3 - 6 tháng

TỔNG QUAN

Giai đoạn này sẽ vui vẻ và dễ dàng hơn giai đoạn trước trên nhiều phương diện. Thật may, con bạn đã hình thành được thói quen ăn, ngủ, chơi ổn định, do đó bạn sẽ cảm thấy cuộc sống trở nên dễ đoán hơn một chút.

Bạn sẽ thấy bé thích thú khi được giao tiếp với nhiều người khác cũng như với bạn và bé sẽ tặng cho mọi người thật nhiều nụ cười thiên thần của mình. Bé không sợ người lạ cho đến cuối giai đoạn này và dễ dàng ở cùng người khác cũng như ngủ ở những nơi không quen thuộc. Nhưng tất cả những điều này đều thay đổi vào cuối giai đoạn này. Lúc đó, bé nhận thức được người lạ và cần bạn bên cạnh động viên khi bé phải tiếp xúc với người đó. Và bé luôn đòi ngủ ở những nơi quen thuộc với bé.

Trong giai đoạn này, lần đầu tiên bé có thể tự di chuyển bằng cách lẫy, do đó cha mẹ hãy cất hết những đồ vật giá trị chắn đường di chuyển của bé.

Bạn sẽ thấy trẻ bắt đầu hiểu về thế giới xung quanh, trở nên hào hứng khi thấy mẹ chuẩn bị đồ ăn cho bé. Bé sẽ chăm chú ngắm nhìn mọi thứ xung quanh và thích thú với lấy và cầm nắm đồ vật.

THÁNG THỨ TƯ

SỰ PHÁT TRIỂN NGÔN NGỮ

Trong ba tháng đầu tiên, chúng ta đã thấy quá trình phát triển của trẻ từ một đứa trẻ mới sinh trở thành một đối tác toàn diện trong quá trình tương tác, truyền đi và tiếp nhận các thông điệp xã hội quan trọng. Trong ba tháng tiếp theo này, chúng ta sẽ chứng kiến trẻ tạo nên những bước tiến mạnh mẽ khác.

Trong giai đoạn này, bé phát triển những kỹ năng đã được định hình trong ba tháng đầu đời trong khi sự hứng thú bẩm sinh của trẻ với mọi người xung quanh giúp bé tiến đến điểm khởi đầu của ngôn ngữ lời nói đích thực. Bé vẫn ở trong giai đoạn tiền ngôn ngữ lời nói, nhưng trong giai đoạn này một số sự phát triển rất quan trọng sẽ xảy ra hướng tới điểm đích kỳ diệu là từ đầu tiên xuất hiện.

Trên phương diện tương tác xã hội, bạn sẽ thấy hai điểm thay đổi quan trọng:

Thứ nhất, các lượt trong cuộc hội thoại bắt đầu hình thành. Bé sẽ tạo âm đáp lại khi được nói chuyện. Đây thực sự là cột mốc đánh dấu sự khởi đầu của các cuộc hội thoại.

Sự thay đổi thứ hai có liên quan đến khả năng kiểm soát chuyển động mắt ngày càng tốt của bé. Bé bắt đầu dùng mắt quan sát, khám phá môi trường xung quanh, nhìn ngắm hết vật này đến vật khác trong thời gian lâu hơn, dễ dàng nhìn theo các vật chuyển động hơn. Bé cũng có thể dõi theo tầm nhìn của người lớn dễ dàng hơn một chút, nhờ đó có thể chia sẻ trọng tâm chú ý với người lớn.

Khả năng kiểm soát đầu và cơ mắt mới phát triển cho phép bé quay đầu để định vị người nói và bé thể hiện sự quan tâm rõ rệt tới lời nói mà bé nghe được xung quanh. Việc bé đặc biệt thích thú với mọi người và bắt chuyện với mọi người xung quanh được thể hiện qua những nụ cười chúm chím hay tiếng cười lớn thường xuyên, có thể ngẫu nhiên hoặc đáp lại nụ cười của người khác. Bé thậm chí còn cười với chính mình trong gương. Niềm thích thú này cũng được thể hiện qua việc trẻ thường xuyên tìm kiếm người nói, kể cả những người xa lạ với bé, ngay cả khi họ không ở trong tầm mắt.

Xét về khả năng hiểu, lúc này bé đã biết được đôi điều về mục đích giao tiếp của ngôn từ, ví dụ những gì bé nghe được là một lời chào hay cảnh báo. Bé cũng nhận thức rất rõ trạng thái cảm xúc trong những gì mình nghe được, từ đó thể hiện phản ứng rõ rệt với những tông giọng khác nhau. Bé sợ những giọng nói giận dữ và cảm thấy dễ chịu với những giọng dịu dàng.

Khả năng tạo âm của bé cũng đang phát triển nhanh chóng. Trẻ bắt đầu bập bẹ, thường xuyên lặp lại các âm, thường là các âm môi /p/, /b/ và /m/.

SỰ PHÁT TRIỂN CHUNG

Ở tháng thứ tư, trẻ có thể định vị người nói là nhờ khả năng kiểm soát cơ thể ngày càng tốt. Trẻ có thể ngồi với lưng thẳng nếu được giữ ở tư thế ngồi, và có thể liên tục ngẩng cao đầu. Bé cũng có thể nâng đầu và ngực khi nằm sấp.

Bên cạnh sự phát triển ngôn ngữ, bé bắt đầu ý thức về đôi bàn tay và chơi với các ngón tay của mình. Bé thực hiện các động tác hướng tới đồ vật mà bé thích thú và có thể nắm lấy một chiếc vòng nếu ai đó đưa cho. Bé cũng sẽ kháng cự nếu bạn muốn lấy đồ vật bé đang nắm trong tay.

Một thành tựu lớn về mặt trí tuệ là giờ trẻ đã biết rằng một vật không ở trong tầm mắt vẫn tiếp tục tồn tại¹.

KHẢ NĂNG CHÚ Ý

Như đã nói ở trên, thỉnh thoảng bé sẽ thay đổi hướng nhìn để nhìn cùng hướng với mẹ – một tiền đề quan trọng để mẹ và bé có chung trọng tâm chú ý². Việc này sẽ trở nên quan trọng đối với sự phát triển khả năng liên kết từ ngữ với ý nghĩa của trẻ sau này cũng như quá trình học hỏi của trẻ về cách thế giới vận hành theo rất nhiều cách khác nhau.

Dẫn chứng cho thấy mức độ người mẹ quan tâm đến sự phát triển khả năng chú ý của con ở tháng thứ tư sẽ dự báo sự phát triển ngôn ngữ của trẻ khi trẻ được 13 tháng tuổi³. Theo kết quả của một nghiên cứu đáng chú ý, những đứa trẻ bốn tháng tuổi có mẹ nhận thấy sự chú ý của con mình ở thời điểm này rất ngắn ngủi thường có vốn từ vựng đa dạng hơn khi được 17 tháng tuổi so với các bé khác mà mẹ bé không để tâm tới sự phát triển khả năng chú ý ở con. Kết quả này có thể bắt nguồn từ thực tế rằng vì người mẹ nhận thức được các trọng tâm chú ý của con nên đã nói chuyện với con nhiều hơn về các trọng tâm chú ý đó.

Ở giai đoạn này, trẻ cũng bắt đầu tìm cách thu hút sự chú ý của bạn, đặc biệt là khi bạn đang chú ý đến thứ khác. Bé sẽ liên tục cử động cơ thể, đôi khi kèm theo những âm thanh nhỏ, để khiến bạn chú ý đến bé!

