6 - 9 tháng

TỔNG QUAN

Đến thời điểm này, thói quen sinh hoạt của con bạn đã ổn định, bạn và con sẽ có cuộc sống dễ chịu với các tình tiết dễ đoán hơn. Chắc chắn, bạn là người quan trọng nhất trong cuộc sống của con. Trẻ sẽ thể hiện những điều đó thông qua những nụ cười giòn tan, tiếng cười khúc khích, tiếng gọi hay hăng hái cử động toàn bộ cơ thể để cho bạn biết bé vui vẻ khi có bạn bên cạnh. Bên cạnh đó, bé ngày càng ý thức rõ hơn về sự khác biệt giữa người quen và người lạ, hoàn cảnh quen thuộc với hoàn cảnh lạ lẫm, từ đó bé càng dựa dẫm vào bạn nhiều hơn để có cảm giác an toàn.

Bạn sẽ thấy bé rất hay cười ở giai đoạn này. Bé hớn hở với khả năng với lấy và cầm nắm đồ vật, mọi đồ vật đều hấp dẫn bé. Bạn cũng sẽ thấy chỉ cần một đồ vật hết sức đơn giản như lõi giấy cũng có thể khiến bé vui vẻ trong một khoảng thời gian khá dài. Trẻ cũng dễ bị sao nhãng nếu bạn muốn trẻ từ bỏ một thứ gì đó hoặc thay đổi hoạt động. Bé có thể lăn ra ăn vạ nhất thời nhưng vì mọi thứ quá hấp dẫn với bé, chẳng bao lâu sau bé đã mải miết chơi với một đồ vật mới hoặc hoạt động mới.

Bé cũng bắt đầu di chuyển bằng cách bò tới bò lui nhưng bạn vẫn có thể rời mắt khỏi con trong vài giây vì bé vẫn chưa thể bò đi xa.

Bạn cũng sẽ thấy bé trở nên quen thuộc với thói quen sinh hoạt hằng ngày và bắt đầu muốn tự mình làm đôi ba việc nhỏ như tự mình cầm bánh quy hay đưa tay giữ cốc khi uống nước.

THÁNG THỨ BẢY

SỰ PHÁT TRIỂN KHẢ NĂNG GIAO TIẾP

Giai đoạn ba tháng này của năm đầu đời tiếp tục chứng kiến những bước tiến dài của trẻ hướng tới việc trở thành một người có thể giao tiếp bằng ngôn từ. Trong suốt giai đoạn này, các liên kết tế bào thần kinh tại khu vực kiểm soát ngôn ngữ trong não bé phát triển mạnh mẽ và người ta tin rằng mạng lưới thần kinh chi phối hoạt động này chịu ảnh hưởng của lượng kích thích mà nó nhận được¹.

Vì thế sự tác động của môi trường giờ đây trở thành yếu tố then chốt đối với sự phát triển của trẻ. Điều này có thể thấy là từ sáu tháng tuổi, giữa các trẻ bắt đầu có sự chênh lệch lớn hơn xét về cách thức và phạm vi những việc mà trẻ làm được so với các giai đoạn trước đó, có thể do những khác biệt trong môi trường sống và các yếu tố di truyền. Ví dụ, một số nghiên cứu đã chỉ ra rằng trẻ sống trong gia đình có tiến trình phát triển tốt hơn so với những trẻ được nuôi dưỡng tập trung ở các trung tâm chăm sóc trẻ tại bệnh viện².

Sự quan tâm đặc biệt của trẻ đối với ngôn ngữ được thể hiện ngay từ giai đoạn đầu đời lúc này đã cho kết quả là trẻ có thể nhận diện được tên gọi của một số đồ vật và người quen thuộc. Đầu giai đoạn này, thậm chí là khi nhắc đến tên người trong nhà lúc đó đang vắng mặt, trẻ cũng bắt đầu nhìn quanh tìm kiếm người ấy³.

Lúc này, trẻ cũng thể hiện bằng hành động rằng trẻ hiểu một chút về ý nghĩa của những cụm từ ngắn mà trẻ thường được nghe, ví dụ vẫy tay khi nghe thấy từ “bai bai”. (Giống cảm giác của bạn khi ra nước ngoài mà không biết ngôn ngữ của quốc gia đó, nhưng rồi đột nhiên một lúc nào đó bạn nhận ra bạn biết nghĩa của một vài từ trong ngôn ngữ ấy).

Tuy nhiên, trẻ chỉ có thể làm được điều này khi cụm từ đó xuất hiện trong bối cảnh quen thuộc với trẻ, ví dụ khi cha hoặc mẹ rời nhà đi làm hằng ngày. Trẻ chưa thể khái quát để áp dụng cho các hoàn cảnh khác, do đó có thể làm cha mẹ lúng túng không hiểu tại sao trẻ không vẫy tay bai bai khi rời nhà một người bạn mà trẻ chưa từng đến trước đó.

Khả năng hiểu ngữ điệu cảm xúc trong lời nói tiến bộ nhanh hơn so với việc hiểu nghĩa của từ và phát triển rất nhanh ở giai đoạn này. Trẻ nhận thức được cha mẹ đang hài lòng hay không hài lòng. Giai đoạn này trẻ rất thích nghe nhạc và hát, và dùng cả cơ thể để bộc lộ sự hứng thú.

Trẻ dễ dàng nhận ra tên mình hơn và thường phát ra âm thanh khi nghe thấy tên đó như thể đang đáp lại tiếng gọi.

Lúc này bé của bạn đang phát triển rất nhiều hành vi giao tiếp, bao gồm điệu bộ, động tác kéo, đẩy và nét mặt. Bé cũng thành thạo trong việc truyền đi các thông điệp, bao gồm việc thu hút sự chú ý của mọi người với bé, với người khác và đồ vật, chào hỏi, từ chối, đề nghị, bình luận và cảm ơn. Bé đã trở thành chủ thể giao tiếp hoàn chỉnh và có khả năng kiểm soát những người trong môi trường của bé rất hiệu quả thông qua tất cả mọi cách có thể.

Khi tròn sáu tháng tuổi, trẻ nhận ra rằng việc tạo âm có thể được sử dụng để khiến cho mọi thứ xảy ra. Trẻ nhận ra rằng việc tạo tiếng ồn sẽ mang mẹ đến với mình, nên bắt đầu “gọi” mẹ có chủ đích. Trẻ cũng tạo âm để giao tiếp có chủ đích với các em bé khác cùng trang lứa, bắt đầu bập bẹ với đối phương và rất nhiệt tình tham gia “đối thoại” bằng âm. Khi được bảy tháng tuổi, phần lớn hoạt động chơi của trẻ có kèm theo việc tạo âm, và bé bắt đầu kiểm soát mọi người xung quanh bằng tiếng hét và những loại âm khác.

Trong suốt giai đoạn ba tháng này, trẻ cũng tiến bộ trong việc tạo ra nhiều mối liên kết giữa chuyển động của môi và lưỡi với các âm được tạo ra hơn. Ví dụ, trẻ sẽ nhận ra rằng việc mím chặt môi sẽ tạo ra âm /p-p-p/.

Khả năng kiểm soát này vô cùng quan trọng đối với sự phát triển hệ thống âm lời nói của trẻ và tác động của nó có thể thấy được trong suốt tiến trình “chuyển giao lời nói”. Trong quá trình này, trẻ tạo ra ngày càng nhiều âm thuộc một hay nhiều ngôn ngữ mà trẻ nghe được xung quanh mình, song song với đó là những âm không thuộc các ngôn ngữ đó sẽ biến mất. Đồng thời, năng lực phân biệt sự khác biệt giữa các âm không thuộc ngôn ngữ xung quanh trẻ cũng giảm đi đáng kể, trong khi trẻ có thể phân biệt rất tốt các âm thuộc ngôn ngữ hiện diện xung quanh mình.

