2.5 - 3 tuổi

TỔNG QUAN

Con bạn ở giai đoạn này cực kỳ đáng yêu. Phần lớn thời gian bé rất dễ bảo, thích giúp đỡ bạn và cũng rất tình cảm, đây thực sự là một điều đáng mừng. Tuy nhiên, có đôi lúc bé sẽ nổi cáu nếu không được như ý và không dễ dỗ dành như trước.

Khả năng độc lập của bé tiếp tục phát triển mạnh mẽ và bé không cần sự chú ý của bạn nhiều như trước. Lúc này, bé có thể ăn gọn gàng và chơi nhiều hoạt động hơn trong khoảng thời gian dài hơn. Tuy nhiên, đôi lúc bé cũng rất khó chiều. Bạn sẽ thấy mình phải chật vật thiết lập một hoạt động cho bé và chỉ mấy phút sau đã phải thu dọn vì bé đột nhiên không còn hứng thú nữa.

Bé vẫn chưa thể nhận biết được các mối nguy hiểm nên người lớn vẫn cần để mắt đến bé thường xuyên, nhất là khi bé ở quanh khu vực tồn tại nhiều mối nguy như gần cổng hay hồ nước.

Bé vẫn rất thích được ra ngoài chơi và giờ có thể đồng hành trong những chuyến đi lâu hơn và xa hơn. Bé cũng bắt đầu thích chơi với các nhóm gồm phụ huynh và trẻ nhỏ.

Cảm xúc của trẻ vẫn phụ thuộc rất nhiều vào bạn và lúc này, bé có thể cảm thấy ghen tị với em của mình.

30 – 33 THÁNG TUỔI

SỰ PHÁT TRIỂN NGÔN NGỮ

Lượng từ vựng trẻ hiểu được tiếp tục tăng nhanh, nhờ đó, trẻ có thể dõi theo ngày càng nhiều các câu phức. Lúc này, trẻ có thể nhận diện không chỉ hầu hết tên gọi của các đồ vật phổ biến và các từ chỉ hành động, mà còn nhận diện được các tính từ phổ biến nhất như “dày”, “mỏng”, “cao”, “thấp”. Trẻ cũng bắt đầu hiểu các giới từ và nhìn về đúng hướng để tìm một vật ở “trong” hay “trên” một vật khác. Điều này cho phép trẻ nắm bắt được từng từ trong các câu dài và phức tạp mà không cần các gợi ý trong từng tình huống. Trẻ không cần phải nhìn thấy bố cầm cuốn sách mượn từ thư viện mới biết hai bố con chuẩn bị đến thư viện.

Lượng thông tin trẻ có thể lĩnh hội trong một câu vẫn chỉ giới hạn ở hai từ quan trọng. Ví dụ, bạn có thể bảo bé lấy một đồ vật từ phòng khác. Nhưng nếu bạn bảo bé lấy một cái thìa và một cái cốc, bé sẽ lấy cho bạn một trong hai mà thôi.

Con bạn đang có những bước tiến quan trọng trong việc nhận diện thông tin nào người khác đã biết và thông tin nào họ chưa biết. Điều này có ý nghĩa then chốt đối với sự phát triển khả năng giao tiếp của trẻ với nhiều người khác không phải là các thành viên trong gia đình. Ví dụ, trẻ ý thức được rằng người đưa sữa biết trẻ thích sữa và nước cam, còn người đưa thư biết trẻ thường nhận được bưu thiếp từ bà của mình, nhưng mỗi người lại không biết thông tin về người kia.

Khả năng nói của trẻ cũng đang phát triển rất nhanh. Trẻ bắt đầu sử dụng nhiều yếu tố ngữ pháp hơn, cho dù ban đầu còn sai tương đối nhiều. Ví dụ, trẻ bắt đầu sử dụng những động từ như “can” (có thể), “will” (sẽ). Trẻ cũng sử dụng nhiều dạng của động từ “to be” như “is”, “are”, “am”. Tuy nhiên, những lỗi như “Him is going” thay vì “He is going” xảy ra thường xuyên ở giai đoạn này.

Trẻ bắt đầu sử dụng các mạo từ như “the” và “a” nhưng không phải lúc nào cũng chính xác. Ví dụ, bạn có thể nghe thấy trẻ nói “A car’s going” (Một chiếc ô tô đang chạy) hoặc “I want a biscuit tin” (Con muốn một hộp bánh quy)^(*).

Việc thêm “s” vào danh từ để biểu thị số nhiều cũng diễn ra thường xuyên hơn và các đại từ nhân xưng như “he” (anh ấy) và “they” (họ) được sử dụng chính xác hơn. Các từ như “can’t” và “don’t” cũng bắt đầu được sử dụng ở giữa câu như “I can’t do it” (Con không làm được) hoặc “I don’t want to go to sleep” (Con không muốn đi ngủ)^(*).

Những sự phát triển này không chỉ giúp làm cho câu của trẻ trở nên dễ hiểu hơn, mà còn cho phép trẻ nói theo những cách mới đầy thú vị. Trẻ bắt đầu sử dụng ngôn ngữ theo trí tưởng tượng của mình, tạo nên những câu chuyện như “Đoàn tàu ra khỏi đường hầm… rồi nó đi lên quả đồi… rồi nó đổ xuống”.

Giờ trẻ có thể gọi tên và nói về những gì vừa vẽ, ví dụ cái trông như một mớ dây chính là đường ray xe lửa. Trẻ cũng có thể cung cấp nhiều thông tin hơn, bao gồm tên gọi và họ của mình và trả lời chính xác câu hỏi “Cháu là con trai hay con gái?”.

Nếu đối tác giao tiếp không hiểu, trẻ có thể sẽ không chỉ nhắc lại điều vừa nói mà còn thay đổi lời nói để giúp đối tác hiểu được điều mình muốn nói.

Một bước phát triển có thể khiến cha mẹ “đau đầu” là đến cuối giai đoạn này, nhiều trẻ bắt đầu hỏi “Tại sao?”. Trẻ sẽ nhanh chóng nhận ra sức mạnh lớn lao đằng sau từ “Tại sao?”. Từ ngữ bé nhỏ này không chỉ giúp trẻ có được thông tin mà còn duy trì tính liên tục của hội thoại. Vì thế, trẻ sử dụng từ này thường xuyên.

SỰ PHÁT TRIỂN CHUNG

Như các giai đoạn trước, những bước tiến trong quá trình phát triển ngôn ngữ và giao tiếp diễn ra song song với sự phát triển trên các phương diện khác.

Khả năng kiểm soát những chuyển động cơ thể của trẻ tiếp tục được nâng cao. Trẻ không chỉ có thể nhảy giơ hai chân cùng lúc mà còn có thể nhảy xuống từ bậc cầu thang cuối cùng sát mặt đất. Trẻ có thể đạp xe ba bánh dễ dàng hơn, đá bóng với lực mạnh hơn và đặc biệt thích thú bước đi theo nhịp nhạc.

Sự phối hợp tay - mắt và khả năng kiểm soát đôi tay có nhiều tiến bộ giúp hoạt động chơi thao tác và khám phá phát triển tương đối đáng kể. Trẻ có thể ghép các hình như hình tam giác và hình vuông, gấp giấy làm đôi. Trẻ có thể nhận ra nhiều chi tiết nhỏ trong các bức tranh và thích chỉ cho người lớn những chi tiết ấy.

Trẻ lúc này có thể tự mình làm rất nhiều việc. Trẻ có thể sử dụng cùng lúc dĩa và thìa, cởi và mặc những bộ quần áo đơn giản. Trẻ hầu như không cần sự giúp đỡ, ngay cả việc đóng cởi cúc.

Trẻ sẽ bắt chước một chuỗi nhiều hành động mà trẻ vừa thấy người lớn làm và thường làm rất đúng. Ví dụ, trẻ có thể giả vờ rót trà, sau đó cho thêm sữa và đường và cuối cùng khuấy đều.

Cuối giai đoạn này, đôi lúc trẻ sẽ bắt đầu chơi cùng với những trẻ khác trong các trò chơi như đá bóng hay đuổi bắt.

KHẢ NĂNG CHÚ Ý

Sự phát triển khả năng chú ý của trẻ không có nhiều thay đổi so với giai đoạn trước. Trẻ vẫn có những khoảng thời gian tập trung cao độ vào sự vật hoặc sự việc do trẻ lựa chọn, khi đó trẻ không thể lắng nghe người lớn nói. Giống như giai đoạn trước, trong một số tình huống, trẻ có thể chuyển đổi trọng tâm chú ý từ việc đang làm sang lắng nghe người lớn đang nói chuyện với trẻ, sau đó quay lại với trọng tâm chú ý ban đầu; tuy nhiên, điều này không bao giờ xảy ra khi trẻ đang tập trung tuyệt đối vào lựa chọn của mình¹. Trẻ vẫn chỉ có thể tập trung vào một việc tại một thời điểm, vì thế phải rất lâu nữa trẻ mới có được khả năng mà người lớn chúng ta vẫn xem là điều hiển nhiên và thực hiện trong vô thức: Khả năng hành động và suy nghĩ về một số việc cùng một lúc.