KHẢ NĂNG LẮNG NGHE

Nhờ khả năng kiểm soát hệ cơ ngày càng tốt, trẻ có thể nhìn sang hai phía để tìm kiếm nguồn phát âm thanh. Đây là bước quan trọng đầu tiên hướng tới khả năng định vị âm thanh để liên kết âm thanh với nguồn phát. Bằng cách này, trẻ sẽ có thể xây dựng nền tảng kiến thức về thế giới âm thanh. Ở thời kỳ này, trẻ vẫn chưa thể điều khiển mắt một cách độc lập nên vẫn phải xoay cả đầu. Trẻ đặc biệt quan tâm đến giọng nói, nỗ lực hết sức để tìm kiếm người nói đang ở ngoài tầm nhìn của trẻ. Sự quan tâm này lớn đến nỗi trẻ sẽ thường xuyên ngừng mọi hoạt động để có thể nghe kỹ hơn.

Giờ đây, lần đầu tiên trẻ bắt đầu liên kết ý nghĩa với lời nói nghe được, thể hiện qua việc trẻ phản hồi khác nhau với những tông giọng khác nhau. Trẻ nhận biết được khi nào giọng mẹ thể hiện sự hài lòng, cảnh báo hay thậm chí là không hài lòng. Trẻ sợ những giọng nói thể hiện sự giận dữ.

Bé dường như cũng đang lắng nghe các âm của chính mình, và rất thích thú với việc đó, đồng thời tiếp nhận phản hồi về các âm do bé tạo ra bằng cách thử nghiệm nhiều kiểu chuyển động môi và lưỡi khác nhau.

THÁNG THỨ NĂM

SỰ PHÁT TRIỂN NGÔN NGỮ

Vào thời điểm này, vốn nhận thức, khả năng hiểu và niềm đam mê của trẻ đối với môi trường xung quanh đang mở rộng nhanh chóng. Điều này có thể thấy qua việc trẻ sẽ rất phấn khích khi nghe thấy âm thanh chuẩn bị đồ ăn, nghĩa là lần đầu tiên trẻ cho thấy sự dự đoán về một sự kiện sắp xảy ra. Đồng thời, trẻ cũng ngừng quấy khóc khi được nói chuyện hoặc khi nghe thấy tiếng nhạc.

Trẻ cũng đã bắt đầu liên kết các “đoạn” ngôn ngữ với các hoạt động hay tình huống cụ thể. Ví dụ, trẻ có thể giơ tay lên khi nghe thấy câu nói “Bế lên nào”. Thời khắc kỳ diệu khi trẻ lần đầu tiên liên hệ một từ với ý nghĩa cũng xảy ra trong khoảng thời gian này: Trẻ dường như nhận ra tên mình, nhanh chóng tìm kiếm người nói khi trẻ nghe tiếng gọi. Trẻ dường như hiểu rằng một chuỗi âm nhất định mang một ý nghĩa nào đó: trong trường hợp này là bản thân bé. Thật thú vị khi điều này lại xảy ra sớm như vậy vì chặng đường từ lúc này đến khi bé nói được từ đầu tiên vẫn còn xa lắm. Chẳng bao lâu sau, trẻ dường như hiểu nghĩa của từ “không”⁴, mặc dù trẻ thường không tuân theo!

Việc dõi theo bằng mắt lúc này đã phát triển đầy đủ và đến tháng thứ năm, trẻ thường có thể phát hiện ra người đang nói ở gần bé, chính điều này tạo ra sự chia sẻ trọng tâm chú ý giữa người lớn và trẻ thường xuyên hơn. Nhận thức thị giác hay chính là khả năng hiểu ý nghĩa của những gì bé nhìn thấy cũng đang phát triển hơn. Lúc này trẻ có thể nhận ra anh chị và thích xem mọi người chơi đùa. Trẻ cũng quan sát mẹ bé, điều này sẽ giúp bé hiểu được ý nghĩa và mục đích của các sự vật, sự việc hay chính là cách thế giới vận hành.

Trẻ chơi với việc tạo âm nhiều hơn, ngay cả khi một mình hay với ai đó và các âm trẻ sử dụng cũng trở nên đa dạng. Một vài âm được tạo ra ở phần sau của miệng bắt đầu xuất hiện như âm /g/ và /k/ và trẻ thường tạo ra một âm đặc biệt để thể hiện sự bất mãn của mình. Mỗi trẻ sẽ có một âm khác nhau, vì thế, chỉ có những người gần gũi với trẻ mới có thể hiểu được.

Việc giao tiếp của trẻ vẫn chưa có chủ đích, nhưng trẻ có các hành động, âm thanh và biểu cảm khuôn mặt đa dạng hơn, giúp người lớn xung quanh hiểu được cảm xúc của trẻ và những điều trẻ muốn một cách dễ dàng hơn. Việc nhận ra ý định của trẻ sẽ giúp người lớn và trẻ có những ý định chung – một yếu tố quan trọng đối với sự phát triển ngôn ngữ sau này.

SỰ PHÁT TRIỂN CHUNG

Chính khả năng kiểm soát cơ thể ngày càng tốt đã hỗ trợ quá trình phát triển khả năng giao tiếp. Giờ trẻ có thể ngồi thẳng lưng mà không cần nhiều sự trợ giúp, có thể quay đầu và có thể ngẩng đầu khi nằm ngửa. Một số trẻ còn có bước phát triển quan trọng: Trẻ có thể lăn từ bên này sang bên kia, giúp trẻ có được trải nghiệm đầu tiên về chuyển động và một chút kiểm soát đối với môi trường xung quanh. Nhờ đó, trẻ có thể bắt đầu khám phá rộng hơn và nhìn ngắm các đồ vật và hoạt động từ những góc nhìn khác nhau.

Trẻ cũng cố gắng di chuyển để có thể tiếp cận và kiểm soát các đồ vật. Trẻ có thể với lấy và cầm nắm các thứ mặc dù thỉnh thoảng trẻ không thể cầm được. Trẻ luôn đưa các đồ vật vào miệng – cũng chính là phương tiện khám phá chính của bé trong giai đoạn này. Giờ trẻ đã nhận thức hơn về chân tay của mình và thích thú chơi đùa với các ngón chân và ngón tay.

KHẢ NĂNG CHÚ Ý

Trong tháng này, sự phát triển khả năng chú ý của trẻ không có nhiều thay đổi so với tháng trước đó. Thời gian chú ý của trẻ vẫn vô cùng ngắn và việc khiến trẻ mất tập trung dường như vô cùng dễ dàng. Khi nhận ra bạn đang chú ý đến những điều khác, bé sẽ “gọi” bạn bằng những âm thanh to đặc trưng để bạn chú ý đến.

KHẢ NĂNG LẮNG NGHE

Lúc này, trẻ tìm nguồn âm thanh thành thạo hơn, mặc dù vẫn phải quay cả đầu về phía âm thanh đó thay vì chỉ dùng mắt. Trẻ có thể tìm thấy nguồn âm thanh ở phía dưới của mình, chứ không chỉ những âm thanh ngang tai. Trẻ có thể hướng tới bất kì giọng nói nào trong phạm vi của mình (chứ không chỉ là giọng nói của những người thân thuộc) mặc dù trẻ vẫn thường hướng đến những giọng nói của người thân trong gia đình. Trẻ cũng bắt đầu kết nối những âm thanh quen thuộc với ý nghĩa của chúng nhiều hơn, tỏ ra thích thú khi nghe thấy âm thanh như tiếng lách cách của chìa khóa khi mở cửa. Trẻ lúc này đặc biệt thích âm nhạc, thích được người lớn hát cho nghe và cũng bắt đầu lắng nghe tiếng nhạc.

