ ràng.