Trẻ vẫn rất dễ bị phân tán. Ngay cả khi đã dừng việc đang làm để lắng nghe bạn, trẻ có thể sẽ ngay lập tức dừng việc lắng nghe nếu có một việc khác xảy ra, ví dụ một âm thanh đột ngột xuất hiện hay có người bước vào phòng.

Giống như giai đoạn trước, nếu bạn cần nói chuyện với trẻ về một vấn đề gì đó không liên quan đến trọng tâm chú ý trực tiếp của trẻ, hãy chọn lựa thời điểm một cách cẩn thận.

Hãy báo trước cho trẻ sự thay đổi hoạt động, ví dụ bạn có thể nói “Chúng ta chuẩn bị đến trường đón anh Tim nhé”. Nếu có thể, hãy đợi cho đến khi bé chuyển sự tập trung sang bạn trước khi bạn nói và nếu bạn phải yêu cầu trẻ làm gì đó, hãy đưa ra yêu cầu ngay trước khi thực hiện, ví dụ có thể nói “Mặc áo nào” khi bạn cầm áo đưa cho bé.

KHẢ NĂNG LẮNG NGHE

Đến lúc này, con bạn đã có thể lắng nghe trong môi trường yên tĩnh mà không gặp bất kỳ khó khăn gì. Tuy nhiên, so với người lớn, trẻ vẫn gặp nhiều khó khăn khi lắng nghe trong môi trường ồn ào. Vậy nên đừng quá ngạc nhiên khi thấy con bạn phản hồi không tốt trong môi trường ồn ào.

33 – 36 THÁNG TUỔI

SỰ PHÁT TRIỂN NGÔN NGỮ

Cho tới khi trẻ được ba tuổi, khả năng hiểu của trẻ đã có thêm những bước tiến đáng kể và quan trọng. Ở thời điểm này, trẻ hiểu đầy đủ một loạt các giới từ, động từ, tính từ và thậm chí có thể nhận diện mọi người thông qua hành động của họ, ví dụ trẻ có thể trả lời chính xác những câu hỏi như “Ai đang ngủ?”². Khi được ba tuổi, trẻ đã hiểu trọn vẹn ý nghĩa của các dạng câu hỏi và có thể trả lời chính xác các câu hỏi “Tại sao?” và “Bằng cách nào?”.

Một bước tiến rất quan trọng là số lượng từ trẻ có thể hiểu được trong một câu cũng tăng lên. Đầu giai đoạn này, trẻ chỉ có thể dễ dàng tiếp thu các câu chứa hai từ quan trọng như “Teddy muốn đội mũ” hay “Giày của con ở trên tầng”. Tuy nhiên, đến cuối giai đoạn này, trẻ có thể dõi theo và ghi nhớ một câu chứa ba từ chính như “Con đưa quả bóng to cho bố”³.

Một sự tiến bộ khác là giờ trẻ có thể hiểu được ý nghĩa của một từ không được diễn đạt trực tiếp – một bước phát triển trí tuệ quan trọng. Ví dụ, khi trẻ ba tuổi, trẻ có thể hiểu “một chút” nghĩa là trẻ phải chờ đợi một điều gì đó nhưng không quá lâu.

Lúc này, trẻ đã học được nhiều khái niệm về động vật, con người và đồ chơi. Trẻ không chỉ biết về màu sắc, hình dáng và kích thước, mà quan trọng hơn là chức năng của từng loại và cách thức chúng tương tác với nhau và với trẻ. Nhờ đó, những câu chuyện đơn giản gắn liền với cuộc sống hằng ngày của trẻ trở nên có ý nghĩa và trẻ có thể sẽ rất thích thú dõi theo những câu chuyện đó.

Con bạn ý thức nhiều hơn về những gì mà người khác đã biết và những gì mới mẻ đối với họ, vì thế, bé có thể nói chuyện với một người lạ như sau: “Đó là em bé của cháu. Em tên là Joey”. Trẻ ý thức rất rõ rằng các thành viên trong gia đình không cần phải cung cấp thông tin này.

Trẻ thực sự lắng nghe câu trả lời dành cho các câu hỏi của mình, đặc biệt những câu hỏi “Tại sao?”. Trẻ cũng phát hiện ra một điều thú vị là sau khi câu trả lời cho câu hỏi “Tại sao?” được đưa ra, một câu hỏi “Tại sao?” khác có thể được nối vào và cứ thế duy trì cuộc hội thoại trong một thời gian dài.

Khả năng nói của bé cũng có những thay đổi quan trọng không kém. Lên ba tuổi, trẻ có thể sử dụng những câu chứa ba hoặc bốn từ quan trọng, thậm chí nhiều hơn, ví dụ “Mẹ đi chợ mua quần áo mặc đi làm” hay “Lát nữa bố đi London bằng ô tô”. Trẻ cũng bắt đầu nối hai câu lại với nhau và đây là một sự thay đổi rất lớn. Những từ nối như “và”, “vì” có thể được sử dụng trong những câu như “Con đi công viên và làm rơi cái máy kéo” hoặc “Bố giận vì con làm đổ nước quả”.

Các câu của trẻ lúc này không mấy khi bị thiếu từ nữa, nhưng vẫn còn một số lỗi ngữ pháp. Dù sao trẻ cũng mới sử dụng những dấu hiệu ngữ pháp chưa được bao lâu. Các động từ nhìn chung vẫn chưa chính xác và các câu như “he wented out” thay vì “he went out” vẫn còn phổ biến.

Dạng số nhiều của danh từ cũng được trẻ sử dụng chính xác hơn, cả theo quy tắc và không theo quy tắc^(*) như “trains” (nhiều đoàn tàu), “houses” (nhiều ngôi nhà) hoặc “children” (bọn trẻ).

Một bước phát triển tương đối phức tạp là trẻ bắt đầu sử dụng các câu hỏi đuôi như “phải không?”, ví dụ “Khói bay ra từ ống khói phải không?”. (Nghe một người mới học nói nói, bạn đã thấy hệ thống ngữ pháp của chúng ta phức tạp chưa?).

Tất cả những kỹ năng mới lúc này cho phép trẻ sử dụng ngôn ngữ một cách linh hoạt để liên hệ với những trải nghiệm thú vị mà trẻ vừa có được và miêu tả chi tiết những gì trẻ nhìn thấy trong các bức tranh. Trẻ cũng bắt đầu kể những câu chuyện ngắn, mặc dù thường chỉ giới hạn ở một hoặc hai câu ở thời điểm này. Ví dụ, trẻ có thể nói “Xe ô tô đi ra đường và gặp một chiếc máy kéo. Chúng đâm mạnh vào nhau”.

Khả năng tham gia các cuộc hội thoại của trẻ cũng phát triển vượt bậc trong giai đoạn này. Như đã biết, ban đầu, sự tham gia của trẻ thường ngắt quãng, do đó, người lớn gần như phải làm mọi việc để duy trì cuộc hội thoại. Thậm chí, nhiều câu nói của trẻ lúc đó cũng không hề hướng đến người nói. Nhưng giờ đây, mọi chuyện đã khác. Trẻ có thể dễ dàng khởi xướng một cuộc hội thoại. Trẻ có thể bắt đầu cuộc hội thoại bằng câu như “Mẹ ơi, nghe này…” hoặc “Con muốn nói cho mẹ…”. Ý thức về lượt giao tiếp cũng đã phát triển. Đến cuối giai đoạn này, trẻ có thể kiểm soát tình huống lượt giao tiếp bị ngắt quãng: Ví dụ, trẻ sẽ đợi mẹ nói xong những điều đang nói dở sau khi mẹ nghe điện thoại.

Trẻ nhận thức được rõ ý định của người nói, ví dụ trẻ có thể hiểu được người nói đang muốn trẻ làm rõ điều vừa nói hay trả lời một câu hỏi.

Khi trẻ ba tuổi, ngôn ngữ lúc này thực sự là công cụ để diễn đạt suy nghĩ – điều này sẽ theo trẻ suốt cuộc đời. Trẻ tự nói với bản thân rất nhiều khi không giao tiếp với ai, tựa như trẻ đang tập luyện diễn đạt suy nghĩ bằng từ ngữ. Thay vì chỉ miêu tả những gì trẻ đang làm như ở giai đoạn trước, lúc này, trẻ có thể dùng lời nói để làm rõ các khái niệm và ý nghĩa. Ví dụ, trẻ có thể nói “Những cái này to quá… Chúng là của Johnny. Những cái này nhỏ, chúng là của em bé”.