Một số kết quả nghiên cứu đáng chú ý cho thấy trẻ ở độ tuổi này đã có sự nhạy cảm với tốc độ, trọng âm và âm điệu của lời nói – các yếu tố đánh dấu ranh giới giữa các thành phần chính trong câu⁵. Lúc này, cơ quan tiếp nhận ngôn ngữ bắt đầu thể hiện vai trò của mình.

THÁNG THỨ SÁU

SỰ PHÁT TRIỂN NGÔN NGỮ

Tháng này chứng kiến nhiều dấu mốc quan trọng hơn đối với nhận thức của trẻ và nhận thức về mọi người xung quanh. Trẻ phản hồi với những người khác nhau theo những cách khác nhau, đặc biệt nhận ra rằng người lạ đơn thuần là người lạ và lần đầu tiên trẻ sẽ thể hiện sự xấu hổ. Trẻ cho thấy khả năng nhận diện bạn bè cùng trang lứa, cười và tạo âm thanh hướng đến bạn mình⁶.

Giai đoạn này trẻ hiểu được ý nghĩa chung của lời nói như lời cảnh báo hay sự tức giận và bắt đầu hiểu được nhiều cảm xúc khác nhau, những điều này sẽ xuất hiện trong các hoạt động chơi giả vờ sau này. Điều rất thú vị là tại thời điểm này, bé cho thấy bé hiểu các từ quan trọng và thường xuyên nghe thấy như “bố” hay “bai bai”, tuy nhiên phải mất một thời gian nữa trẻ mới có thể sử dụng những từ này (lý do chúng ta sẽ thảo luận sau). Trẻ bắt đầu ghi nhớ và phản hồi trước những thói quen hằng ngày. Trẻ hiểu từ “không” hoàn chỉnh hơn một chút và cũng tuân theo khoảng một nửa số yêu cầu.

Việc tạo âm của bé có những thay đổi lớn tại thời điểm này trên cả hai phương diện là âm được tạo ra và cách trẻ sử dụng chúng. Thêm nhiều phụ âm xuất hiện, bao gồm những âm được tạo ra ở phần sau của miệng như /g/ và /k/. Trẻ bắt đầu tạo ra những chuỗi âm bập bẹ lặp đi lặp lại bằng cách nhắc lại một âm tiết vài lần. Những âm này thường bao gồm “mama”, “dada”, “baba”, đây là những âm được tạo ra ở phần trước của miệng và rất dễ tạo. Đôi khi cha mẹ coi những âm này là những từ đầu tiên, nhưng thực ra điều kỳ diệu đó vẫn chưa xảy đến. Hiển nhiên là trẻ đang rất hứng khởi khi chơi với các âm. Một bước tiến rất quan trọng đối với sự phát triển khả năng giao tiếp của trẻ là trẻ bắt đầu dùng những chuỗi âm thanh bập bẹ đó với mọi người xung quanh, tựa như bé nhận ra rằng tất cả chúng ta đều tạo nhiều âm hướng đến nhau và muốn tham gia vào cuộc chơi đó. Thỉnh thoảng trẻ ngắt lời một ai đó, bắt đầu luôn việc tạo âm mà không đợi người khác dừng lại và sẽ bắt đầu hát theo nhạc. Đôi khi trẻ sẽ có một cử chỉ đi kèm với việc tạo âm và nhận thấy việc bắt chước tiếng ho rất thú vị.

Đây cũng là điểm khởi đầu cho bước “chuyển dịch” hướng tới các âm trong ngôn ngữ mà trẻ nghe được xung quanh mình.

Những âm trong phạm vi kiểm soát của trẻ dần dần trở thành những âm của ngôn ngữ được nói xung quanh trẻ, đồng thời những âm không thuộc ngôn ngữ đó dần biến mất. (Điều thú vị là những trẻ được tiếp xúc với nhiều hơn một ngôn ngữ có thể làm được điều này cho cả hai ngôn ngữ – đây là lý do vì sao chỉ những ai được nghe một ngôn ngữ nào đó từ khi mới sinh hoặc còn rất bé mới có thể nói ngôn ngữ đó với ngữ điệu hoàn hảo).

SỰ PHÁT TRIỂN CHUNG

Ở thời điểm này, trẻ gần như có thể ngồi mà không cần đỡ và thể hiện các phản xạ giống như đang bò khi được đặt nằm sấp. Khả năng lẫy đang giúp bé mở rộng tầm nhìn. Trẻ thích được nhấc lên và đung đưa và sẽ giơ cao tay như mời gọi người lớn làm điều đó. Động tác với lấy đồ vật cũng chính xác hơn, giúp người lớn có thể nhận diện thứ trẻ muốn dễ dàng hơn. Thỉnh thoảng trẻ vừa với lấy đồ vật vừa tạo âm – một tiền đề ban đầu cho việc gọi tên.

Giờ đây trẻ đã có thể với tới và cầm nắm đồ vật, trẻ bắt đầu khám phá chúng. Trẻ khám phá tất cả đồ vật theo cùng một cách – đập, lắc và vẫn cố gắng đưa tất cả đồ vật vào miệng. Đây chính là lúc trẻ có những trải nghiệm đầu tiên về nguyên nhân - kết quả. Ví dụ, trẻ có thể khám phá ra rằng khi đập một đồ chơi nào đó, một âm thanh sẽ xuất hiện.

Trải nghiệm này có được nhờ các kĩ năng và sự khéo léo của đôi tay ngày càng phát triển. Tay và mắt của trẻ lúc này có thể phối hợp với nhau, cho phép trẻ cầm nắm đồ vật có chủ đích hơn. Trẻ có thể dùng một tay nhặt một vật nhỏ, có thể lấy một đồ chơi ở trên bàn và với lấy một đồ chơi treo trước mặt mình. Trẻ vẫn chưa tự nguyện thả đồ vật đang cầm trên tay hay vẫn chưa thể cùng lúc cầm nhiều hơn một đồ vật. Nếu được đưa cho đồ vật thứ hai, trẻ sẽ bỏ cái thứ nhất xuống. Trẻ cũng bắt đầu ý thức được chức năng của đồ vật, ví dụ cái cốc được dùng để uống nước.

Trẻ ở giai đoạn này vô cùng thích quan sát. Trẻ chăm chú nhìn theo mọi thứ đang diễn ra xung quanh. Trẻ sẽ quan sát người lớn chơi với đồ chơi và cố gắng bắt chước những gì người đó làm, thậm chí là hứng thú với việc bắt chước nét mặt. Một bước tiến nữa là trẻ bắt đầu tìm kiếm một đồ chơi vừa lăn ra khỏi tầm với.

KHẢ NĂNG CHÚ Ý

Trong tháng này, trẻ sẽ có những bước tiến nhỏ và diễn ra từ từ và đạt tới một mốc phát triển quan trọng. Thời gian tập trung chú ý của trẻ dần dần trở nên dài hơn một chút, nhưng chỉ dành cho những đồ vật và hoạt động có những đặc điểm sau:

✔ Có ý nghĩa với trẻ

✔ Do trẻ lựa chọn

✔ Ở gần trẻ.