Trẻ dường như nhận thức rõ hơn về những âm do mình tạo ra và sử dụng một phần nhỏ trong số đó ngày càng nhiều hơn. Trẻ thích nhắc lại những âm đó, tạo ra các chuỗi âm dài hơn như “ma-ma-ma” hay “ba-ba-ba”. Ngoài ra trẻ cũng bắt đầu sử dụng hai âm tiết thay vì một, và có thể bắt đầu lặp lại từ hai âm trở lên như “bi-đi-bi-đi-bi-đi-bi-đi”. Những âm bập bẹ của trẻ ngày càng có nhịp điệu và âm điệu giống với lời nói và trẻ thể hiện những nỗ lực đầu tiên trong việc gọi tên các đồ vật bằng cách gắn đồ vật đó với những âm nhất định. Mỗi trẻ sẽ tạo ra những âm của riêng mình, những âm này có thể có rất ít hoặc không có sự tương đồng với từ ngữ thật sự. Tuy nhiên, chúng lại đánh dấu một bước phát triển quan trọng, là dấu hiệu cho thấy trẻ đã nhận thức được rằng các âm cụ thể có thể kết nối với những đồ vật hay sự việc cụ thể.

Các chiến lược khám phá và tương tác với đồ vật, con người và môi trường xung quanh đang được hình thành ở giai đoạn này. Khi nhận thức của trẻ phát triển hơn, các tương tác xã hội của trẻ bắt đầu có nhiều chủ đề hơn, cho phép trẻ và mẹ bắt đầu có chung quan điểm về sự vật sự việc^{4, 5, 6}. Ví dụ, trẻ có thể có chung trải nghiệm chơi với các đồ chơi cụ thể và liên hệ một số trò chơi nhất định với những người tương ứng, nghĩa là trẻ có thể nhận thức được rằng anh trai mình thích chơi trò ú òa. Việc trẻ và mọi người ngày càng có chung nhiều trọng tâm chú ý hơn sẽ giúp trẻ hình thành khả năng gắn kết nghĩa với từ vựng, một điều rất quan trọng.

Giai đoạn này cũng chứng kiến sự phát triển nở rộ của các cuộc đối thoại bằng âm, một điều kiện tiên quyết cho việc đối thoại bằng ngôn từ sau này.

SỰ PHÁT TRIỂN CHUNG

Những sự phát triển trong các mảng giao tiếp và tương tác xã hội đang diễn ra đồng thời với những thay đổi lớn trong quá trình phát triển vận động và trí tuệ.

Về quá trình phát triển vận động, lúc này trẻ có thể dùng đôi chân để nâng đỡ cơ thể nếu được giữ thẳng người và có thể ngồi thẳng lưng và giữ đầu ổn định. Trẻ có thể lẫy và điều chỉnh vị trí của mình để có thể nhìn đồ vật tốt hơn, đồng thời khả năng cầm nắm và thao tác với đồ vật cũng đang phát triển nhanh chóng. Trẻ sẽ cố gắng cầm đồ vật ngoài tầm với một chút và chuyển đồ vật từ tay này sang tay kia. Các ngón tay bấu chặt đồ vật và trẻ có thể nâng một bàn tay hướng tới một món đồ chơi, bắt chước hành động đập tay lên bàn và đập hai đồ vật vào nhau. Đây thực sự là những thành tựu không hề nhỏ. Việc với tay để lấy một đồ vật cần sử dụng đến ba khớp trên cánh tay và 14 khớp ở bàn tay. Khi bắt đầu động tác với lấy đồ vật, trẻ cần hơn 13 cơ ở cánh tay và việc điều chỉnh bàn tay để cầm nắm đồ vật sử dụng hơn 20 cơ ở bàn tay⁷.

Những bước tiến lớn trong sự phát triển trí tuệ của trẻ lúc này cũng đang diễn ra. Tầm bảy tháng tuổi, trẻ cho thấy trẻ hiểu một vài đặc tính của những đồ vật, ví dụ một vật mềm sẽ bị con lăn đè bẹp nhưng một vật cứng thì không⁸.

Rõ ràng, các mảng phát triển có sự tác động lẫn nhau ở giai đoạn này, ví dụ một trẻ biết bò sớm có thể không hứng thú với giao tiếp trong một thời gian vì trẻ quá mải mê với khả năng di chuyển mới hình thành. Tương tự, không trẻ nào vừa học đứng lên không cần đỡ lại còn năng lượng để làm bất kỳ việc nào khác. Nhận thức được điều này rất quan trọng, nhờ đó bạn không cần phải lo lắng nếu thấy sự phát triển của một lĩnh vực dường như bị chậm lại trong một khoảng thời gian nhất định. Tuy nhiên, chúng ta hoàn toàn có thể ngăn chặn việc năng lực ngôn ngữ và giao tiếp bị tụt lại đằng sau, chứ không phải là ứng phó tạm thời, trong những tình huống khá khắc nghiệt và diễn ra trong thời gian ngắn này.

KHẢ NĂNG CHÚ Ý

Như chúng ta đã biết, việc kết hợp các giác quan, chính là khả năng sử dụng nhiều hơn một giác quan tại một thời điểm, tiếp tục phát triển trong quãng tuổi này. Tuy nhiên, về cơ bản, năng lực chú ý vẫn mang tính đơn kênh, nghĩa là nếu bạn đưa cho bé một đồ vật thú vị, bé sẽ không thể lắng nghe hay nhìn bạn cho đến khi bé đã hoàn thành việc khám phá. Trẻ lúc này có thể chú ý đến những đồ vật hay hoạt động do trẻ chọn lựa trong thời gian lâu hơn, nhưng trẻ vẫn rất dễ bị mất tập trung. Sự gia tăng thời gian tập trung chú ý này rất quan trọng với sự phát triển trí nhớ dài hạn và ngắn hạn, và trên thực tế, mọi hoạt động học tập sau này đều phụ thuộc vào khả năng duy trì sự tập trung chú ý.

KHẢ NĂNG LẮNG NGHE

Đây là thời điểm khởi đầu giai đoạn phát triển then chốt của hai kỹ năng có vai trò sống còn đối với việc học nói và phát triển ngôn ngữ:

✔ Phân biệt các âm khác nhau trong chuỗi lời nói

✔ Hiểu nghĩa của từ

Nghiên cứu cho thấy khả năng phân biệt các âm lời nói của các trẻ tầm bảy tháng tuổi có sự khác biệt đáng kể và rất có thể sự khác biệt này tồn tại là do các bé sống trong các môi trường âm thanh khác nhau. Minh chứng cho thấy quá nhiều hoặc quá ít các kích thích âm thanh đều ảnh hưởng đến quá trình này. Những trẻ vốn bị thiếu kích thích âm thanh trong giai đoạn đầu đời do các vấn đề về thính lực thường gặp khó khăn không chỉ trong việc phân biệt âm thanh sau này, mà còn cả việc nhận diện ý nghĩa của âm thanh và khả năng lắng nghe khi có tiếng ồn. Những trẻ sống quá lâu trong lồng nuôi trẻ sinh non, nơi có mức độ tiếng ồn rất cao, sau này cũng thường gặp phải những khó khăn tương tự. (Tuy nhiên, điều quan trọng cần nhận ra là những vấn đề này có thể vượt qua được. Chúng tôi đã gặp nhiều trẻ gặp khó khăn đặc biệt nghiêm trọng với khả năng lắng nghe tại trung tâm y tế của mình, nhưng các phần của Chương trình Trẻ học nói liên quan đến khả năng lắng nghe đã giải quyết các vấn đề trong thời gian rất ngắn).