Trẻ giờ cũng có thể dùng lời nói để trình bày vấn đề cũng như bộc lộ cảm xúc và nhu cầu. Ví dụ, trẻ có thể nói “Con không làm được”, “Con làm mất bóng rồi” hay “Con sợ”. Bé cũng có thể nói khi bé không muốn làm việc gì đó. Bạn sẽ thường xuyên nghe thấy các câu như “Con không làm” hay “Con không muốn”.

Từ ngữ cũng có thể giúp trẻ suy nghĩ về hành vi của mình và cách người khác nhìn nhận hành vi đó. Trẻ muốn được công nhận và thường hỏi các câu hỏi “Có đúng không?”

Đến khi được ba tuổi, trẻ đã hiểu được trọn vẹn ý nghĩa to lớn của việc đặt câu hỏi để có được thông tin và có thể hỏi không ngừng nghỉ, điều này thỉnh thoảng có thể khiến người lớn xung quanh cảm thấy mệt mỏi. Trẻ thích khám phá mọi thứ trong thế giới và lúc này đã tìm được chìa khóa để mở cánh cửa thông tin về thế giới này! Một số câu hỏi của trẻ lúc này giống như trò chơi, nhất là khi trẻ hỏi một loạt các câu hỏi, nhưng thông thường chúng xuất phát từ mong muốn được biết và làm sáng tỏ hơn về ý nghĩa của các từ và thông tin.

Lời nói lúc này cũng có thể được dùng để gây cười. Trẻ có thể thích nói những câu đùa ngắn như “Tại sao con gà băng qua đường?” – “Để sang bên kia đường!”.

SỰ PHÁT TRIỂN CHUNG

Lúc này, khả năng kiểm soát cơ thể của trẻ ngày càng tốt và các hoạt động vận động như đi bộ và chạy được thực hiện tự động và không cần suy nghĩ. Điều đó đồng nghĩa với việc trẻ có thể dành ít sự chú ý hơn cho những hoạt động đó và tập trung nhiều hơn vào hội thoại và hỏi đáp.

Trẻ có thể đi bộ lên cầu thang với mỗi bước một bậc, đi thụt lùi và đi sang ngang trong khi tay vẫn nắm đồ chơi. Trẻ có thể ném bóng qua đầu, dang tay bắt bóng và cuối cùng cũng có thể dùng lực mạnh sút bóng – những điều này khiến trẻ rất thích thú. Trẻ có thể đạp xe ba bánh, không chỉ theo đường thẳng mà còn vòng quanh các góc rộng. Đồng thời, trẻ dường như ý thức rõ hơn về cơ thể mình trong mối tương quan với môi trường xung quanh, ví dụ, biết được khoảng không gian nào trẻ có thể chui vừa và cách trèo qua hoặc chui dưới các vật cản như cúi người chui qua thanh chắn hay trèo qua hàng rào thấp.

Lúc này, trẻ sử dụng đôi tay thành thạo hơn. Trẻ có thể cầm bút chì gần đầu bút bằng ngón cái và hai ngón tay khác và lần đầu tiên tập vẽ người với một hình tròn và hai đường kẻ tượng trưng cho hai chân. Trẻ có thể bắt chước vẽ một vòng tròn, ghép sáu màu và gọi tên từng màu và đếm “vẹt” từ một đến năm⁴.

Trẻ có thể bắt chước xây một chiếc cầu từ gạch đồ chơi và dựng một tòa tháp sử dụng 9 đến 10 viên gạch. Trẻ có thể gấp giấy làm bốn, sử dụng kéo thành thạo hơn và mở/đóng nắp hộp đựng khá thành thạo.

Một bước phát triển đáng chú ý là trẻ bắt đầu kết hợp các loại đồ chơi. Trẻ sẽ chơi ô tô và gạch cùng một lúc bằng cách làm đường hoặc gara cho ô tô. Trẻ có thể đặt một tài xế vào trong đầu xe lửa hoặc các hộp vào trong xe tải.

Lúc này, trẻ đã ổn định với nhịp sống hằng ngày. Trẻ có thể giúp bày bàn ăn, rót nước mà không chảy ra ngoài nhiều. Trẻ có thể cầm cốc uống nước khéo hơn, rửa tay hay lau khô tay mà không cần hoặc cần rất ít sự giúp đỡ từ người khác. Trẻ mặc quần áo thành thạo hơn, nhưng vẫn có thể đi giày trái.

Trẻ thường vẫn chỉ chơi bên cạnh các trẻ khác mặc dù lúc này, trẻ đã để ý đến các bạn và những việc các bạn đang làm nhiều hơn. Tuy nhiên, trẻ bắt đầu chơi với các bạn nhiều hơn một chút và ý thức về nguyên tắc lần lượt trong khi chơi bắt đầu hình thành. Ví dụ, trẻ học cách đợi đến lượt chơi xích đu hay cầu trượt và đá bóng.

Con bạn sẽ chơi một mình trong những khoảng thời gian ngắn, nhưng cần được giám sát liên tục và trẻ cần biết người lớn đang ở gần xung quanh. Trẻ thích có người lớn cùng chơi các hoạt động chơi tưởng tượng.

KHẢ NĂNG CHÚ Ý

Trong ba tháng này, khả năng chú ý của con bạn không có nhiều thay đổi so với giai đoạn ba tháng trước.

KHẢ NĂNG LẮNG NGHE

Kiến thức của trẻ về ý nghĩa của âm thanh trong môi trường sống đang ngày càng mở rộng, đặc biệt là thời điểm này, trẻ có thể hỏi về ý nghĩa của tất cả những âm thanh mà trẻ nghe thấy.

CHƠI CÙNG TRẺ

Khả năng chơi khám phá và chơi giả vờ tiếp tục phát triển mạnh trong giai đoạn này.

Đối với hoạt động chơi khám phá, khả năng kiểm soát cơ thể và phối hợp tay - mắt ngày càng tốt cho phép trẻ làm được nhiều việc hơn với những đồ chơi khác nhau có sẵn. Kỹ năng sử dụng kéo và các dụng cụ cho hoạt động vẽ ngày càng khéo, cũng như xử lý các viên gạch và đồ chơi thuần thục hơn như đồ chơi vặn đinh ốc hay xâu hạt qua sợi dây. Trong quá trình khám phá, trẻ tiếp tục học được rất nhiều về màu sắc, hình khối, kích cỡ và chất liệu. Hoạt động chơi giả vờ thực sự phát triển mạnh mẽ, bao gồm các trò chơi đóng vai, trong đó trẻ lần lượt đổi vai với người lớn chơi cùng, ví dụ đóng vai nha sĩ và bệnh nhân. Hoạt động chơi tưởng tượng cũng phát triển mạnh mẽ.

Sự hỗ trợ của bạn trong hoạt động chơi khám phá của trẻ lúc này cực kỳ quan trọng. Bạn cần phải cung cấp cho trẻ các loại đồ chơi phù hợp và cũng như các giai đoạn trước, bạn có thể làm phong phú hoạt động chơi của trẻ bằng cách giới thiệu và chỉ cho trẻ những cách chơi khác nhau.

Bạn có thể giúp trẻ phát triển hoạt động chơi tưởng tượng bằng cách cho trẻ thật nhiều trải nghiệm khác nhau như đi thăm nông trại hay vườn thú, đi chợ hay đi công viên. Trẻ sẽ hào hứng tái hiện những hoạt động này để hiểu rõ hơn.

Trẻ cũng cần thời gian để quan sát những người khác trong gia đình làm những việc như nấu ăn hay làm vườn. Nếu người lớn chơi cùng, sẵn sàng đóng tất cả những vai mà trẻ yêu cầu và đưa ra các gợi ý để mở rộng hoạt động chơi đóng vai, trẻ cũng sẽ rất thích thú. Người lớn có thể chỉ cho trẻ cách người thủ thư đóng dấu vào những cuốn sách và thậm chí có thể đưa cho trẻ một con dấu đồ chơi để thực hành.

Trẻ nên được chơi thường xuyên với cùng một người lớn, điều này cũng sẽ mang đến cho trẻ nhiều lợi ích vì người này nắm rõ tất cả các trò chơi mà trẻ đã chơi và khi nào một hoạt động được mở rộng và lặp lại. Tất nhiên, người này cũng biết rõ những trải nghiệm thực tế mà trẻ đã có và mong muốn tái hiện trong hoạt động chơi của mình.