Điều này cũng đánh dấu bước khởi đầu của năng lực lắng nghe có chọn lọc, tập trung vào những điều quan trọng và thú vị, một năng lực thiết yếu cho quá trình học tập sau này.

Tuy nhiên, trẻ vẫn vô cùng nhạy cảm với những yếu tố gây nhiễu và chỉ có thể chú ý tới thông tin đến từ một kênh giác quan tại một thời điểm, có thể là thính giác, thị giác hay xúc giác. Khi trẻ hoàn toàn bị cuốn vào việc khám phá mọi thứ bằng tay hoặc miệng, trẻ sẽ không thể lắng nghe. Thậm chí trong tình huống đó, trẻ sẽ giảm giao tiếp bằng mắt. Bạn thậm chí còn có thể lo lắng liệu bé nhà mình có bị điếc hay tự kỷ với những biểu hiện như vậy hay không, câu trả lời là không. Đơn giản là bé đang bận!

Sự phát triển quan trọng nhất của trẻ trong tháng này là khả năng dõi theo tầm nhìn của người lớn – chính là khả năng nhìn về nơi người đó đang nhìn – từ đó cả trẻ và người lớn đều chú ý tới cùng một đồ vật hay hoạt động. Chúng ta sẽ thấy rằng việc này sẽ mở ra con đường giúp trẻ học được rất nhiều điều.

Trẻ cũng bắt đầu quan sát người lớn chơi với một đồ chơi nào đó, cố gắng bắt chước những việc người lớn làm, sau đó cùng chơi với người lớn, biến nó thành trọng tâm chú ý chung. Việc này giúp bé có thêm một con đường học tập vô cùng quan trọng.

KHẢ NĂNG LẮNG NGHE

Ở giai đoạn này, khả năng lắng nghe có một vài sự phát triển quan trọng. Trẻ bắt đầu quay người nhanh hơn để tìm nguồn phát âm thanh. Nhưng bây giờ, trẻ chỉ có thể làm vậy nếu nguồn âm thanh ở gần trẻ và phát ra từ một điểm ngang với tai của trẻ. Cuối cùng, sau khi tìm kiếm, trẻ có thể tìm ra những nguồn âm thanh phát ra từ phía trên đầu trẻ hoặc những nguồn âm nằm ngang tầm tai hoặc bên dưới trẻ. Trẻ tỏ ra đặc biệt quan tâm đến việc lắng nghe, bắt đầu rà soát mọi âm thanh trong môi trường và thiết lập nhiều mối liên kết có ý nghĩa giữa âm thanh và nguồn phát âm thanh đó hơn. Tuy nhiên, khả năng lắng nghe của trẻ vẫn rất hạn chế. Trẻ vẫn chưa thể nghe một cách ổn định, vì thời gian duy trì sự chú ý tới âm thanh vẫn còn rất ngắn, nhưng trẻ có thể tập trung vào những âm thanh có ý nghĩa với mình lâu hơn một chút. Kể cả trong tình huống đó, trẻ vẫn rất dễ bị mất tập trung. Tuy nhiên, trẻ bắt đầu có thể phân biệt được các âm thanh ở gần và ở xa.

Cột mốc đáng nhớ trong giai đoạn này là lần đầu tiên đôi khi trẻ có thể nhìn và lắng nghe cùng một lúc. Trước đó, trẻ hoàn toàn không có khả năng này và lúc này nó vẫn còn hạn chế và phụ thuộc rất nhiều vào môi trường xung quanh. Trẻ chỉ có thể làm được nếu căn phòng yên tĩnh, trẻ đang lắng nghe và nhìn vào cùng một vật và phải là thứ trẻ rất thích thú. Trẻ hoàn toàn không thể lắng nghe nếu đang bận khám phá một đồ vật nào đó bằng tay hay miệng. Bạn sẽ nhận thấy rằng khi bạn đưa cho trẻ một đồ chơi mới, dù bạn có nói gì về món đồ ấy cũng vô ích cho tới khi trẻ đã khám phá xong đồ chơi ấy. Thực tế này sẽ tiếp tục kéo dài trong một thời gian nữa.

Thực tế quan sát cho thấy khả năng lắng nghe giữa các trẻ, ngay cả ở giai đoạn rất sớm này, có sự khác biệt đáng kể. Điều này cho thấy môi trường sống có tác động lớn trong việc tạo nên sự khác biệt nói trên.

CHƠI CÙNG TRẺ

Như đã nói, hoạt động chơi vẫn luôn là một cách thức tuyệt vời để cung cấp cho trẻ nguồn ngôn ngữ đầu vào. Phần hoạt động chơi này được chia theo từng tháng tuổi. Tuy nhiên, sẽ có nhiều sự trùng lặp giữa các giai đoạn.

Hai kiểu chơi chính trong giai đoạn này gồm:

✔ Hoạt động chơi tương tác một - một giữa người lớn và trẻ, giống như trong giai đoạn 3 tháng đầu tiên.

✔ Hoạt động chơi với đồ vật lúc này xuất hiện nhờ có khả năng kiểm soát cơ thể, sự phối hợp của tay - mắt và nhận thức về môi trường xung quanh của trẻ ngày càng tốt hơn.

THÁNG THỨ TƯ

Đây là thời điểm bắt đầu chơi tương tác và lặp lại, hứa hẹn đem lại nhiều niềm vui cho cả bé và người lớn. Trong kiểu chơi này, hành động của cả hai sẽ diễn ra đồng thời và có tổ chức, và tạo ra bối cảnh giúp trẻ có thể bắt đầu chờ mong và dự đoán những gì sắp xảy ra. Điều đó sẽ tạo điều kiện cho trẻ sớm được trải nghiệm việc kiểm soát tình huống, hiểu được một chút về trình tự của sự việc, cách thức và thời điểm trẻ có thể tham gia.

Ở giai đoạn này, các trò chơi thể chất liên quan đến các bộ phận trên cơ thể của trẻ vẫn mang đến cho trẻ nhiều niềm vui vì bây giờ trẻ mới bắt đầu có nhận thức tốt hơn về những bộ phận này. Trẻ thích thú những trò cù lét và đáp lại bằng những động tác đùa nghịch, cho thấy trẻ đang cực kỳ vui vẻ.

Những bài hát hay bài thơ là một phần quan trọng của hoạt động chơi trong giai đoạn này cũng như xuyên suốt giai đoạn sơ sinh và thời thơ ấu của trẻ. Xin nhắc lại là trẻ luôn thể hiện rất rõ sự thích thú của mình, đặc biệt là khi chúng đi kèm với những động tác theo nhịp. Sự vui thích này xảy ra đồng thời với sự hứng thú ngày càng lớn của trẻ với nhịp điệu của ngôn ngữ.

Các đồ vật bên ngoài cũng bắt đầu trở thành trọng tâm trong hoạt động chơi. Giai đoạn này, trẻ cũng bắt đầu thích khám phá đồ vật bằng tay và miệng, vốn chưa có sự phối hợp nhịp nhàng. Trẻ đều khám phá mọi thứ theo cùng một cách. Rõ ràng, miệng vẫn là phương tiện khám phá chính và trẻ không ngừng học hỏi trong quá trình khám phá đó.