Trong tháng này, trẻ vẫn đang tiếp tục xây dựng các mối liên kết giữa âm thanh và ý nghĩa một cách từ từ. Trẻ vẫn chưa thể trực tiếp định vị âm thanh, nghĩa là trẻ vẫn chưa thể quay về phía nguồn phát âm thanh ngay lập tức, mà phải nhìn xung quanh cho đến khi tìm thấy nó. Tuy nhiên, lúc này trẻ đang dần cải thiện khả năng nhận diện trực tiếp nguồn âm và có thể tìm thấy nguồn âm phát ra phía trên đầu trẻ.

Khả năng quan sát và lắng nghe đồng thời tại một thời điểm vẫn còn hạn chế. Trẻ chỉ có thể làm được hai việc đó cùng lúc nếu:

✔ Trọng tâm chú ý do trẻ lựa chọn

✔ Trẻ không quá tập trung vào một hoạt động là quan sát hay lắng nghe

✔ Trẻ đang nhìn và lắng nghe cùng một vật

✔ Môi trường không có yếu tố gây mất tập trung.

THÁNG THỨ TÁM

SỰ PHÁT TRIỂN KHẢ NĂNG GIAO TIẾP

Trong tháng này, trẻ không chỉ tìm kiếm người nói ngoài tầm mắt mà còn bắt đầu lắng nghe toàn bộ các cuộc hội thoại, hướng tới một người nói rồi quay sang người tiếp theo, sau đó lại quay về người đầu tiên, muốn thu cả thế giới vào tầm mắt giống như những khán giả đang theo dõi một trận quần vợt.

Trẻ cho thấy mình hiểu mối liên hệ giữa một vài vật dụng thường gặp và những từ đại diện cho chúng thể hiện qua việc quay đầu hướng tới các vật đó khi nghe thấy tên gọi của chúng vang lên. Trẻ thường nhận ra tên của tất cả thành viên ruột thịt trong gia đình và sẽ thường lắng nghe chăm chú khi nghe thấy tên người đó.

Tầm tám tháng tuổi, trẻ thường phản hồi một số câu đề nghị đơn giản và quen thuộc bằng một động tác phù hợp: ví dụ giơ tay lên khi nghe thấy câu “bế lên nào” hay vẫy tay khi nghe thấy câu “vẫy tay bai bai”. Trẻ vẫn cần có sự hỗ trợ của một tình huống quen thuộc để hiểu được ý nghĩa của những câu nói này. Trong giai đoạn này, trẻ đã trở nên thành thục trong việc hiểu trạng thái cảm xúc và tình cảm trong giọng điệu của người nói thông qua cử chỉ, nét mặt và các đặc trưng ngữ điệu.

Việc tạo âm của trẻ ở tháng thứ tám vẫn đang tiếp tục phát triển và ngày càng trở nên tương đồng với các âm trong ngôn ngữ xung quanh trẻ, trong khi khả năng nhận diện những khác biệt nhỏ giữa các âm không thuộc ngôn ngữ đó cũng giảm đi trông thấy.

Lời nói bập bẹ ở giai đoạn này đôi khi hơi giống những câu ngắn trong một ngoại ngữ nào đó với đầy đủ nhịp điệu, âm điệu và trọng âm. Hiện nay có nhiều tranh cãi về mối quan hệ giữa lời nói bập bẹ và lời nói sau này. Nghiên cứu chỉ ra rằng lời nói không phát triển trực tiếp từ lời nói bập bẹ, nhưng hoạt động nói bập bẹ là dấu hiệu cho thấy hệ thần kinh đã sẵn sàng cho việc chuẩn bị tạo lời nói⁹. Trẻ ở giai đoạn này đôi khi sẽ hát theo nhạc, nhưng vẫn chưa thể hát được một từ thật sự nào.

Trẻ vẫn phụ thuộc vào những công cụ giao tiếp không cần tạo âm nhưng ngày càng trở nên khéo léo. Trẻ sẽ xin xỏ bằng cách mở và khép bàn tay, thể hiện sự từ chối bằng cách đẩy người lớn ra xa hay lắc đầu. Trẻ bắt đầu biết kết hợp cử chỉ với âm thanh, chẳng hạn như vừa vẫy tay vừa bập bẹ tạo âm khi thấy mẹ.

SỰ PHÁT TRIỂN CHUNG

Trẻ ở giai đoạn này thường có thể ngồi trong vài phút, có thể quay đầu và xoay người khi ngồi, nhờ đó trẻ có thể nhìn xung quanh dễ dàng hơn để khám phá mọi thứ. Điều này rất quan trọng trong việc tạo điều kiện cho trẻ liên kết âm thanh và nguồn phát âm thanh đó. Khi được giữ đứng thẳng người, trẻ sẽ bước đi bằng cách đặt một chân trước chân còn lại.

Khả năng với lấy đồ vật của trẻ đang trở nên thành thạo hơn. Trẻ sẽ kiên nhẫn với lấy đồ chơi, điều chỉnh tư thế để có thể với tới món đồ đó. Lần đầu tiên trẻ có thể thao tác với hai vật cùng lúc, ví dụ so sánh hai khối lập phương bằng cách đặt chúng lại gần nhau. Trẻ cũng có thể kéo một sợi dây để lôi đồ chơi về mình và sẽ nhấc tấm vải phủ lên để lấy vật giấu dưới đó hoặc kéo tấm vải để lôi vật đang được đặt trên đó.

KHẢ NĂNG CHÚ Ý

Tầm tám tháng tuổi, trẻ có thể dễ dàng dõi theo tầm mắt của người lớn, nhưng vẫn cần phải quay cả đầu; trẻ vẫn chưa thể chỉ cử động một mình đôi mắt¹⁰. Điều này cực kỳ quan trọng vì nó giúp trẻ và người lớn có thêm nhiều trọng tâm chú ý chung hơn. Nó cũng sẽ vô cùng cần thiết trong một thời gian dài, giúp trẻ hiểu được môi trường xung quanh và có chung góc nhìn về thế giới với người lớn – một yếu tố then chốt cho sự phát triển trí tuệ của trẻ. Lúc này người lớn biết được điều gì khiến trẻ hứng thú tại một thời điểm và có thể cung cấp thông tin cho trẻ về điều đó. Việc đó cũng rất quan trọng theo những cách khác. Nó giúp trẻ hiểu được lý do dẫn đến những cảm xúc hiện tại của những người khác, vì thế nâng cao khả năng kết nối và tương tác với họ. Quan trọng nhất có lẽ là điều này cũng cho phép trẻ gắn nghĩa với từ.

Thời gian duy trì sự chú ý của trẻ vẫn rất ngắn và nhìn chung là đơn kênh, nghĩa là trẻ chỉ có thể chú ý đến thông tin từ một giác quan tại một thời điểm, cho dù khả năng nhìn và nghe cùng một lúc trong những điều kiện nhất định đang tiến bộ nhanh.

KHẢ NĂNG LẮNG NGHE

Nếu mọi thứ đều đang phát triển tốt tính đến thời điểm này, khả năng lắng nghe của bé trong tháng thứ tám sẽ có những bước phát triển vô cùng quan trọng. Trước hết, lần đầu tiên trẻ có thể trực tiếp định vị âm thanh. Điều này xảy ra đồng thời với khả năng ngồi một mình nhờ lớp vỏ dây thần kinh kết nối thính giác và não bộ đã hoàn thiện. Trẻ lúc này có thể trực tiếp định vị những âm thanh nằm ngang với tai và trong phạm vi khoảng một mét xung quanh trẻ. Khả năng định vị này phụ thuộc vào khả năng phán đoán về thời điểm và độ to của âm thanh đến hai tai, đồng thời đòi hỏi cả hai tai phải có thính lực bình thường.