CHƠI KHÁM PHÁ

Con bạn lúc này đặc biệt thích những trò chơi vận động như đạp xe ba bánh hay ném và đá bóng. Chơi với cát và nước cũng được trẻ yêu thích và trẻ sẽ chơi với những thứ này một cách đa dạng và phức tạp hơn, nghĩa là thường dùng chúng làm nền cho một hoạt động chơi khác thay vì chỉ đơn giản khám phá đặc tính của chúng như giai đoạn trước. Ví dụ, trẻ sẽ thích thả thuyền trong nước hay làm đường trên cát cho ô tô và các phương tiện giao thông khác. Trẻ thích chơi những đồ chơi to như xích đu hay cầu trượt ở công viên dưới sự giám sát chặt chẽ của người lớn và ngày càng thích chơi gần những đứa trẻ khác.

Trẻ vẫn thích và ngày càng giỏi trong các trò chơi ghép hình, phân loại và sắp xếp theo màu sắc, hình dạng và kích cỡ.

Trẻ bắt đầu thao tác với các loại đồ chơi khéo léo hơn. Trẻ có thể cắt bằng kéo chính xác hơn và thích bắt chước người lớn. Trẻ có thể gấp theo chiều ngang và chiều dọc, nhưng điều thú vị là nhận thức thị giác của trẻ vẫn chưa phát triển đầy đủ nên trẻ chưa thể gấp theo đường chéo.

Trẻ vẫn thích cầm bút chì, sáp màu, phấn hay màu vẽ để nguệch ngoạc và sẽ nói cho bạn biết hình vẽ của bé có nghĩa là gì. Lần đầu tiên trẻ tập vẽ người, vẽ một vòng tròn tượng trưng cho đầu và hai đường thẳng tượng trưng cho hai chân.

Những đồ chơi xây dựng như những viên gạch to có thể ghép nối được trẻ sử dụng một cách đa dạng, ví dụ xây nhà và làm đường. Giống như nước và cát, những đồ chơi này giờ đây được sử dụng làm phương tiện cho những mục đích khác thay vì chỉ để khám phá các đặc tính.

CHƠI GIẢ VỜ

Khả năng chơi giả vờ thực sự phát triển rực rỡ trong giai đoạn này. Trẻ sẽ tiến hành những hoạt động diễn ra trong thời gian dài, mô phỏng chính xác hoạt động của người lớn mà trẻ đã quan sát được. Ví dụ, trẻ có thể giả vờ giặt quần áo của gấu bông, bày ra để phơi, là quần áo và mặc lại lên người thú bông.

Trẻ vẫn rất thích trò chơi đóng vai và thích mặc những trang phục tương ứng sao cho giống với nhân vật nhất. Trẻ sẽ thích đi giày cao gót giống mẹ hay ngậm tẩu thuốc giả vờ giống ông. Những bộ trang phục của lính cứu hỏa, y tá hay nhân viên đưa thư sẽ đem lại cho trẻ nhiều sự thích thú.

Lúc này những sự kiện không thường xuyên diễn ra cũng được trẻ tái hiện, ví dụ đi cắt tóc, và trẻ tái hiện một cách chi tiết hơn. Ví dụ, trẻ không chỉ giả vờ cắt tóc cho ai đó khi giả vờ làm thợ cắt tóc, mà còn cẩn thận phủi tóc trên vai khách hàng và sau đó tháo tấm khăn choàng.

Những trò chơi đóng vai này giúp trẻ mở rộng vốn hiểu biết về thế giới. Vì những cuộc thảo luận theo sau trò chơi thường liên quan đến việc huy động trí nhớ và khả năng hiểu trình tự các sự việc nên cũng giúp ích rất nhiều cho khả năng tư duy và kỹ năng hội thoại của trẻ.

Những đồ vật trẻ sử dụng để đại diện cho các đồ vật thật khác trong quá trình chơi lúc này có thể ít giống vật thật hơn, ví dụ, đoạn dây ngắn có thể được dùng làm ống nghe của bác sĩ hay một miếng bìa có thể là một cuốn sách. Khi được ba tuổi, trẻ có thể chơi mà không cần có bất kỳ đồ vật thật nào. Trí tưởng tượng của trẻ bắt đầu nở rộ. Các kỹ năng ngôn ngữ mở rộng cho phép trẻ bắt đầu hành trình tưởng tượng sáng tạo. Ví dụ, trẻ có thể tưởng tượng ra một con chó ở phía cuối một sợi dây hay nói chuyện với hành khách tưởng tượng khi đang giả vờ lái xe buýt. Đôi lúc, trẻ còn không biết rõ cái gì là thật và cái gì là tưởng tượng. Gần đây, tôi đã vô cùng ngạc nhiên khi một người bạn kể rằng con trai cô ấy, bé Charles, đã bị chính câu chuyện do bé tưởng tượng ra dọa sợ. Đầu tiên, bé nói về một cậu bé đi dạo trong khu rừng, sau đó trời tối sầm và cậu bé bị lạc. Charles cảm thấy sợ hãi mãi cho tới khi mẹ bé nhắc đó chỉ là câu chuyện và nhanh chóng tạo ra kết thúc vui vẻ cho câu chuyện ấy. Thời điểm này, nhiều trẻ có một người bạn trong tưởng tượng.

Khả năng chơi tưởng tượng với các mô hình cũng phát triển hơn và trẻ bắt đầu kết hợp chúng với nhau để đa dạng hoạt động chơi. Ví dụ, trẻ có thể xây một con đường dài cho ô tô chạy hoặc đường băng cho máy bay. Máy kéo có thể được sử dụng để đẩy xe ngựa và tài xế cùng với hành khách được đưa lên xe buýt hoặc tàu hỏa. Đoàn tàu có thể bị hỏng và cần cứu hộ hoặc dừng lại tại nhiều sân ga, thể hiện tất cả những nơi bé đã từng tới. Các con vật ở vườn thú và nông trại có thể sẽ tham gia vào các hoạt động thám hiểm khác nhau, ví dụ đi chơi và bị lạc, rồi cuối cùng trở về nhà an toàn.

Búp bê và gấu bông xuất hiện nhiều hơn trong các hoạt động chơi, ví dụ cởi quần áo, đưa đi tắm, cho ăn và mặc quần áo đi ngủ.

Những con rối tay có thể đem lại nhiều niềm vui ở giai đoạn này với những biểu cảm, tính cách khác nhau và sẽ được trải nghiệm các hoạt động chơi đầy tính phiêu lưu của trẻ.

Hầu như trẻ vẫn chơi bên cạnh những trẻ khác nhưng bắt đầu rủ các bạn cùng chơi giả vờ và trò chơi này sẽ dần trở thành một hoạt động xã hội. Ví dụ, một trẻ khác có thể tham gia trò tiệc trà và nhận được hướng dẫn phải uống hết trà trong cốc.

TIVI VÀ VIDEO

Giống như những gì bạn đã làm ở giai đoạn trước, hãy hạn chế việc xem tivi và video của con bạn ở mức nửa tiếng mỗi ngày. Bạn nên xem cùng trẻ để có thể cùng thảo luận những gì trẻ đang xem và giải thích cho trẻ nếu cần.

Việc chọn lựa các chương trình phù hợp có thể được thực hiện dựa trên các nguyên tắc tương tự khi chọn sách. Trẻ sẽ rất thích những chương trình có các nhân vật quen thuộc thực hiện công việc bản thân trẻ tự làm được và thích các cảnh và hoạt động được lặp lại nhiều lần. Trẻ sẽ thích một số câu chuyện tưởng tượng, cũng như với những cuốn sách, hãy đảm bảo rằng trẻ không cảm thấy sợ hãi.

Các bài thơ và âm nhạc vẫn sẽ cuốn hút trẻ, các trò diễn hề gây cười cũng vậy. Trẻ cũng rất thích các chương trình tập trung vào các khái niệm mà trẻ ưa thích, ví dụ kích cỡ và màu sắc.

TỔNG KẾT

Khi được ba tuổi, con bạn có thể làm được những việc sau:

✔ Hứng thú lắng nghe các câu chuyện.

✔ Hiểu được những chỉ dẫn ngắn có ba từ quan trọng, ví dụ “Mở hộp ra, lấy xe ô tô ra và đưa cho Bố”.

✔ Độc thoại về những gì đang diễn ra trong khoảng thời gian dài.

✔ Cùng đối thoại về một điều gì đó vừa xảy ra.

✔ Nói được tên đầy đủ của trẻ.

LÝ DO CẦN LO LẮNG

Dưới đây là những tình huống mà bạn nên đi gặp bác sĩ tư vấn cho sự phát triển của con. (Mặc dù vậy, hãy nhớ rằng tốc độ phát triển của nhiều trẻ sẽ có chút khác biệt).

Nếu bạn lo lắng, ngay cả khi lý do khiến bạn lo lắng không được đề cập đến ở đây, hãy đưa con bạn đến gặp bác sĩ càng sớm càng tốt.

Ở giai đoạn ba tuổi, bạn sẽ cần đến tư vấn từ chuyên gia nếu:

✔ Trẻ thường xuyên tỏ ra không hiểu điều bạn vừa nói.