THÁNG THỨ NĂM

Trẻ vẫn rất hứng thú với những trò chơi tương tác đơn giản, và lúc này việc dự đoán hành động của mỗi người chơi trở thành một phần rất quan trọng của cuộc chơi. “Ú òa”, trong đó người lớn sẽ dùng một vật gì đó như là chiếc gối ôm để che mặt rồi đột ngột ló mặt ra, luôn là trò được yêu thích nhất ở độ tuổi này. Ngôn ngữ cơ thể của trẻ và những âm thanh mà trẻ tạo ra cho thấy trẻ hiểu rõ vai trò của mỗi người chơi, nghĩa là người giấu mặt sẽ quyết định khi nào lộ mặt ra trong khi người còn lại hồi hộp chờ đợi. Trẻ cũng thể hiện rõ khi muốn tiếp tục chơi. Trẻ thích những trò chơi có tiết tấu lặp lại, nhờ đó trẻ có thể dự đoán được những gì sắp diễn ra, đồng thời trẻ cũng bắt đầu chủ động thực hiện lượt chơi của mình. Tất cả đang tạo nên những nền tảng vững chắc giúp trẻ hào hứng với tương tác xã hội, đồng thời tăng cường khả năng hiểu của trẻ về quá trình giao tiếp. Trẻ vẫn rất thích các trò chơi liên quan đến các bộ phận trên cơ thể, và lúc này bắt đầu chơi với ngón tay và ngón chân.

Khả năng với lấy và cầm đồ vật khá tốt khiến trẻ hứng thú với những đồ vật đó hơn. Trẻ vẫn khám phá đồ vật bằng miệng và tay nhưng lúc này bắt đầu lắc và đập chúng. Trẻ bắt đầu hiểu về mối quan hệ nguyên nhân - kết quả, ví dụ trẻ nhận ra rằng việc đập hay lắc một vật nào đó sẽ tạo ra âm thanh. Trẻ thích có những đồ vật có màu sắc, chất liệu và hình dáng khác nhau để khám phá.

Trẻ cũng sẽ bắt đầu dõi theo những người khác chơi – cả người lớn và trẻ em – và trẻ cũng đang học thông qua việc quan sát đó. Trẻ sẽ bắt đầu bắt chước khi chơi với đồ chơi và cũng tham gia chơi cùng với một người khác. Trẻ cũng sẽ duy trì trò chơi, cho người lớn thấy rằng trẻ muốn tiếp tục hoạt động đó!

THÁNG THỨ SÁU

Lúc này trẻ đã trở thành một người chơi thành thục trong các trò chơi theo lượt mà trẻ đã chơi trong hai tháng qua. Trẻ thích những trò chơi có các động tác đi kèm với âm thanh như trò đập tay theo nhịp. Trẻ cũng thích được đung đưa trên đầu gối người lớn trong khi người đó tạo ra những âm thanh vui nhộn, và thích được nhấc lên và lắc lư trong quá trình chơi.

Hai bàn tay và mắt của trẻ lúc này đang phối hợp với nhau, biến việc quan sát trở thành một phần của hoạt động khám phá, bên cạnh việc đưa lên miệng và cầm ở tay, đồng thời sự hứng thú với đồ chơi và các đồ vật khác trở nên mãnh liệt. Lúc này, trẻ sẽ khám phá mỗi đồ vật lâu hơn và hoàn toàn bị cuốn vào việc này đến mức không cần nhìn người lớn nữa.

Trẻ quan sát mẹ và người khác nhiều hơn, vì thế bắt đầu học hỏi về chức năng của đồ vật và trình tự các sự kiện mà trẻ sẽ đưa vào trong hoạt động chơi sau này.

Giai đoạn này, trẻ cần nhiều đồ vật để khám phá vì thời gian chú ý của trẻ rất ngắn, và trẻ cần chuyển sự chú ý thật nhanh từ vật này sang vật khác.

Trẻ vẫn cần các loại đồ chơi có chất liệu, hình khối và màu sắc khác nhau để tìm hiểu và khám phá.

TIVI VÀ VIDEO

Những điều tư vấn dành cho ba tháng đầu tiên vẫn được áp dụng cho giai đoạn này; cuộc sống của bé vẫn không có chỗ cho tivi và video. Trên hết, trẻ cần một đối tác để tương tác và phản hồi.

TỔNG KẾT

Tóm lại, đến giai đoạn này con bạn đã sáu tháng tuổi và bé có thể:

✔ Thể hiện rõ ràng thông qua cử động của cơ thể và biểu cảm khuôn mặt rằng bé có thể nhận ra được sự khác nhau giữa giọng thân thiện và giọng giận dữ.

✔ Bắt đầu nhận ra được một số từ thường xuyên nghe thấy như “bai bai” hay “ba ba”.

✔ Đáp lại những câu yêu cầu như “Bế lên nào”.

✔ Dường như bé hiểu ý nghĩa của từ “không” và đôi khi sẽ dừng hoạt động đang làm lại.

✔ Chơi đùa với việc tạo âm, cả khi một mình lẫn khi ở với người khác.

✔ Thường bắt đầu một cuộc “hội thoại” bằng âm bằng cách tạo âm để gọi ai đó.

LÝ DO CẦN LO LẮNG

Dưới đây là những tình huống mà bạn nên đi gặp bác sĩ tư vấn cho sự phát triển của con. (Mặc dù vậy, hãy nhớ rằng tốc độ phát triển của nhiều trẻ sẽ có chút khác biệt).

Nếu bạn lo lắng, ngay cả khi lý do khiến bạn lo lắng không được đề cập đến ở đây, hãy đưa con bạn đến bác sĩ càng sớm càng tốt.

Ở giai đoạn sáu tháng tuổi, bạn sẽ cần đến xin tư vấn từ chuyên gia y tế nếu con bạn:

✔ Không thường xuyên nhìn quanh để tìm kiếm người nói.

✔ Hiếm khi đưa mắt dõi theo một vật chuyển động.

✔ Hiếm khi tạo âm đáp lại bạn khi bạn nói chuyện với bé.

✔ Không tạo những âm bập bẹ cấu thành từ một phụ âm và một nguyên âm (ví dụ “pa” hay “gu”).

✔ Tạo rất ít âm, ngoại trừ việc khóc.

CHƯƠNG TRÌNH TRẺ HỌC NÓI

Trong ba tháng này, trong khi bạn làm theo một số chỉ dẫn cơ bản nhưng vô cùng quan trọng, rất có thể bạn sẽ nương theo con để cung cấp cho trẻ loại ngôn ngữ đầu vào hữu ích nhất cho quá trình phát triển đang diễn ra rất nhanh ở giai đoạn này.

NỬA TIẾNG MỖI NGÀY

Nếu bạn may mắn, có lẽ bé đã có một thói quen ăn, ngủ và chơi ổn định, nhờ vậy bạn có được giấc ngủ đêm tốt hơn! Trong trường hợp như vậy, hãy bắt đầu hoạt động chơi nửa tiếng mỗi ngày vào những lúc bạn và bé có thể tận hưởng khoảng thời gian bên nhau mà không có các yếu tố gây nhiễu. Không nên tranh thủ thời gian xung quanh những lúc cho trẻ ăn hay thay bỉm như giai đoạn trước. Nếu trẻ vẫn chưa hình thành thói quen đó, bạn hãy tìm kiếm thời gian phù hợp như bạn đã làm trước đó. Hãy làm bất cứ việc gì ít gây áp lực hay căng thẳng nhất. Sự tập trung tuyệt đối của bạn là món quà lớn nhất mà bạn có thể dành cho bé và cũng là món quà bé sẽ trân trọng nhất. Đó là cách loại bỏ căng thẳng hiệu quả nhất đối với trẻ nhỏ và bạn sẽ nhận thấy bé hứng khởi thế nào khi có được sự chú ý tuyệt đối như vậy. Dành một khoảng thời gian trong ngày ở bên cạnh bé, với tư cách là một người đồng hành ổn định trong quá trình bé khám phá thế giới, chính là cơ hội học tập tuyệt vời nhất mà bạn có thể dành cho bé. Và trong những giai đoạn đầu đời, khả năng học hỏi của bé sẽ phát triển tốt nhất trong khoảng thời gian chơi hằng ngày.