Cùng với sự xuất hiện của khả năng định vị âm thanh này là quá trình hình thành năng lực dò quét môi trường âm thanh xung quanh và tập trung vào một âm thanh được chọn. Việc dò quét âm thanh diễn ra rất chậm ở giai đoạn này và trẻ rất dễ bị mất tập trung, nhưng nó lại rất hữu ích với trẻ trong việc tìm ra mối liên kết giữa âm thanh và nguồn phát. Quá trình hình thành những liên kết này giờ đây diễn ra nhanh hơn và có ý nghĩa then chốt không chỉ với sự phát triển ngôn ngữ mà còn với khả năng hiểu về thế giới.

Trẻ lúc này lắng nghe các âm của chính mình kỹ hơn và so sánh những âm mình tạo ra với những âm trẻ nghe được xung quanh mình. Về sau, điều này sẽ cho phép trẻ điều chỉnh âm của bản thân giống những âm thuộc tiếng mẹ đẻ.

Ở thời điểm này, trẻ thực sự quan tâm đến âm thanh và luôn hứng thú khi chơi với các đồ vật tạo âm thanh cũng như khi nghe những âm vui nhộn, các bài thơ, bài vè, đồng dao và các bài hát.

THÁNG THỨ CHÍN

SỰ PHÁT TRIỂN KHẢ NĂNG GIAO TIẾP

Khả năng hiểu của trẻ tăng nhanh ở tháng này. Trẻ có thể hiểu được tên gọi của khoảng 20 đồ vật và người ở cuối tháng thứ chín. Lúc này trẻ có thể phản hồi tương ứng với nhiều cụm ngắn như “Đi nào” hay “Đi đến bố nào”, mặc dù trẻ vẫn chỉ hiểu chúng trong những bối cảnh quen thuộc. Trẻ hiểu nghĩa của từ “không” rõ ràng hơn và thường sẽ dừng việc đang làm khi nghe thấy từ đó. Trẻ cũng sẽ thực hiện một hành động tương ứng liên quan đến một thói quen khi được yêu cầu, ví dụ đung đưa người về phía trước và phía sau khi nghe thấy giai điệu của bài hát “Row, row, row your boat” (Chèo, chèo, chèo thuyền). Trẻ vẫn rất yêu âm nhạc và ca hát.

Lúc này, lần đầu tiên trẻ có thể liên kết bức tranh về những đồ vật quen thuộc với bản thân các đồ vật và sẽ thích thú khi được chỉ cho xem trong một thời gian ngắn, nhờ đó bé tiến bước đầu tiên trên con đường đọc sách.

Trẻ có những hành vi giao tiếp rất đa dạng. Trẻ có thể sử dụng một vài động tác thông thường cũng như chỉ ngón tay, ví dụ lắc đầu để thể hiện “không” hoặc vẫy tay để chào. Trẻ vẫn sử dụng các động tác kéo, đẩy và biểu cảm trên khuôn mặt để giao tiếp. Nhìn chung, trẻ lúc này là một chủ thể giao tiếp rất có năng lực, có thể cung cấp thông tin cũng như chào hỏi, kháng cự, cảm ơn và thu hút sự chú ý của người khác tới bản thân mình và tới người khác, đồ vật khác. Trẻ lúc này có khả năng kiểm soát mọi người trong môi trường xung quanh khá tốt và bắt đầu hiểu mối liên hệ giữa hành động của mình và phản hồi tương ứng của người lớn, vì thế cũng bắt đầu biết thể hiện bản thân!

Các câu bập bẹ của trẻ chứa số lượng âm ngày càng tăng, với đầy đủ nhịp điệu và âm điệu. Đôi lúc rất khó để không coi đó là ngôn ngữ đích thực vì nó nghe càng ngày càng giống các “câu nói” thực sự. Trẻ ở giai đoạn này đã tiến rất gần đến với từ ngữ thật sự, có thể thấy qua hai phương diện:

✔ Trẻ sẽ bắt đầu tự tạo một từ để gắn với một đồ vật, thay vì một âm như ở tháng trước, tỏ ra hưng phấn khi đồ vật đó xuất hiện.

✔ Trẻ có thể kết hợp các cử chỉ với âm thanh và ánh mắt, chẳng hạn như nhìn chăm chú vào một vật, đồng thời chỉ vào vật đó, đi kèm với cả hai hành động này là tiếng “ơ ơ” rất to để truyền đi thông điệp rằng trẻ muốn được trao cho đồ vật đó.

Trẻ thích “đối đáp” khi được nói chuyện và ngày càng thích các trò chơi ngôn từ như “Vỗ tay theo nhịp”. Trẻ cũng bắt đầu hay bắt chước, thường xuyên bắt chước các âm, âm điệu, một số âm tiết người khác sử dụng và bắt chước cả nét mặt nữa.

Về mặt trí tuệ, một tiền đề quan trọng cho khả năng sử dụng ngôn ngữ thực sự đang phát triển, đó là sự hình thành các khái niệm và các nhóm. Các hoạt động chơi trước giờ của trẻ cho phép trẻ hình thành các khái niệm về chức năng của đồ vật, ví dụ cốc để uống nước, và bắt đầu việc phân nhóm, ví dụ cốc, chén và bình đều dùng để uống nước. Những nhóm này ban đầu rất rộng, nhưng về sau sẽ được sàng lọc thành những nhóm nhỏ hơn¹¹. Các khái niệm và các nhóm như vậy cần được hình thành trước khi ngôn ngữ có nghĩa xuất hiện, nghĩa là chúng ta không thể nói về chó và mèo nếu chúng ta không hiểu rằng chúng là hai loài động vật khác nhau.

Khi được chín tháng tuổi, trẻ sẽ phát hiện ra một điều quan trọng rằng các âm được tạo ra không chỉ khiến những điều ta mong muốn xảy ra, mà còn có thể mang lại những hiệu ứng cụ thể. Trên thực tế, trẻ đang bắt đầu chú ý đến sức mạnh tuyệt vời của từ ngữ. Cho dù chưa tạo ra được từ nào thực sự, nhưng trẻ đang bắt đầu tạo ra những từ của riêng mình: những chuỗi âm thể hiện một ý nghĩa cụ thể nào đó và mỗi trẻ sẽ có một kiểu âm khác nhau. Ví dụ, em bé chín tháng tuổi nhà bạn tôi liên tục nói “ực” khi muốn uống nước. Rõ ràng bé mừng ra mặt khi được uống nước ngay sau đó.

Đến cuối giai đoạn này, trẻ bắt đầu hình thành một kỹ năng rất quan trọng khác: kết hợp tương tác với người và đồ vật. Trẻ có thể nhờ một người nào đó để lấy đồ vật hoặc làm điều gì đó với đồ vật ấy, ví dụ bằng cách chỉ vào một chiếc ô tô đồ chơi và tạo âm trong khi mắt nhìn mẹ, trẻ muốn mẹ lên dây cót và đưa cho mình. Ngoài ra, trẻ cũng có thể sử dụng các đồ vật để thu hút sự chú ý, ví dụ đập đồ chơi lên ghế để tạo một âm thanh thật to.