✔ Trẻ thường cho thấy trẻ không nhận thức được những thứ người khác đã biết. Ví dụ, trẻ có thể bắt đầu nói chuyện với người lạ về “Johnny” (em trai của trẻ) mà không nhận ra rằng người đó không biết Johnny là ai.

✔ Trẻ thường nói những điều mà bạn cảm thấy dường như không liên quan đến nhau.

✔ Trẻ vẫn sử dụng những câu chỉ có hai hoặc ba từ.

✔ Trẻ không sử dụng bất kỳ các dấu hiệu ngữ pháp cơ bản nào như thêm “s” vào cuối từ để tạo số nhiều.

✔ Trẻ không bao giờ đặt câu hỏi.

✔ Trẻ không thích nghe kể chuyện.

✔ Trẻ không hứng thú chơi với những trẻ khác.

✔ Những người bên ngoài gia đình nhận thấy trẻ khó hiểu.

✔ Thời gian tập trung của trẻ hầu như vẫn rất ngắn.

CHƯƠNG TRÌNH TRẺ HỌC NÓI

NỬA TIẾNG MỖI NGÀY

Hãy duy trì thời gian chơi hằng ngày với bé! Như đã thảo luận từ trước, khoảng thời gian chơi này mang đến những lợi ích không gì sánh được đối với sự phát triển của bé trên mọi lĩnh vực. Bé vẫn cần bạn chú ý đến mức độ phát triển khả năng chú ý của bé, và như đã trao đổi trong mục hoạt động chơi, bạn có thể làm rất nhiều việc để hỗ trợ sự phát triển khả năng chú ý của bé. Đặc biệt, việc bạn thường xuyên dành thời gian chơi cùng bé thực sự là món quà vô giá với con bạn. Sự tập trung tuyệt đối của bạn dành cho trẻ trong khoảng thời gian chơi mang đến những giá trị to lớn đối với sự phát triển cảm xúc của trẻ thông qua việc bạn hỗ trợ trẻ trong quá trình khám phá thế giới, thúc đẩy sự tự tin của trẻ bằng những lời động viên và khen ngợi. Khoảng thời gian chơi cùng con cũng là cơ hội để bạn và con cùng nhau trao đổi về cuộc sống hằng ngày, bao gồm cả những nguyên tắc cần tuân thủ. Giải thích cho trẻ lý do của những nguyên tắc này là cách tốt nhất để hạn chế tối đa những cơn thịnh nộ cho cả hai.

Trẻ đang ở độ tuổi đôi lúc muốn thách thức các nguyên tắc bằng những hành vi ngờ nghệch có chủ ý, ví dụ không chịu làm việc gì đó hay nói rằng không thể làm một điều gì đó mà bạn biết rõ trẻ có thể làm rất tốt. Nếu bạn thực sự phải chấn chỉnh bé, hãy luôn cố gắng phê bình hành vi đó thay vì chỉ trích bé. Ví dụ, tốt hơn hết bạn nên nói “Điều đó thật không hay chút nào” thay vì “Con ngốc quá đi”).

Những lúc chơi cùng bé cũng mang đến cho bạn cơ hội trả lời chuỗi câu hỏi không ngừng nghỉ của bé vào mọi thời điểm bé muốn hỏi. Có thể bạn sẽ khó thực hiện điều này trong những khoảng thời gian bận rộn trong ngày nhưng trẻ sẽ học được nhiều từ việc đặt ra câu hỏi bất kỳ lúc nào trẻ muốn. Đây cũng là cơ hội tuyệt vời để trẻ thực hành những kỹ năng giao tiếp mà trẻ mới học được.

Còn một nguyên nhân khác giải thích tại sao khoảng thời gian chơi cùng trẻ lại quan trọng như vậy đối với một số trẻ. Thông thường đây là độ tuổi mà trẻ sẽ có em vừa chào đời. Cảm xúc ghen tị và không được cha mẹ yêu thương có thể sẽ tan biến nếu trẻ có thời gian chơi một mình cùng với một người lớn, do đó bạn nên duy trì thời gian chơi với trẻ bằng mọi cách. Hãy đợi cho đến khi vợ hoặc chồng bạn về nhà và chăm em bé mới sinh hoặc nhờ bạn bè hay họ hàng ghé qua chăm bé mới sinh giúp bạn trong nửa tiếng đồng hồ nếu thấy cần thiết.

Cảm xúc của bé là yếu tố quan trọng nhất trong giai đoạn này, nhưng chắc chắn việc cung cấp ngôn ngữ đầu vào cho hai con cùng lúc là điều rất khó thực hiện, nếu không nói là bất khả thi, kể cả với hai trẻ cùng độ tuổi và cùng giai đoạn phát triển. Bạn sẽ hiểu ra rằng bạn phải dõi theo sự chú ý của từng trẻ.

Bạn đừng bao giờ đánh giá thấp những lợi ích to lớn của việc trẻ có em trong suốt cuộc đời trẻ sau này. Xét về mặt phát triển ngôn ngữ, các cuộc đối thoại giữa trẻ, bố hoặc mẹ và em thường là những tình huống giao tiếp mà bố hoặc mẹ có thể dễ dàng giúp trẻ tham gia vào cuộc đối thoại ba chiều – một kỹ năng rất quan trọng⁵. Sớm hay muộn trẻ cũng sẽ phải học cách giao tiếp thành thạo trong những bối cảnh khác, ngoài bối cảnh một - một với bố hoặc mẹ.

Đừng biến thời gian chơi thành những giờ học. Cám dỗ này có thể xuất hiện vì con bạn lúc này có thể đang tỏ ra hứng thú với các khái niệm như màu sắc, con số và hình khối, khiến nhiều người lớn nghĩ rằng việc dạy cho trẻ những khái niệm này từ sớm sẽ mang lại lợi thế học tập cho trẻ. Đừng lãng phí thời gian làm việc này trong quá trình chơi. Hãy đưa các khái niệm này vào trong hội thoại một cách tự nhiên nhất, ví dụ bạn có thể nói “ô tô màu xanh và ô tô màu vàng” khi chơi với xe ô tô hay “viên gạch dài đặt bên cạnh viên gạch ngắn là thích hợp nhất” khi bạn cùng bé chơi trò xây dựng. Những từ mới thể hiện những khái niệm này như “to lớn” và “nhỏ xíu” cũng làm trẻ thích thú. Nói cho trẻ tên của các khái niệm theo cách này đảm bảo nguyên tắc vàng khi dõi theo trọng tâm chú ý của trẻ. Chúng sẽ trở nên thú vị và có ý nghĩa với trẻ, nhờ đó trẻ sẽ dễ dàng lĩnh hội những từ này. Nếu bạn biến giờ chơi thành giờ học, dạy trẻ theo ý mình, quá trình trẻ tiếp thu những từ đó sẽ kém hiệu quả hơn rất nhiều và có thể khiến cả bạn và con khó chịu⁶.

Tôi đã gặp nhiều trẻ có thể gọi tên các màu sắc và hình khối, biết bảng chữ cái và có thể đọc như một cái máy, nhưng không biết đồ vật mà chúng đang miêu tả là cái gì và có thể làm gì với chúng. Cha mẹ của những đứa trẻ này hầu như đã dạy chúng các tên khái niệm mà không đặt chúng vào bối cảnh cụ thể của giao tiếp tự nhiên.

Bé Toby ba tuổi được đưa đến phòng khám của tôi vì bé mắc chứng chậm phát triển ngôn ngữ. Cụm từ được sử dụng nhiều nhất là “Con không thể”. Mẹ bé đã nghĩ rằng trẻ sẽ học được các kỹ năng nhanh hơn nếu được dạy, vì thế cô dành hàng giờ mỗi ngày cố gắng dạy Toby bước đi khi bé được năm tháng tuổi và bắt đầu dạy bé bảng chữ cái và tên gọi màu sắc, chữ số và hình khối từ khi bé chưa được một tuổi. Toby trở thành một đứa trẻ rất cục cằn, khó chịu, chậm phát triển ở hầu hết các lĩnh vực. Khi người mẹ bắt đầu dựa theo mong muốn của con, dõi theo sự chú ý của con và trao đổi về những điều bé hứng thú thay vì dạy con, cô bắt đầu thấy thoải mái hơn khi nhận ra bé nhanh chóng thuần tính hơn và bắt đầu quá trình học các kỹ năng. Hành vi của bé bắt đầu được cải thiện và sự phát triển ngôn ngữ bắt kịp với trình độ của lứa tuổi chỉ trong vài tháng.