TẠO MÔI TRƯỜNG PHÙ HỢP

Như bạn đã biết, yếu tố quan trọng nhất là căn phòng phải rất, rất yên tĩnh, không có radio, âm nhạc, video hay tivi.

Mọi sự phát triển nhỏ nhưng vô cùng quan trọng đối với khả năng lắng nghe và chú ý của trẻ trong giai đoạn này chỉ có thể diễn ra trong môi trường không hề có yếu tố gây nhiễu, đặc biệt là không có âm thanh nền. Năng lực tập trung vào âm thanh cần nghe và sàng lọc âm thanh nền của trẻ mới bắt đầu hình thành, do đó, trẻ cần sự khác biệt rõ rệt giữa hai loại âm thanh này. Trẻ cũng cần cơ hội để nghe được các âm do chính mình tạo ra một cách rõ ràng, từ đó trẻ có thể tạo ra những liên kết thiết yếu giữa các chuyển động môi - lưỡi và những âm thanh được tạo ra.

Bé của bạn vẫn rất dễ bị sao nhãng và thời gian chú ý của bé vẫn còn rất ngắn. Vì thế, điều quan trọng là cần có nhiều đồ vật thú vị xung quanh bé để bé với lấy hoặc ngắm nhìn, và bạn có thể đưa đồ vật cho bé nếu bé muốn đưa đồ vật ấy vào cuộc chơi. Hãy nhớ đưa một vài đồ vật tạo âm thanh đơn giản vào trong cuộc chơi vì bé có thể sẽ đặc biệt thích những đồ vật này.

Hãy sắp xếp không gian chơi sao cho bạn và bé thật gần với nhau, có thể bé ngồi trong vòng tay bạn hoặc bạn ngồi trên sàn nhà đối diện với bé đang ngồi trên ghế. Như thế bé có thể tiếp nhận và phân biệt các âm trong lời nói phù hợp với khả năng của bé ở giai đoạn này. Hãy đảm bảo rằng đồ chơi nằm trong tầm với của bạn.

Một nguyên tắc vô cùng quan trọng trong Chương trình Trẻ học nói là bạn không bao giờ được ép bé chú ý vào một sự vật, sự việc lâu hơn bé muốn. Không gì cản trở sự phát triển năng lực chú ý của trẻ bằng hành động đó. (Tất nhiên, về sau sẽ có những thời điểm thích hợp để thu hút và duy trì sự chú ý của trẻ tới một điều gì đó, nhưng không phải thời điểm này và không bao giờ được làm thế khi đang làm theo chỉ dẫn của chương trình này).

Nguyên nhân là trong những giai đoạn đầu phát triển năng lực chú ý, mọi nỗ lực khiến trẻ tập trung vào một việc cụ thể, trong khi trẻ đã chuyển sự chú ý sang việc khác sẽ làm “phân mảnh” sự tập trung ấy, nghĩa là sự chú ý của trẻ bị chia đôi, một nửa dành cho trọng tâm chú ý do người lớn chọn và nửa còn lại dành cho trọng tâm chú ý trẻ chọn. Điều này nếu xảy ra dù ở mức độ nào đi chăng nữa cũng sẽ làm chậm sự tiến bộ của trẻ trong suốt các giai đoạn phát triển, đồng thời khiến cả hai bên khó chịu. Thật buồn, đây lại là một vấn đề vô cùng phổ biến và cách xử lý hiệu quả nhất là giải thích cho cha mẹ hiểu và chấp nhận sự thay đổi trọng tâm chú ý nhanh chóng ở trẻ.

Bố mẹ cậu bé Imran đã từng rơi vào trạng thái tuyệt vọng khi cậu bé không làm những gì họ yêu cầu. Cậu hầu như không tham gia hoạt động chơi mà suốt ngày chỉ loanh quanh trong nhà đập những thứ tìm được. Bố mẹ cậu bé ngày càng cố bắt cậu bé chơi với những đồ chơi mà họ chọn và lắng nghe họ, cậu bé ngày càng khó bảo – không chỉ đối với các trò chơi được đề xuất mà còn đối với các hoạt động khác, bao gồm cả việc ăn ngủ. Mẹ cậu bé gần như rơi nước mắt khi chia sẻ: “Tất nhiên tôi yêu Imran, nhưng tôi thấy thật khó để yêu thích con hay tận hưởng những phút giây bên con”. Sau hai tuần thực hiện thời gian chơi hằng ngày, theo đó bé Imran được tùy ý thay đổi trọng tâm chú ý theo ý thích trong giờ chơi, một sự thay đổi thực sự đã khiến bố mẹ cậu bé vừa ngạc nhiên vừa vui mừng. Bé chơi với đồ chơi một cách thích hợp và chơi lâu hơn, và cuối cùng bắt đầu lắng nghe bố mẹ. Mẹ của bé giờ đây có thể tiếp tục chơi cùng bé một cách thoải mái!

THỜI LƯỢNG NÓI CHUYỆN VỚI CON

Điều quan trọng lúc này là trẻ có thời gian để “phản hồi”, vì thế bạn đừng sốt sắng thao thao bất tuyệt theo ý mình trong thời gian chơi với trẻ. Thay vào đó, hãy để ý đến “những cuộc hội thoại” bằng các âm giữa bạn và bé. Hãy dừng lại sau khi nói điều gì đó để cho bé có thời gian phản hồi và quan sát quãng nghỉ của bé, đó chính là lúc để bạn phản hồi. Bạn bắt đầu nhận ra rằng tiếng nói của bạn và của bé ít bị chồng chéo hơn. Thông qua khoảng thời gian trọn vẹn mà bạn dành cho con mỗi ngày này, bạn sẽ gia tăng độ nhạy cảm của mình đối với khả năng giao tiếp và tương tác của trẻ, đồng thời con bạn sẽ chỉ cho bạn cách phản hồi thích hợp và hữu ích nhất khi nói chuyện với trẻ.

Có một nghiên cứu về tần suất các bà mẹ có con năm tháng tuổi phản hồi lại nỗ lực của các bé khi lôi kéo mẹ vào cuộc trò chuyện bằng âm, trong đó các bà mẹ sẽ đợi con mình ra hiệu đến lượt người mẹ và sau đó người mẹ cho con mình đủ thời gian để phản hồi lại. Kết quả cho thấy tần suất phản hồi của người mẹ có liên hệ chặt chẽ với mức độ duy trì sự chú ý của trẻ, khả năng chơi tượng trưng và khả năng hiểu từ ngữ khi bé được 13 tháng tuổi⁷.

NÓI CHUYỆN VỚI CON

Có thể bạn sẽ nhận ra rằng ở giai đoạn đầu của quãng ba tháng này, trò chơi cùng với ngôn ngữ gắn bó nhuần nhị, trong đó sẽ tập trung vào sự tương tác giữa bạn và con. Về sau, việc trẻ ngày càng hứng thú với đồ chơi và những đồ vật khác mà trẻ có thể khám phá sẽ giúp chúng xuất hiện trong các hoạt động chơi. Chừng nào còn có bạn và đồ chơi bên cạnh, con bạn có thể và sẽ điều chỉnh cân bằng khi chơi với người và vật. Cách nói chuyện với trẻ thích hợp nhất trong giai đoạn này không thay đổi theo từng tháng, do đó chương trình có thể áp dụng cho cả ba tháng.