Tầm chín tháng tuổi, trẻ bắt đầu sử dụng “biệt ngữ” – các chuỗi âm lời nói có nhịp điệu và giàu âm điệu – nghe từ xa rất giống với ngôn ngữ thực sự. Kiểu nói này vẫn chưa có từ thực sự nào nhưng là công cụ tuyệt vời để bé thể hiện cảm xúc và tình cảm.

SỰ PHÁT TRIỂN CHUNG

Đối với nhiều trẻ, đặc điểm nổi bật nhất trong tháng này là khả năng đi xung quanh phòng, chứ không chỉ bò như trước, giúp tầm nhìn của trẻ được mở rộng đáng kể.

Nhận thức của trẻ về môi trường ngày càng tốt có thể thấy qua việc trẻ sẽ tìm kiếm một đồ chơi bị rơi, cho thấy trẻ hiểu rằng không nhìn thấy không có nghĩa là không tồn tại. Trẻ cũng sẽ bắt chước những hành động đơn giản, ví dụ rung chuông, cho thấy trẻ đang quan sát rất kỹ và chú tâm học hỏi từ hành động của người khác¹².

KHẢ NĂNG CHÚ Ý

Trong tháng này, nhờ có sự phát triển khả năng thiết lập sự chú ý chung, trẻ có thể bắt đầu giai đoạn liên kết rất nhanh các từ ngữ và ý nghĩa. Một kỹ năng mới xuất hiện – đó là dõi theo hướng chỉ tay – sẽ củng cố thêm cho quá trình thiết lập sự chú ý chung. Trẻ có thể dõi theo một đồ vật gần mình và ngay trước mặt, nhưng vẫn chưa thể quay đầu để dõi theo vật khác¹³.

Phạm vi tập trung chú ý của trẻ cũng tăng lên. Khi được chín tháng tuổi, trẻ quan sát mọi người và các đồ vật chuyển động trong phạm vi ba mét với sự hứng thú ổn định.

Mặc dù lúc này trẻ đang tạo dựng mối liên hệ giữa từ và nghĩa, trẻ vẫn chưa thể liên hệ các từ với những gì đang làm, vì khả năng chú ý vẫn chủ yếu mang tính đơn kênh. Trẻ có thể hành động hoặc lắng nghe – nhưng vẫn chưa thể thực hiện cả hai cùng lúc.

Một vấn đề lớn nữa là trẻ vẫn dễ dàng bị mất tập trung và tình trạng này sẽ tiếp tục trong một thời gian tương đối dài.

Một sự phát triển quan trọng khác là trẻ có thể chú ý tới các bức tranh trong thời gian lên tới một phút khi người lớn gọi tên bức tranh đó cho bé nghe. Đây là một trong những bước đầu tiên hướng tới việc cùng nhau đọc sách, tuy nhiên việc này thường kéo dài chưa đến một phút¹⁴.

KHẢ NĂNG LẮNG NGHE

Trong tháng này, khả năng dò quét môi trường âm thanh xung quanh, tập trung vào điều muốn nghe và hạn chế phản hồi với những âm thanh khác dần dần tăng lên nếu điều kiện môi trường cho phép. Thời gian cần cho việc dò quét âm thanh trở nên ngắn hơn và sự chú ý tới các âm thanh được chọn kéo dài hơn một chút (nếu không có các yếu tố gây mất tập trung). Xét một cách tổng thể, trẻ tiếp tục phát triển khả năng hiểu về ý nghĩa của âm thanh, ví dụ những âm thanh liên quan đến bữa ăn, bằng việc chú ý và so sánh những âm thanh nghe được với những âm thanh mà trẻ đã nghe trước đây.

CHƠI CÙNG TRẺ

Khả năng chơi của trẻ cho thấy một vài sự phát triển quan trọng trong giai đoạn này. Như đã khẳng định, hoạt động chơi là phương tiện tuyệt vời để cung cấp đầu vào ngôn ngữ. Đặc điểm nổi bật nhất trong giai đoạn này là ngày càng có nhiều sự vật và tình huống khác nhau tham gia vào cuộc chơi, do hiểu biết của trẻ về thế giới và hứng thú của trẻ trong việc khám phá mọi thứ về các sự vật và con người trong môi trường xung quanh tăng lên^{15, 16}. (Bạn cần nhớ rằng trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ luôn dễ dàng chuyển đổi qua lại giữa các giai đoạn phát triển khả năng chơi. Ví dụ, khi mệt mỏi, trẻ hai tuổi có thể muốn được chơi theo cách ưa thích lúc sáu tháng tuổi, nghĩa là ngồi trên đầu gối của mẹ và nghe mẹ hát bài “Round and round the garden” (Quanh vòng quanh khu vườn)).

Trẻ tiếp tục hứng thú với cả hai kiểu chơi: chơi tương tác và chơi với đồ vật. Hoạt động chơi với đồ vật đôi khi hấp dẫn đến mức trẻ không muốn bất kỳ ai tham gia vào.

THÁNG THỨ BẢY

Tại thời điểm này, trẻ đặc biệt thích các trò chơi tương tác dễ đoán cả về ngôn ngữ và hành động, từ đó trẻ có thể bắt đầu dự đoán điều gì sẽ xảy ra tiếp theo. Trẻ cũng có thể hiểu được vai trò của hai người chơi, ai làm gì và khi nào thì đến lượt mình¹⁷. Nghĩa là trẻ thích những bài thơ vè ngắn và những trò đơn giản lặp đi lặp lại. Việc lặp lại này khiến cho mọi thứ an toàn và dễ hiểu với trẻ, vì vậy ở giai đoạn này trẻ không muốn bất kỳ sự thay đổi nào.

Những trò chơi đơn giản như “Ú òa”, “Chú nhện nghịch ngợm” hay “Vỗ tay theo nhịp” là lựa chọn phù hợp nhất. Việc tạo âm đã trở thành một nghi thức quen thuộc và tạo cơ hội tuyệt vời cho trẻ dự đoán. Vai trò của mỗi người chơi cũng rất đơn giản và rõ ràng, không có nhiều từ ngữ và hành động, nhưng mang đến sự tương tác xã hội vô cùng thú vị cho cả hai bên. Đặc tính chơi theo lượt là nền tảng quan trọng cho những kỹ năng xã hội sau này.

Các bài hát, bài thơ cho trẻ ở độ tuổi mẫu giáo và những câu nói vô nghĩa gắn với các cử động của cơ thể, ví dụ người lớn đung đưa bé trên đầu gối trong khi tạo những âm vui nhộn, vẫn luôn rất tuyệt vời. Trẻ ở giai đoạn này vẫn rất thích sự tiếp xúc cơ thể khi chơi, và hứng thú với các âm thanh có liên quan đến hoạt động thể chất theo cách này. Những hoạt động này rất hữu ích trong việc duy trì sự chú ý chung giữa trẻ và người lớn.

Ngoài ra, trẻ cũng rất thích người lớn làm theo những hành động của mình, trẻ nhận thấy việc này rất vui vẻ. Nhờ vậy, trẻ có thể ý thức tốt hơn về chính hành động của mình và tác động của chúng đối với người khác, đồng thời việc đó giúp trẻ tăng cường mối liên kết giữa thông tin thu được qua các giác quan và những chuyển động cơ thể mà bé tạo ra.

Thời điểm này trẻ muốn khám phá các loại đồ vật và chất liệu khác nhau, và luôn cần có nhiều thứ như vậy bởi thời gian duy trì sự chú ý vẫn rất ngắn và trẻ thích chuyển từ đồ vật này sang đồ vật khác thật nhanh. Trẻ tiếp tục quan tâm đến hình khối, màu sắc, chất liệu và những âm thanh do đồ vật phát ra hoặc do trẻ tạo ra khi chơi với đồ vật. Trẻ bắt đầu ghi nhớ những âm thanh này và muốn tạo ra âm thanh như vậy thêm lần nữa.