Tôi gặp Tom lần đầu khi cậu bé gần ba tuổi. Bé có một người chú mắc chứng khó học và bố mẹ Tom rất lo lắng. Vì sợ Tom cũng rơi vào tình huống giống như vậy, họ dành mọi thời gian sẵn có để dạy bé đếm và đọc bảng chữ cái. Giống như Toby, bé hoàn toàn không có một khái niệm gì về ý nghĩa của những con số và chữ cái. Cũng chính vì toàn bộ thời gian được dành cho việc dạy và học nên bé bỏ lỡ một lượng lớn thời gian dành cho việc chơi và trải nghiệm các cuộc hội thoại. Cậu bé nói rất ít và rất ngẫu nhiên, thay vào đó, bé thường xuyên lặp lại những gì vừa nghe thấy vì bé hầu như không hiểu những gì người khác nói với bé. Khả năng chú ý của bé ở mức thấp và bé hầu như không biết chơi giả vờ. Thật vui là bé đã có những tiến bộ rõ rệt, nhanh chóng khi bố mẹ dừng việc dạy lại và quan tâm nhiều hơn đến trọng tâm chú ý của trẻ.

Đối lập với các tình huống giảng dạy, các cuộc hội thoại tự nhiên có vai trò quan trọng trong việc giúp trẻ hiểu được người khác đã có những thông tin gì và họ cần được cung cấp những thông tin gì để có thể tham gia hội thoại cùng trẻ. Ví dụ, cuộc thảo luận về cách bạn báo tin em bé mới chào đời cho mọi người sẽ giúp trẻ hiểu rõ rằng không phải ai cũng biết tin tức đó; nói với trẻ về cách hai mẹ con kể cho bà nghe chuyện hai người đã đi bơi vào một buổi chiều đẹp trời sẽ giúp trẻ nhớ lại những điều bà đã biết và chưa biết. Tất cả chúng ta đều cần nhiều thông tin như thế này nếu muốn giao tiếp với nhau thành công.

Các cuộc hội thoại này cũng giúp trẻ hiểu rõ những cách thức sử dụng ngôn ngữ khác nhau, ví dụ bình luận, đặt câu hỏi và đề nghị làm rõ. Tất cả các mục đích này đều sẽ tồn tại trong giao tiếp và lúc này trẻ sẽ dễ dàng nhận diện.

Có những ngày khoảng thời gian chơi của bạn và bé chính là lúc hai người cùng nhau thực hiện các hoạt động như làm việc nhà hay giặt là quần áo, nhất là khi trẻ mới có em còn bạn lại có rất ít thời gian. Hãy đảm bảo những lúc này bạn ở một mình cùng con và căn phòng vẫn yên tĩnh.

Thời gian chơi cùng trẻ sẽ trở nên đặc biệt quan trọng nếu con bạn vừa trải qua giai đoạn bất ổn, ví dụ bố mẹ chia tay hay sự mất mát người thân trong gia đình. Một điều cực kỳ quan trọng là trẻ có cơ hội nói về những chuyện vừa xảy ra, bộc lộ suy nghĩ và cảm xúc của trẻ, cũng như hỏi bạn về sự việc đó. Đặc biệt, thời gian chơi cũng cho bạn cơ hội trấn an trẻ, khẳng định với trẻ rằng mọi chuyện xảy ra không phải là lỗi của trẻ bởi trẻ nhỏ thường có xu hướng suy nghĩ như vậy.

TẠO MÔI TRƯỜNG PHÙ HỢP

Đặc điểm này cũng không có gì khác biệt so với giai đoạn trước. Trẻ sẽ cần có nhiều đồ vật và đồ chơi cho hoạt động chơi khám phá và tưởng tượng. Bạn cần đảm bảo rằng đồ chơi ở trạng thái hoàn chỉnh và được đặt ở nơi con bạn có thể dễ dàng tìm thấy. Có thể trẻ sẽ muốn kết hợp những đồ chơi khác nhau, ví dụ dùng gạch để làm đường cho ô tô hay đặt các nhân vật và búp bê vào trong tàu hỏa, vì thế hãy lưu ý điều này khi bạn lắp ghép đồ chơi cho trẻ.

Bạn cũng cần đảm bảo có đủ không gian chơi trên bàn hoặc sàn nhà, và nếu có thể, hãy cho phép bé giữ qua đêm những công trình bé dựng lên như con đường hay đường băng.

Năm ba tuổi, con tôi và bạn của bé tên là Paul đã dành cả buổi chiều xây dựng một nông trại, có các bức tường và những ngôi nhà cho các con vật. Chúng rất tự hào với sản phẩm của mình. Thật không may, bố của Paul rất gọn gàng ngăn nắp và không cho phép bọn trẻ giữ lại những gì vừa làm, kiên quyết yêu cầu chúng phá dỡ nông trại ngay khi vừa hoàn thành. Cuối buổi chiều, khi tôi đến đón con, cả hai đều đang nước mắt lưng tròng.

NÓI CHUYỆN VỚI CON

❖ Tiếp tục cùng nhau chia sẻ trọng tâm chú ý

Như chúng tôi đã nói, mặc dù con bạn lúc này có thể làm theo định hướng của bạn trong một số trường hợp nhất định, nhưng tốt hơn hết bạn nên luôn dựa theo trọng tâm chú ý của trẻ trong quá trình chơi. Bạn sẽ nhận thấy lúc này bạn và con nói chuyện nhiều hơn về những điều thú vị con đã trải qua và những dự định của hai mẹ con cho tương lai gần, nhưng hãy luôn để trẻ toàn quyền quyết định thời lượng hội thoại về những việc ở hiện tại, và những việc trong quá khứ hay tương lai. Tất cả đều giúp ích cho sự phát triển ngôn ngữ của trẻ, vì vậy đừng lo lắng. Hãy để trẻ là người quyết định.

Hãy luôn dừng cuộc hội thoại lại ngay khi sự chú ý của trẻ chuyển hướng sang việc khác, cho dù trọng tâm chú ý mới có thể là chủ đề hội thoại khác liên quan đến sự kiện ở hiện tại hay thời điểm nào khác. (Nếu như đó là sự kiện ở hiện tại, bạn hãy tường thuật về những việc đang diễn ra).

Mặc dù con bạn đang hoàn thiện nhiều kỹ năng, khả năng chú ý vẫn hoàn toàn mang tính đơn kênh. Trẻ vẫn chỉ có thể suy nghĩ về một việc tại một thời điểm, trong khi đó, trong đầu người lớn có thể xuất hiện nhiều luồng suy nghĩ không liên quan đến những gì đang diễn ra trong thời gian chơi với bé. Tôi đã gặp nhiều bố mẹ không hiểu điều này và phàn nàn về khả năng tập trung của con mình.

Mẹ của bé Maria dành nhiều thời gian chơi với con, nhưng luôn muốn hai mẹ con hoàn thành từng hoạt động và dọn dẹp gọn gàng trước khi bắt đầu hoạt động tiếp theo. Có lần tôi quan sát trọn vẹn hai mẹ con chơi trò tiệc trà. Chỉ một lúc sau khi người mẹ vừa giới thiệu một nhân vật mới, Maria không còn hứng thú với trò chơi nữa và chuyển hướng sang khu vực màu vẽ. Người mẹ kiên quyết yêu cầu con gái ngồi xuống bữa tiệc, nhưng rõ ràng bé không còn hứng thú nữa và hoàn toàn không lắng nghe những gì người mẹ nói, liên tục nhìn về phía màu vẽ. Cả hai bắt đầu cùng nhau chơi vui vẻ khi người mẹ nhận ra vấn đề và để Maria dẫn dắt cuộc chơi.

Bé Lucy 3 tuổi lại gặp phải vấn đề trái ngược. Cả hai bố mẹ đều cùng chơi với con và muốn con thực hiện một loạt các hoạt động trong khoảng thời gian ít ỏi khi em trai mới sinh của Lucy đang ngủ. Bé Lucy tội nghiệp chưa kịp hoàn thành bất kỳ hoạt động nào thì đã phải chuyển sang hoạt động khác, khiến bé không có cơ hội tận hưởng thành quả của mình.

Càng về cuối giai đoạn này, việc giao tiếp với con sẽ càng trở nên dễ dàng hơn đối với bạn. Bạn sẽ nhận thấy rằng trẻ tham gia thực hiện nhiệm vụ duy trì hội thoại nhiều hơn. Nhiều cuộc hội thoại sẽ được mở rộng đa dạng hơn, không chỉ về những điều trẻ đã làm cùng với người khác, mà còn về lý do trẻ làm những việc đó và cảm xúc đi kèm.

Thời điểm này, bạn có nhiều cơ hội để cung cấp nguồn ngôn ngữ đầu vào đa dạng cho trẻ. Lúc này, bạn có thể thoải mái sử dụng số lượng từ mới tùy thích. Chỉ cần chúng được sử dụng phù hợp với sự chú ý và hứng thú của trẻ, trẻ sẽ nhanh chóng hiểu được nghĩa của những từ mới này. Giống như giai đoạn trước, việc thường xuyên lặp lại vẫn rất hữu ích khi bạn nghĩ rằng một từ có thể là từ mới với trẻ. Hãy đưa từ đó vào những câu ngắn khác nhau, ví dụ: “Đó là con nhện. Nhìn này! Con nhện đang bò. Con nhện to quá”.