Hãy thường xuyên lặp lại các âm do bé tạo ra. Hãy bắt chước âm cuối cùng trong chuỗi hoặc một âm riêng lẻ. Ví dụ, nếu trẻ nói “oo”, bạn nói “oooooo”, hoặc nếu trẻ nói “ayay”, bạn nói “ayayayayay”. (Đôi khi việc bạn kéo dài âm hơn so với âm của bé cũng rất thú vị). Đây là dạng thức giao tiếp theo lượt đầu tiên và là tiền đề quan trọng cho các cuộc trò chuyện sau này. Nó cũng là một trong những điều dễ dàng nhất mà trẻ có thể tập trung sự chú ý, vì thế rất có lợi cho mảng phát triển này. Bạn sẽ thấy bé rất thích sự nhiệt tình của bạn đối với việc bé tạo âm và bé sẽ tạo âm nhiều hơn. Bạn càng tích cực, bé càng tạo nhiều âm. Dần dần, bé sẽ bắt đầu tạo âm đáp lại bạn và hai bên sẽ có một cuộc đối thoại tuyệt vời!

Việc lặp lại cũng nhằm củng cố nhận thức của bé về hoạt động tạo âm của chính mình, vì nó cho bé cơ hội nghe một hoặc hai âm tại một thời điểm, thay vì một chuỗi các âm thay đổi quá nhanh trong lời nói bình thường. Việc lặp lại cũng tăng cường nhận thức của bé về những tác động khác nhau của chuyển động môi và lưỡi đối với các âm được tạo ra. Đồng thời, lặp lại là cách truyền cho bé thông điệp rằng lắng nghe giọng nói là việc rất thú vị và đáng thực hiện. Thông điệp này cực kỳ quan trọng và cũng là một chủ đề xuyên suốt trong chương trình.

Hãy tiếp tục đáp lại bé bằng cách lặp lại các âm do bé tạo ra trong suốt quãng thời gian ba tháng này. Trẻ sẽ cực kỳ thích thú.

Nhiều người cho rằng người lớn chỉ nên nói những từ “thực sự” với trẻ, tuy nhiên chưa cần làm như vậy. Như tôi đã nói, Chương trình Trẻ học nói còn có nhiều chức năng quan trọng, chứ không chỉ là khoảng thời gian để bạn và con vui vẻ bên nhau.

Hãy nhớ rằng, bạn luôn phải xem việc lặp lại các âm do trẻ tạo ra là bạn đang phản hồi trẻ để phát triển cuộc hội thoại bằng âm. Đừng bao giờ coi đó là cách khiến bé bắt chước bạn.

Susie và Charlotte có hoàn cảnh rất giống nhau. Cả hai đều là con đầu lòng, được cả đại gia đình yêu mến và nhận được sự quan tâm chăm sóc trọn vẹn. Các bé đều rất đáng yêu, thông minh và nhanh nhẹn. Chỉ có một khác biệt duy nhất nằm ở cách mẹ của các bé phản hồi với việc tạo âm của con mình.

Mẹ của Charlotte vui vẻ phản hồi các âm của cô bé, bắt chước và coi đây là một dạng đối thoại tương tác. Đáp lại, Charlotte lần lượt phản hồi bằng cách tạo ra nhiều âm hơn và tỏ rõ sự hưng phấn với âm của chính bé và của mẹ.

Ngược lại, mẹ của Susie lại cho rằng mình tạo âm để con gái bắt chước theo. Cô tạo âm và sau đó sốt ruột đợi Susie nhắc lại chúng. Như chúng ta đã biết, trẻ nhỏ biết khá rõ về giao tiếp và cách phản hồi của Susie với cơ chế này là dần dần bé thôi không tạo âm nữa. Khi người mẹ bực bội đưa con gái đến khám lúc bé được 16 tháng tuổi, chúng tôi đã đưa bé vào Chương trình Trẻ học nói. Vài tuần sau đó, việc tạo âm của bé đã bắt kịp các bé cùng trang lứa và hai mẹ con Susie bắt đầu trải nghiệm những khoảng thời gian thú vị bên nhau.

Bạn cũng có thể tạo ra nhiều âm vui nhộn gắn liền với những điều mà bé hứng thú tại thời điểm đó.

Có thể tạo ra những âm thanh thú vị này theo nhiều cách. Chúng có thể là những âm đơn như “vèoooooooo” khi quả bóng lăn, những chuỗi từ lặp gắn liền với hoạt động tương tác như “Lên, lên, bế lên nào” khi bạn nhấc bé lên, hoặc những từ vô nghĩa nhưng rất yêu như “bùm chiu bùm chiu bùm chiu bùm” khi bạn dạo các ngón tay trên bụng bé. Những từ có nhịp điệu như “bay cao nào, bay xa nào” cũng thuộc số này. Lặp lại những âm này sẽ khiến cuộc chơi càng thêm vui.

Những âm thanh vui nhộn này còn có một số mục đích quan trọng khác, giống như việc bắt chước các âm do trẻ tạo ra. Chúng giúp duy trì sự chú ý và hứng thú của trẻ, mang đến cho trẻ thông điệp rằng giọng nói thực sự rất thú vị và đáng để lắng nghe. Bạn cũng sẽ thấy con mình bắt đầu làm quen với các kiểu khẩu hình miệng khi nói như tròn môi trong khi bé quan sát khuôn mặt bạn. Điều này cho thấy trẻ vô cùng say mê các âm trong lời nói.

❖ Sử dụng các câu ngắn và đơn giản

Hãy nói chuyện với con bạn bằng các câu đơn ngắn, lên bổng xuống trầm và nói chậm, ngắt nghỉ giữa các cụm từ. Cách nói này rất quan trọng trong việc thu hút và duy trì sự chú ý và hứng thú của trẻ, vì đây vẫn là cách nói trẻ ưa thích ở độ tuổi này, vì thế giúp trẻ dễ dàng tập trung nhất^{8, 9, 10, 11}. Đối với trẻ, những câu như “Mẹ đây. Mẹ đây rồi. Mẹ ở đây rồi!” sẽ thú vị hơn so với “Bố nghĩ bố vừa nghe thấy tiếng xe của mẹ đang về ngoài kia. Một chút nữa thôi mẹ là về đến nhà rồi”.

Những câu ngắn giàu âm điệu cũng rất quan trọng trong việc gắn kết bạn và con vì chúng truyền tải cảm xúc. Ở cuối giai đoạn này, chúng sẽ có ích trong việc giúp trẻ liên kết các từ với ý nghĩa. Nghiên cứu đã chỉ ra rằng trẻ bốn tháng tuổi chú ý tới kiểu lời nói này hơn, ngay cả khi xuất hiện trong âm thanh nền, so với ngôn ngữ mà người lớn nói với nhau. Trẻ thậm chí còn chú ý nhiều hơn tới những đoạn video trong đó người lớn nói theo cách này¹².