Dẫn chứng khoa học cho thấy khi bố mẹ có thể tổ chức các kiểu chơi như thế này và cùng tham gia, trẻ sẽ chơi đa dạng hơn so với những trẻ mà phần lớn thời gian phải tự chơi một mình với đồ chơi¹⁸.

THÁNG THỨ TÁM

Trong tháng này, trẻ vẫn thích những trò chơi tương tác như “Ú òa” và vẫn muốn lặp đi lặp lại những trò đó thật nhiều lần. Trẻ rất thích kiểu chơi theo lượt trong những trò chơi này và vì trẻ đã rất quen nên niềm vui dự đoán của trẻ có thể được nhân lên khi có một chút thay đổi nhỏ như kéo dài thời gian giấu mặt “Ú” trước khi “Òa”. Những trò chơi này sẽ thu hút sự chú ý của trẻ và khiến trẻ thích thú vô cùng. Thông qua những trò chơi này, trẻ sẽ nhận được thông điệp rằng lắng nghe giọng nói thật là vui và đáng thực hiện, đồng thời qua đó trẻ tiếp tục tích lũy thêm rất nhiều trải nghiệm chung cùng bố mẹ. Trẻ sẽ bắt đầu tự mình khởi xướng những trò chơi đơn giản này, ví dụ “trốn” bằng cách giấu mặt sau một tờ giấy. Ở giai đoạn này, trẻ thích những điều bất ngờ, như khi chơi với các đồ chơi pop-up^(*).

Đối với cả cha mẹ và bé, hành động bắt chước bây giờ trở thành một phần của cuộc chơi. Mỗi bên bắt đầu bắt chước nét mặt và động tác của nhau, tạo nên những trò chơi hợp tác về việc cho - nhận, ví dụ khi trẻ chủ động đưa đồ ăn cho ai đó.

Đồ vật cũng xuất hiện trong cuộc chơi thường xuyên hơn vì trẻ ngày càng thích thú với đồ vật. Ở giai đoạn này, việc chơi với đồ vật thường bắt đầu bằng việc trẻ nhìn vào một vật, người lớn dõi theo tầm mắt của trẻ và đưa món đồ ấy cho trẻ để mang vào cuộc chơi. Ví dụ, người lớn lăn một quả bóng hay đẩy một cái xe ô tô đồ chơi về phía trẻ đúng vị trí giữa hai chân để trẻ giữ lại.

Trẻ say sưa khám phá bất kỳ đồ vật nào trong tầm với: đưa vào miệng, lắc, đập, ngắm nhìn, ném, cảm nhận và gặm mỗi khi có đồ trong tay.

THÁNG THỨ CHÍN

Giai đoạn này, trẻ sẽ thể hiện sự hứng thú đặc biệt khi có người chơi cùng. Những trò chơi theo lượt đơn giản, chẳng hạn như “Ú òa” hay “Vỗ tay theo nhịp”, vẫn được trẻ yêu thích nhưng sẽ được phát triển theo một số cách khác. Lúc này trẻ không chỉ chủ động khởi xướng các trò chơi mà còn bắt đầu “các cuộc đối thoại” bằng cách bi bô với người lớn và thể hiện rõ mong muốn được phản hồi thông qua nét mặt và cử động cơ thể. Trẻ cũng bắt đầu có những hành động mới mẻ như trêu đùa người khác bằng cách chìa ra một đồ chơi nào đó rồi thu lại, hay bắt đầu thể hiện sự phản đối mãnh liệt. Sự thay đổi lớn nhất nằm ở việc trẻ muốn trò chơi có sự biến tấu. Ví dụ, khi chơi trò lăn bóng cho nhau, bố mẹ có thể lăn bóng cho một bạn thú bông thay vì lăn cho bé. Một điều quan trọng là trẻ đang bắt đầu liên kết trò chơi với từ ngữ mà trẻ nghe được, ví dụ khi nghe thấy từ “vỗ tay”, trẻ nhận ra mình sắp chơi trò nào. Trí nhớ của trẻ bắt đầu vận hành và điều này có tác động đến quá trình chơi. Trẻ ghi nhớ các hoạt động trong trò chơi, tìm kiếm các đồ chơi đã bị giấu đi và các đồ chơi bị mất. Mặc dù vậy, khả năng hiểu của bé về những đồ vật không còn trong tầm nhìn vẫn ở mức sơ khai và trẻ vẫn nghĩ rằng sẽ không ai thấy mình khi trẻ che mắt mình đi.

Hành động bắt chước ngày càng trở nên quan trọng trong hoạt động chơi và thường có chủ đích hơn, trong khi hành động bắt chước ở thời kỳ trước thường mang tính tự động, như thể trẻ đang cố gắng hiểu ý nghĩa của những hành động hay biểu cảm khác nhau một cách đầy đủ hơn bằng cách sao chép chúng. Lần đầu tiên trẻ có thể chơi đồng thời với một đồ vật và một người lớn, chẳng hạn như trong những trò chơi theo lượt với bóng, ô tô hay các đồ vật khác.

Trẻ vẫn tiếp tục say mê khám phá các đồ vật và các kỹ năng vận động ngày càng thành thạo cho phép trẻ mở rộng phạm vi khám phá: Trẻ có thể dùng một cái kẹp để giữ đồ vật, đặt vào và lấy ra khỏi hộp chứa, và cuối cùng thì cũng có thể thả vật ra theo ý muốn. Từ đây, những trò chơi thú vị sẽ xuất hiện: trẻ sẽ liên tục “nhờ” người lớn nhặt các đồ vật để trẻ tiếp tục làm rơi. Lúc này, lần đầu tiên trẻ có thể liên hệ hai vật với nhau, ví dụ đặt một cái cốc lên một cái đĩa hay cho một cái thìa vào trong một cái cốc. Trẻ vẫn rất thích những đồ chơi phát ra âm thanh.

Lúc này trẻ có thể chơi một mình tới 20 phút nếu có đủ các đồ vật khác nhau để chơi, nhưng thường vẫn muốn có người lớn ngồi gần đấy. Khoảng thời gian chơi một mình như thế này rất quan trọng: Trẻ cần khoảng thời gian không bị quấy rầy để có thể tập trung hoàn toàn vào công cuộc khám phá của mình. Hãy nhớ rằng sự chú ý của trẻ vẫn mang tính đơn kênh.

Đây là thời điểm trẻ bắt đầu hướng tới các trẻ khác cùng độ tuổi và sẽ cố gắng tương tác với các bạn, hào hứng vẫy đồ chơi hướng về các bạn ấy.

TIVI VÀ VIDEO

Đừng vội vàng sử dụng tivi và video để dỗ con. Bé của bạn vẫn còn nhiều thứ để học trong giai đoạn quan trọng này, tivi và video chỉ cản trở sự phát triển của trẻ mà thôi!

TỔNG KẾT

Tóm lại, khi được chín tháng tuổi, con bạn có thể:

✔ Hét to để thu hút sự chú ý của bạn.

✔ Bắt chước những âm thanh mà bạn tạo ra và âm điệu trong giọng nói của bạn.

✔ Hiểu được từ “không” và “bai bai”.

✔ Bập bẹ những chuỗi dài chứa các âm lặp đi lặp lại.

✔ Thường xuyên dừng việc đang làm khi nghe thấy bạn nói từ “không”.

✔ Hiểu được tên của một số đồ vật và người quen thuộc.