Bạn cũng có thể sử dụng nhiều cấu trúc ngữ pháp đa dạng hơn. Đừng lo lắng về việc phải đơn giản hóa câu của bạn. Hãy sử dụng bất kỳ dạng câu nào bạn cảm thấy phù hợp. Con bạn lúc này đang có khả năng tiếp nhận các dấu hiệu ngữ pháp rất nhanh và kiến thức ngữ pháp sẽ tăng nhanh chóng với điều kiện chúng được sử dụng trong những tình huống mà trẻ đang tập trung chú ý.

GIÚP TRẺ PHÁT TRIỂN KHẢ NĂNG CHƠI

Dành thời gian chơi với trẻ đều đặn mỗi ngày chính là sự giúp đỡ tuyệt vời nhất dành cho trẻ. Như chúng ta đã thấy, cả hoạt động chơi khám phá và chơi giả vờ đều đang phát triển mạnh mẽ và bạn có thể làm rất nhiều việc để giúp trẻ phát triển cả hai. Đối với hoạt động chơi khám phá, điều cần làm đầu tiên là cung cấp cho trẻ các đồ vật và đồ chơi phù hợp, ví dụ các dụng cụ khác nhau cần cho hoạt động vẽ như phấn hay giấy có kích thước và màu sắc khác nhau, hay cần thêm đồ chơi để chơi với nước, đất nặn và cát, bao gồm các bình chứa có hình dạng và kích thước khác nhau hoặc dao cắt đất nặn. Con bạn cũng sẽ rất thích bạn chỉ cho con những cách chơi thú vị với những đồ vật này, ví dụ vẽ phấn trắng lên giấy đen, hay vẽ vòng quanh bàn tay và bàn chân. Tất nhiên, bạn sẽ phải chọn thời điểm phù hợp khi bé thực sự muốn nghe những đề xuất của bạn. Có thể trẻ sẽ cố gắng làm những việc khó hơn, ví dụ cắt giấy và gấp giấy hay tạo dựng những hình khối phức tạp hơn, và nếu sự trợ giúp được cung cấp đúng thời điểm, trẻ sẽ luôn sẵn sàng lắng nghe. Giống như trước đây, bạn sẽ thấy mình nên giúp trẻ mở rộng các kỹ năng mà trẻ đã có. Ví dụ, khi trẻ có thể dùng kéo cắt khá thành thạo, bạn có thể chỉ cho trẻ thấy gấp giấy lại khi cắt có thể tạo ra một hình thú vị như thế nào. Tốt nhất là bạn nên chỉ cho trẻ thấy cách làm, sau đó rút lui và để trẻ tự mình thử làm. Trẻ sẽ không ngần ngại cho bạn biết khi nào trẻ cần sự hỗ trợ của bạn.

Ngay từ đầu giai đoạn này, bạn cũng có thể giúp trẻ hiểu được nguyên tắc lần lượt trong quá trình chơi. Ở cuối giai đoạn này, trẻ có thể sẽ thích những trò ghép nối, ví dụ domino có hình ảnh và những trò ghép màu. Việc học nguyên tắc lần lượt trở thành một phần tự nhiên của trò chơi.

Đối với hoạt động chơi tưởng tượng, bạn cũng có thể giúp trẻ rất nhiều. Việc cung cấp cho trẻ những bộ quần áo hóa trang hay một số quần áo, giày dép cũ của bạn có thể kích thích trẻ sáng tạo những hoạt động chơi tuyệt vời. Bạn cũng sẽ phải thể hiện vai trò quan trọng trong hoạt động đóng vai. Bạn sẽ thấy trẻ muốn bạn đóng tất cả các loại vai liên quan đến những trải nghiệm mà trẻ đang có, ví dụ đi gặp nha sĩ hay đi cắt tóc, vì trẻ đang trong quá trình tìm hiểu những người này làm gì và vì sao họ lại làm thế. Trẻ cũng sẽ muốn đổi vai với bạn. Tương tự như giai đoạn trước, bạn có thể giúp trẻ rất nhiều trong việc mở rộng hoạt động chơi bằng cách đưa ra những đề xuất phù hợp như chỉ cho trẻ cách người cắt tóc quét tóc đã cắt trên sàn nhà hay cách nha sĩ làm cho nước xoay tròn trong chậu rửa. (Tất nhiên, đừng bao giờ ép trẻ làm theo nếu trẻ không hứng thú với những đề xuất của bạn).

Khi trẻ chơi với đồ chơi mô hình như nông trại hay vườn thú, bạn cũng có thể giúp trẻ mở rộng hoạt động chơi theo những cách tương tự, ví dụ bạn có thể gợi ý rằng một chiếc máy kéo hỏng và cần phải sửa. (Tuy nhiên, cần lưu ý các đề xuất đưa ra phải nằm trong phạm vi trải nghiệm của trẻ, để trẻ có thể hiểu được).

Khi trẻ bắt đầu phối hợp đồ chơi, ví dụ làm đường cho ô tô bằng gạch, bạn cũng sẽ tìm thấy các cơ hội để phát triển hoạt động chơi của trẻ, ví dụ thêm đèn giao thông hoặc lối qua đường.

Cuối giai đoạn này, con bạn có thể mang người tưởng tượng vào trong hoạt động chơi và sẽ rất hứng thú nếu bạn tham gia cùng. Thậm chí bạn có thể giúp bé phát triển tính cách và các hoạt động liên quan đến những con người này và bạn có thể sẽ rất thích thú tham gia các hoạt động của người bạn tưởng tượng của bé nếu có.

❖ Đảm bảo trẻ tiếp tục hứng thú với việc lắng nghe

Một điều quan trọng vẫn cần duy trì để hỗ trợ trẻ là đảm bảo con bạn có nhiều cơ hội trải nghiệm thú vị với việc lắng nghe, đặc biệt là lắng nghe giọng nói. Những bài thơ, bài vè có tiết tấu lặp lại và các bài có hành động kèm theo mà chúng ta đã thảo luận nhiều lần vẫn là những lựa chọn phù hợp cho giai đoạn này, ví dụ “Ring a roses” (Vòng quanh bụi hoa hồng), “Row your boat” (Chèo thuyền), “Here we go round the mulberry bush” (Chúng mình đi vòng quanh bụi dâu tằm) và “The wheel on the bus” (Những chiếc bánh xe buýt). Những bài này vẫn mang đến cho trẻ nhiều hứng khởi. Trẻ sẽ bắt đầu thích những bài hát ngộ nghĩnh và những bài có nhịp đều như “Silly Billy” (Billy ngớ ngẩn), và cũng như trước đây, trẻ thích những biến tấu của tiếng ho và hắt xì. Thể hiện cảm xúc ngạc nhiên hay sợ hãi một cách cường điệu cũng khiến trẻ hứng thú.

Hãy tiếp tục nói chuyện với trẻ chậm hơn và to hơn một chút so với lúc bạn nói chuyện với người lớn, kèm theo nhiều ngữ điệu trong giọng nói. Đây vẫn là hình thức lời nói trẻ thích nghe nhất. Tiếp tục duy trì những âm vui nhộn như “tu tu tu” hay “brừm brừm” khi chơi đùa với các phương tiện giao thông đồ chơi. Trẻ vẫn còn thích thú lắng nghe những âm thanh này trong một thời gian nữa.

❖ Đừng sử dụng câu quá dài trong lúc chơi cùng trẻ

Như chúng ta đã biết, con bạn lúc này có thể hiểu được một lượng từ vựng lớn, bao gồm tất cả các kiểu từ loại và nhiều cấu trúc ngữ pháp. Tuy nhiên, lượng thông tin trong một câu mà trẻ có thể xử lý vẫn còn hạn chế. Đến cuối giai đoạn này con bạn vẫn chỉ có thể hiểu được những câu chứa ba từ quan trọng, mặc dù câu có thể hơi dài như “Bà đang đi xe buýt tới cửa hàng”. Bạn nên sử dụng những câu có độ dài như vậy trong thời gian chơi vì chúng sẽ giúp khả năng hiểu của con bạn phát triển nhanh chóng.