❖ Khởi xướng các trò chơi ngôn ngữ

Các trò chơi ngôn ngữ có tiết tấu lặp lại và các trò chơi theo lượt có vai trò rất quan trọng trong việc thiết lập nền tảng của toàn bộ quá trình giao tiếp và tương tác xã hội của trẻ, cũng như đem lại hứng thú cho cả người lớn và trẻ em. Chúng giúp trẻ bắt đầu dự đoán những sự việc sắp xảy ra, từ đó nâng cao khả năng kiểm soát và có những trải nghiệm ban đầu về việc thực hiện theo lượt. Bạn sẽ là người duy nhất khởi xướng hoạt động chơi theo lượt ở giai đoạn bốn tháng tuổi, nhưng khi trẻ bước vào tháng thứ sáu, bạn sẽ thấy trẻ đang trở thành một đối tác toàn diện.

Bạn sẽ thấy trẻ bắt đầu dừng lại giữa những lần tạo âm, tựa như đang đợi bạn thực hiện lượt của mình. Ví dụ, trẻ có thể nói “a đi ba ba” rồi nhìn bạn chờ đợi phản hồi. Bắt đầu quãng ba tháng này, hãy khởi xướng trò cù lét và những trò chơi có liên quan tới các bộ phận cơ thể. Có thể bắt đầu bằng những hoạt động đơn giản như đếm ngón tay và ngón chân, sau đó tiến tới các bài thơ đi kèm hoạt động phức tạp hơn như “Round and round the garden” (Quanh vòng quanh khu vườn) và “This little piggy” (Chú heo con), chúng sẽ phát huy tác dụng trong giai đoạn này. (Nếu bạn không thể nhớ cách thực hiện những động tác này, hãy đến mượn sách ở thư viện địa phương; nhiều cuốn sách có cả phần bài hát và bài thơ cùng với các động tác tay đi kèm).

Sau này, những đồ vật khác như đồ chơi mềm có thể được sử dụng trong quá trình chơi, ví dụ trò “Mắt, mũi, má, cằm” trên khuôn mặt thú bông hay chơi trò “Bang bang bang” với thìa. Cần đảm bảo rằng khuôn mặt bạn luôn thể hiện những biểu cảm sống động, vì các nghiên cứu cho thấy trẻ sẽ tạo âm nhiều hơn khi nhìn những khuôn mặt như vậy.

Hãy chơi những trò mà trẻ có cơ hội dự đoán hành động của bạn, một dạng sơ khai của việc chơi theo lượt. Ví dụ, ở giai đoạn đầu của ba tháng này, hãy chầm chậm đưa mặt bạn tiến tới bé, rồi cho bé đủ thời gian để dự đoán được âm “òa” sắp xảy ra. Khi được sáu tháng tuổi, trẻ sẽ thích những trò chơi như “Đập tay”, bạn và bé sẽ lần lượt vỗ tay mình và vỗ tay người kia.

Hãy hát và đọc cho bé nghe thật nhiều bài đồng dao, bài hát và bài thơ có kèm động tác trong giai đoạn năm và sáu tháng tuổi, trẻ sẽ vô cùng thích thú. Hãy sử dụng những bài có nhịp mạnh và thường xuyên lặp lại những giai điệu đó để bé quen và tạo ra những yếu tố giúp bé có thể dự đoán. Đến cuối giai đoạn này, trẻ sẽ đặc biệt thích những giai điệu đi kèm động tác như “Row, row, row your boat” (Chèo, chèo, chèo thuyền). Như chúng ta đã thấy, ở tháng thứ năm, trẻ trở nên nhạy cảm với các loại âm điệu, nhịp điệu và trọng âm, giúp trẻ giải mã các câu nói sau này. Và việc lặp lại những giai điệu này cũng giúp ích bé trong quá trình giải mã lời nói.

DÕI THEO TRỌNG TÂM CHÚ Ý CỦA TRẺ

Hãy bắt đầu quan sát và dõi theo trọng tâm chú ý của con bạn. Hãy tạo cho mình thói quen quan sát để biết bé đang nhìn cái gì và biến cái đó thành chủ đề nói chuyện, nhanh chóng thay đổi tương ứng với sự thay đổi trọng tâm chú ý của bé. Ví dụ, nếu bé nhìn bạn, hãy khởi động một trò chơi tương tác, hoặc nếu bé nhìn vào một đồ vật, hãy đưa nó cho bé, nói tên của đồ vật hoặc tạo một âm vui nhộn đi cùng với đồ vật ấy. Đây là một chủ đề cực kỳ quan trọng trong suốt chương trình.

Ở giai đoạn này, bạn là người khởi xướng hầu hết các hoạt động chơi, nhưng vẫn phải duy trì nguyên tắc: Chú ý dừng một hoạt động tại thời điểm bé dường như không còn thích thú nữa. Ngoài ra, bạn cũng có thể nhạy bé nhận ra lúc bé nhìn về phía một món đồ chơi, hãy mang đồ chơi ấy đến cho bé và thêm nó vào trong cuộc chơi.

Ở giai đoạn sau, nguyên tắc này cực kỳ quan trọng đối với việc giúp bé hình thành liên kết các từ với ý nghĩa. Hiện tại, nguyên tắc này giúp ích rất nhiều đối với sự phát triển khả năng chú ý của trẻ. Khả năng chú ý của bé trong hầu hết thời gian của ba tháng này vẫn hoàn toàn đơn kênh, nghĩa là trẻ không thể vừa quan sát và lắng nghe cùng lúc. Tuy nhiên, như chúng ta đã thấy, trẻ có thể vừa quan sát vừa lắng nghe trong những hoàn cảnh cụ thể:

✔ Không có yếu tố gây nhiễu

✔ Trọng tâm chú ý do trẻ lựa chọn

✔ Trẻ đang lắng nghe và quan sát cùng một vật, ví dụ như đồ chơi tạo ra âm thanh, hay một người đang hát hoặc nói chuyện với trẻ về điều trẻ đang chú ý đến.

Dõi theo trọng tâm chú ý của trẻ sẽ giúp trẻ phát triển khả năng quan trọng này.

ĐẶT CÂU HỎI CHO TRẺ

Bạn sẽ thấy mình đặt câu hỏi cho bé rồi dừng lại. Nếu ý thức được điều này, bạn sẽ thấy rằng mục đích của việc dừng lại là để trẻ có thời gian phản hồi, chứ không phải một câu hỏi thật sự. Những câu như “Mẹ con mình làm lại nhé?”, “Con ai mà thông minh thế nhỉ?” hoàn toàn không có vấn đề. Thỉnh thoảng, bạn có thể hỏi “Cái gì đây nhỉ?”. Đây không phải là câu hỏi thực sự ở giai đoạn này, mà là một công cụ báo hiệu được dùng khi bạn hiểu rằng xung quanh bé có điều gì đó có thể khiến bé thích thú. Do đó, những câu hỏi này không có vấn đề gì.

KHÔNG CHỈ NỬA TIẾNG MỖI NGÀY

Như đã trình bày ở chương trước, bạn hãy tiếp tục nói về những gì đang diễn ra hoặc những gì bạn nghĩ khi bạn bận rộn và con bạn ở gần bên. Bạn có thể nói những câu như “Mẹ con mình có nên đi chợ lúc này không, con yêu? Không, mẹ không nghĩ vậy đâu. Có vẻ trời sắp mưa. Ngày mai mẹ con mình đi chợ nhé”. Tất nhiên con bạn sẽ không hiểu bạn đang nói gì, nhưng bạn đang trao cho bé cơ hội nghe được giai điệu và nhịp điệu của ngôn ngữ.