LÝ DO CẦN LO LẮNG

Dưới đây là những tình huống mà bạn nên đi gặp bác sĩ tư vấn cho sự phát triển của con bạn. (Mặc dù vậy, hãy nhớ rằng tốc độ phát triển của nhiều trẻ sẽ có chút khác biệt).

Nếu bạn lo lắng, ngay cả khi lý do khiến bạn lo lắng không được đề cập đến ở đây, hãy đưa con bạn đến gặp bác sĩ ngay khi có thể.

Khi con bạn được chín tháng tuổi, bạn nên đưa con đến gặp bác sĩ nếu con có những biểu hiện sau:

✔ Dường như bé không nhận ra tên của bé và tên của các thành viên trong gia đình.

✔ Bé hiếm khi tạo âm với mọi người theo kiểu bé muốn nói chuyện với họ.

✔ Bé không tạo ra những chuỗi âm bập bẹ như là “ma-ma- ma-ma” hay “ba-ba-ba-ba”.

✔ Bé không thích những trò chơi tương tác như “Ú òa”.

✔ Bé không hứng thú với các đồ chơi phát ra âm thanh.

CHƯƠNG TRÌNH TRẺ HỌC NÓI

NỬA TIẾNG MỖI NGÀY

Điều quan trọng nhất tại thời điểm này là hình thành thói quen dành ra nửa tiếng mỗi ngày, khi đó bạn và bé hoàn toàn tập trung vào nhau, để trẻ có những bước tiến nhỏ nhưng cần thiết cho sự phát triển khả năng tương tác xã hội. Con bạn sẽ bắt đầu dự đoán và mong chờ khoảng thời gian 30 phút này và bé sẽ nhận được những giá trị to lớn. Nếu bạn đảm bảo rằng bé sẽ nhận được món quà vô giá đó – chính là sự tập trung tuyệt đối của bạn, bé sẽ cảm thấy bình tĩnh, yên tâm, tin tưởng vào một thế giới an toàn và ổn định. Bạn và bé sẽ có thể cùng nhau xây dựng các thói quen và quan điểm chung về thế giới, những yếu tố then chốt quyết định khả năng hiểu và sử dụng ngôn từ sau này.

Bạn sẽ thấy chương này khuyến khích tiếp tục những hoạt động mà bạn đã làm từ trước. Bây giờ, bạn sẽ thực hiện một số hoạt động đó vì những lý do khác và lúc này con bạn sẽ phản hồi theo những cách khác. Cũng sẽ có một số thay đổi nhỏ nhưng rất tinh tế và quan trọng trong giai đoạn này.

Lúc này, nếu bạn vừa trải qua thời gian nghỉ thai sản, có thể bạn sẽ phải quay trở lại làm việc. Nếu đúng thế thì bạn không cần phải lo lắng. Việc duy trì nửa tiếng mỗi ngày đảm bảo sẽ mang đến cho con bạn rất nhiều lợi ích, vì thế hãy duy trì điều đó. Tôi hi vọng bạn yêu thích khoảng thời gian này nhiều đến mức bạn sẽ muốn thực hiện cho bằng được.

TẠO MÔI TRƯỜNG PHÙ HỢP

Chúng ta đã thấy khả năng lắng nghe và tập trung của trẻ có những phát triển quan trọng trong suốt giai đoạn này. Trẻ đang bắt đầu tổ chức vùng thính giác, nghĩa là trẻ có thể dò quét những âm thanh nghe được xung quanh mình, tập trung vào âm thanh trẻ muốn nghe và duy trì sự tập trung đó lâu hơn một chút, nhờ đó xây dựng bộ nhớ tập hợp nhiều mối liên kết giữa âm thanh và nguồn phát. Tuy nhiên, trẻ chỉ có thể làm điều này trong một môi trường không có âm thanh nền. Xin hãy nhớ rằng, trẻ cần có sự khác biệt giữa âm thanh nền và âm thanh cần nghe rõ ràng hơn nhiều so với người lớn để có thể nghe được âm thanh cần nghe!

Tại một thời điểm nào đó trong giai đoạn này, bạn nên đưa con đi kiểm tra thính lực. Bài kiểm tra này rất quan trọng vì dù chỉ một vấn đề nhỏ với thính lực do viêm tai giữa xuất tiết cũng có thể ảnh hưởng đến mảng phát triển này. Chúng ta định vị được âm thanh bằng cách so sánh cách âm thanh truyền đến hai tai, và nếu như thính lực ở hai tai khác nhau, khả năng nghe chắc chắn sẽ bị ảnh hưởng. Quan trọng hơn, những vấn đề về thính lực kiểu này thường chuyển biến theo ngày. Các trẻ lớn tuổi hơn sẽ ít bị tác động bởi vấn đề này hơn vì trẻ đã hình thành được các liên kết chặt chẽ giữa âm thanh và nguồn phát, cũng như đã học được kĩ năng lắng nghe trong điều kiện có sự tồn tại của âm thanh nền. Tuy nhiên, với trẻ nhỏ ở độ tuổi này, các vấn đề về thính lực có thể gây ra tác động nghiêm trọng vì chúng khiến cho việc lắng trở nên khó hiểu và không đáng tin. Hầu hết trẻ trong hoàn cảnh như vậy quyết định chỉ tập trung vào việc quan sát và cầm nắm, do đó gây ra những tác động rất xấu đến quá trình phát triển kỹ năng lắng nghe.

Sự phát triển khả năng quan sát và lắng nghe đồng thời chỉ có thể diễn ra trong môi trường không có yếu tố gây nhiễu. Các liên kết giữa chuyển động lưỡi-môi và các âm được tạo ra, giữa âm của trẻ và những âm lời nói mà trẻ nghe được xung quanh cũng đang gia tăng nhanh chóng, và là yếu tố cốt lõi cho việc hình thành hệ thống âm lời nói ở trẻ. Xin nhắc lại, một môi trường yên tĩnh là điều cốt lõi nếu muốn điều này diễn ra suôn sẻ.

Trẻ ở giai đoạn này đang trở nên cực kỳ thích thú với việc khám phá những đồ vật và chất liệu khác nhau và đưa chúng vào hoạt động chơi. Vì thời gian tập trung chú ý vẫn rất ngắn nên trẻ vẫn cần nhiều đồ vật khác nhau để chuyển từ vật này sang vật khác theo ý muốn. Như chúng ta đã biết, nguyên tắc cốt lõi của Chương trình Trẻ học nói là không bao giờ ép trẻ tập trung vào một cái gì đó lâu hơn trẻ muốn.

Hãy đảm bảo rằng bạn và bé có thể ngồi gần nhau, mặt ngang mặt và có nhiều đồ chơi và đồ vật thú vị xung quanh trong tầm với của bé. Trẻ sẽ dễ tạo ra liên kết giữa âm thanh và nguồn phát nếu được tự do di chuyển xung quanh, vì thế hãy đảm bảo rằng căn phòng được thiết kế an toàn cho bé ở mức tối đa. (Tôi biết một số người cho rằng ngay từ đầu, cha mẹ nên dạy cho trẻ biết rằng có những thứ trẻ không được phép chạm vào. Tôi cho rằng trẻ có nhiều thứ quan trọng hơn cần học trong thời gian này. Sau này, khi trẻ đạt đến một độ tuổi nhất định, lúc ấy bạn có thể giải thích lý do vì sao có những thứ không thể dùng để chơi, trẻ nhất định sẽ hiểu. Chỉ cần bạn cất những thứ trẻ không được chơi ngay từ đầu, cuộc sống của bạn và bé đều sẽ dễ dàng hơn rất nhiều).