Một lý do quan trọng nữa giải thích vì sao bạn nên giới hạn độ dài của câu là trẻ bắt đầu sử dụng nhiều dấu hiệu ngữ pháp hơn như thêm “s” vào danh từ để tạo số nhiều và các dạng khác nhau của động từ. Đây quả thực không phải là một nhiệm vụ dễ dàng. Ví dụ, bạn hãy nghĩ đến tất cả các dạng của động từ “to be”. Nó có thể được biến đổi thành nhiều dạng khác nhau như “am”, “is”, “are”, “were”, “will be”, v.v.^(*)

Trẻ càng có nhiều cơ hội để chú ý tới những biến thể này, trẻ càng nhanh chóng có thể sử dụng chúng chính xác. Và chúng ta có thể giúp trẻ bằng cách giới hạn độ dài các câu khi nói chuyện với trẻ. Khi chúng ta sử dụng các câu rất dài với trẻ, trẻ sẽ dồn hết sức để dõi theo ý nghĩa của chúng, do đó trẻ không có cơ hội nhận diện các dấu hiệu ngữ pháp. Trên thực tế, phần lớn trẻ sẽ bỏ qua các âm không mang trọng âm trong từ cũng như các từ được phát âm rất nhẹ. Ví dụ, trẻ sẽ dễ bỏ qua các âm cuối của từ “walked” trong một câu dài.

❖ Nói giúp trẻ điều trẻ muốn nói

Như đã phân tích, con bạn lúc này đang bận nhận diện và bắt đầu sử dụng nhiều dấu hiệu ngữ pháp khác nhau để truyền đạt điều muốn nói rõ ràng hơn tới người nghe. Nếu bạn nhận thấy con mình sử dụng một câu không thực sự chính xác, bạn nên đáp lại trẻ bằng cách nói câu đúng cho trẻ nghe. Ví dụ, nếu trẻ nói “Chúng ta đi về công viên”, bạn có thể nói: “Đúng rồi, mẹ con mình đã đi công viên. Chúng ta đã đi công viên sáng nay”.

Hãy luôn ghi nhớ nguyên tắc vàng khi đáp lời trẻ. Đảm bảo rằng những câu phản hồi của bạn luôn thuộc về giao tiếp tự nhiên và không bao giờ làm cho trẻ cảm thấy bạn đang sửa lỗi cho trẻ. Đừng quên bắt đầu với từ “Đúng rồi”.

Chắc chắn con bạn vẫn sẽ phát âm sai một số từ, nhưng hãy nhớ rằng toàn bộ hệ thống âm lời nói của trẻ vẫn chưa hoàn thiện cho tới khi trẻ được bảy tuổi.

Giống như giai đoạn trước, hãy nói lại rõ ràng những từ mà trẻ phát âm sai bằng cách đưa các từ đó vào trong một vài câu ngắn. Ví dụ, nếu trẻ nói “Ống hói to quá”, bạn có thể nói “Đúng rồi, ống khói to thật. Ống khói rất to. Ống khói chạm tới trời luôn”.

Cách đáp lại trẻ như thế này sẽ đem đến cho trẻ cơ hội tốt nhất để nhận diện tất cả các âm trong từ và trình tự xuất hiện, nhờ đó bé có thể nói được các từ một cách chính xác.

Xin nhắc lại, hãy luôn ghi nhớ nguyên tắc vàng và bắt đầu bằng từ “Đúng rồi”.

❖ Mở rộng điều trẻ nói

Ở chương trước, chúng ta đã phân tích tầm quan trọng của việc mở rộng những điều con bạn vừa nói. Thời điểm này, bạn hãy tăng cường làm như vậy. Ví dụ, nếu trẻ nói “Chú hề có cái mũ hề”, bạn có thể nói “Đúng rồi. Cái mũ có một quả bóng nhỏ trên đỉnh. Quả bóng lắc lư làm chúng mình buồn cười”. Bạn sẽ nhận thấy việc mở rộng như thế này sẽ mở ra những cuộc đối thoại rất thú vị.

NHỮNG ĐIỀU NÊN TRÁNH Ở ĐỘ TUỔI NÀY

Không bao giờ sửa lỗi ngôn ngữ của trẻ và đảm bảo rằng không có ai khác làm như vậy. Phát âm của trẻ có thể vẫn chưa hoàn thiện, phần lớn là bởi trẻ vẫn chưa nhận diện được vị trí cụ thể của mỗi âm trong các từ và trẻ vẫn chưa có được sự phối hợp nhuần nhuyễn cần thiết giữa các bộ phận cấu âm như lưỡi và môi trong quá trình phát âm các âm khó. Việc sửa lỗi sẽ không mang lại kết quả gì ngoài thông điệp rằng bạn không thích cách trẻ nói – dĩ nhiên đây là điều chúng ta không muốn. Điều tốt nhất lúc này là tạo điều kiện để trẻ nghe chúng ta nói những từ đó một cách rõ ràng.

Hàng trăm trẻ được trị liệu lỗi phát âm không rõ ở trung tâm chúng tôi không hề biết bản thân mình đang có vấn đề. Bọn trẻ chỉ đến vì khoảng thời gian chơi thú vị. Tất nhiên, chúng tôi nói chuyện với bọn trẻ theo những cách giúp trẻ chú ý tới các âm và vị trí của chúng trong từ, đây chính xác là những điều trẻ cần ở thời điểm này. Vấn đề duy nhất là chúng tôi phải thuyết phục bọn trẻ ra về sau mỗi giờ chơi.

❖ Đừng bắt đầu dạy trẻ

Khi bạn thực sự dành thời gian chơi với con và làm theo chủ ý của con trong các hoạt động, con bạn sẽ học được từ vựng, ngữ pháp, các khái niệm và nguyên tắc giao tiếp một cách dễ dàng và tự nhiên.

Nếu bạn áp đặt trẻ theo ý mình và quyết định dạy cho trẻ những từ hay khái niệm cụ thể nào đó, việc học của trẻ sẽ bị cản trở, vì nội dung được dạy sẽ bị giảm bớt ý nghĩa và sức hút đối với trẻ. Tôi đã gặp nhiều trẻ lẫn lộn nhiều màu sắc, hình khối và các con số vì bố mẹ đã cố gắng dạy cho trẻ từ sớm. Bọn trẻ bị “lây nhiễm” sự lo lắng của cha mẹ đối với việc học, khiến cho việc học trở nên khó khăn. Trái lại, tôi cũng đã gặp nhiều trẻ biết phân biệt mọi màu sắc khi mới hai tuổi vì trẻ thực sự thích màu sắc và cha mẹ các bé nhận ra điều đó, sử dụng tên gọi màu sắc một cách tự nhiên trong khi để trẻ làm chủ quá trình chơi.

ĐẶT CÂU HỎI CHO TRẺ

Lúc này, có thể bạn đang sử dụng những loại câu hỏi mà chúng tôi đề xuất ở phần trước nhiều hơn nhằm mục đích giúp trẻ nhớ lại trình tự các sự kiện mà trẻ đã trải qua. Những câu hỏi như “Con có nhớ bác sĩ khám răng cho con làm gì khi con ra khỏi ghế không?” có thể giúp trẻ hồi tưởng lại những sự việc diễn ra vào buổi sáng hôm đó. Mặc dù vậy, vẫn cần phải hạn chế số lượng những câu hỏi như thế và bạn cần phải tự trả lời nếu trẻ không trả lời. Ví dụ, nếu câu hỏi trên được đáp lại bằng sự im lặng, bạn có thể nói “Bác sĩ đã đưa cho con áo khoác và tặng con một miếng dán ngộ nghĩnh để dán lên áo”.

Xin nhắc lại, đừng bao giờ đặt các câu hỏi với mục đích bắt con trả lời. Điều này thực sự rất quan trọng.

Tất nhiên, nếu bạn đặt những câu hỏi mà bạn không biết chắc câu trả lời như “Con uống sữa hay uống nước hoa quả?” thì sẽ không sao. Kiểu câu hỏi này cũng có thể bao gồm những câu hỏi để hiểu con bạn đang nghĩ gì hơn, ví dụ “Con muốn em gấu bông đi tiếp hay đến lượt mẹ?”.

Nguyên tắc vàng cần nhớ là bạn có thể đặt câu hỏi cho trẻ nếu bạn không biết câu trả lời.

KHÔNG CHỈ NỬA TIẾNG MỖI NGÀY

✔ Hãy để trẻ tự làm các việc bất cứ khi nào có thể (nhưng hãy sẵn sàng hỗ trợ trẻ nếu trẻ bắt đầu tỏ ra mất kiên nhẫn).

✔ Giải thích cho trẻ tại sao trẻ phải làm và không thể làm một việc gì đó.

✔ Tạo cho trẻ nhiều cơ hội để quan sát bạn và những người lớn khác thực hiện các hoạt động hằng ngày như nấu ăn và làm vườn.

✔ Luôn nói chuyện với trẻ khi thực hiện các thói quen hằng ngày, nói về những gì đang diễn ra.

✔ Để trẻ chơi các đồ chơi lớn trong công viên.

✔ Cho trẻ cơ hội chơi gần những đứa trẻ khác.

✔ Tạo điều kiện để trẻ tái hiện những trải nghiệm, ví dụ đi cắt tóc hay đi khám nha khoa.