NÓI CHUYỆN VỚI CON

“Đối thoại” bằng âm đang thực sự nở rộ ở giai đoạn này. Điều quan trọng là bạn cần coi hoạt động chơi này là cơ hội để bạn và bé đối thoại với nhau, thay vì chủ yếu là bạn nói chuyện với bé. Hãy luôn cho bé thật nhiều thời gian để thực hiện lượt của mình và bé sẽ ra hiệu cho bạn khi đến lượt bạn thông qua cách bé nhìn bạn cũng như các cử động cơ thể của bé.

Trẻ rất hào hứng khám phá và tìm hiểu các đồ vật, và nếu bạn thấy trẻ đang tập trung làm như vậy, hãy cho bé một vài phút trước khi bạn nói. Xin nhắc lại, bé sẽ báo cho bạn thời điểm phù hợp bằng cách ngước nhìn bạn như mời bạn bắt đầu lượt nói. Bạn cũng sẽ nhận thấy đôi lúc trẻ cực kỳ hứng thú lắng nghe việc tạo âm của chính mình, nghĩa là thêm một thời điểm nữa bạn cần phải giữ yên lặng một lát.

❖ Lặp lại các trò chơi ngôn ngữ và các bài hát, bài thơ

Các trò chơi ngôn ngữ tương tác đơn giản, lặp đi lặp lại rất có ích với trẻ và trẻ cũng rất thích thú. Trong tháng thứ sáu, hãy chơi trò “Đập tay” và “Ú òa”, sử dụng từ ngữ và hành động giống nhau cho mỗi lần chơi và luôn luôn duy trì biểu cảm sống động trên khuôn mặt. Bạn sẽ thấy sự hưng phấn hiện rõ trên khuôn mặt trẻ như thế nào, bạn và bé cùng chú ý tới một hoạt động ra sao và những hoạt động này có thể duy trì sự chú ý ở trẻ ở mức nào.

Hãy hát thật nhiều những bài hát và đọc nhiều bài thơ cho trẻ nghe như “Incy-wincy spider”(Chú nhện nghịch ngợm) và “Ride a cock horse”(Cưỡi con ngựa gỗ). Hãy tự sáng tạo bài hát của riêng bạn nếu có thể. Những bài thơ, bài vè ngắn rất phù hợp với trẻ ở giai đoạn này, vì thời gian tập trung của trẻ rất ngắn.

Giống như ở giai đoạn trước, hãy tiếp tục đặt bé lên đầu gối và đung đưa trong khi bạn tạo ra những âm thanh vui nhộn, ví dụ “đu-pi-đi đu-pi-đi đu-pi” khi bạn lắc lư bé trên đầu gối mình hay “ú ù ú ù” khi bạn đung đưa bé từ trước ra sau. Bạn sẽ thấy rõ sự thích thú của bé khi lắng nghe giọng nói của bạn, thể hiện qua cách bé chăm chú lắng nghe.

Hãy bắt chước hành động của bé như một phần của trò chơi, ví dụ bắt chước nụ cười và cách vẫy tay của bé, đồng thời cho bé cơ hội bắt chước hành động của bạn. Bạn sẽ thấy bé mải mê khám phá ý nghĩa của những hành động này và so sánh hành động của bé với hành động của bạn.

Khi bé bước sang tháng thứ bảy, hãy tạo ra một số thay đổi trong các trò chơi theo lượt, ví dụ dừng lại một chút trước khi nói “Òa” trong trò “Ú òa” hay trước khi vỗ tay khi chơi “Vỗ tay”. Ngôn ngữ cơ thể của bé sẽ cho bạn thấy rằng bé đang bắt đầu dự đoán những điều sắp xảy ra tiếp theo. Các loại đồ chơi pop-up cũng sẽ mang đến cho bé trải nghiệm dự đoán rất thú vị.

Hãy tiếp tục với các bài thơ, bài vè, những giai điệu đi kèm hành động, các bài hát và bạn sẽ thấy thời gian tập trung của trẻ dần tăng lên và sự thích thú của trẻ ngày càng lớn hơn. Chúng ta biết rằng khả năng hiểu các bài thơ, bài vè là dấu hiệu rất quan trọng để dự báo khả năng đọc của trẻ. Hãy luôn kết hợp các từ giống nhau với hành động và bạn sẽ thấy bé bắt đầu liên kết từ ngữ với trò chơi, thể hiện sự hào hứng mong chờ mỗi khi bạn gọi tên trò chơi nào đó. Ví dụ, khi bạn nói “Mẹ con mình chơi trò chèo thuyền nào”, bé sẽ đung đưa người ra trước và ra sau ngay khi bạn nói từ “Chèo” đầu tiên.

Bước sang tháng thứ chín, bạn sẽ thấy bé là người khởi xướng những trò chơi này. Tất nhiên, bạn sẽ nhiệt tình hưởng ứng. Lúc này bạn có thể thêm vào một số thay đổi nhỏ như vỗ vào tay của thú bông bên cạnh việc vỗ tay bé và tay bạn, hoặc trốn sau tấm chăn khi chơi trò “Ú òa”.

❖ Phản hồi lại bằng chính âm của trẻ

Việc tiếp tục phản hồi trẻ bằng chính âm mà trẻ tạo ra có tác dụng rất lớn. Khi bạn làm như vậy, bạn sẽ thấy trẻ chăm chú nhìn bạn với sự thích thú rõ rệt. Bạn cũng sẽ thấy trẻ đáp lại bạn bằng âm đó hoặc một âm khác nhằm kéo bạn vào một trong những cuộc đối thoại thú vị tuân theo các nguyên tắc thuộc về hội thoại ở người lớn: lần lượt nói, lắng nghe người khác, căn thời gian để phản hồi và vui vẻ khi tương tác. Bạn sẽ nhận ra rằng bạn càng đáp lại trẻ bằng âm của trẻ, trẻ càng tạo âm nhiều hơn và khả năng phản hồi của trẻ tốt hơn. Bé nhất định đang nhận được một thông điệp quan trọng rằng lắng nghe người khác sẽ đem lại nhiều niềm vui.

Việc phản hồi lại bằng chính âm của trẻ cũng rất hữu ích vì một lí do khác, và sẽ tiếp tục như vậy trong một khoảng thời gian nữa, đó là cho phép trẻ nghe được những âm riêng biệt, chứ không phải toàn bộ lời nói liền mạch chứa đựng hàng trăm âm khác nhau. Bằng cách này, bạn sẽ giúp trẻ rất nhiều trong việc tạo ra những liên kết rất quan trọng giữa chuyển động môi-lưỡi và âm được tạo ra, cũng như giữa những âm trẻ tạo ra với những âm trẻ nghe được trong lời nói xung quanh. Bạn sẽ thấy bé “thử nghiệm” những âm khác nhau, chuyển động môi-lưỡi có chủ đích và hiển nhiên là sẽ háo hức lắng nghe thành quả của mình.

Ở đầu giai đoạn này, khi trẻ tạo ra những chuỗi âm lặp như “ba-ba-ba” hay “ma-ma-ma”, hãy nhắc lại chuỗi âm đó với bé, và sau này, khi trẻ tạo ra những chuỗi âm hỗn hợp như “ba-đi- gu”, hãy bắt chước trẻ càng giống càng tốt. Trẻ cũng rất thích việc bạn bắt chước những tiếng kêu hay các thán từ của bé.

❖ Nói giúp trẻ điều trẻ muốn nói

Điều rất quan trọng tại thời điểm này là bạn không chỉ nhắc lại âm của trẻ, mà còn nói ra những từ diễn tả điều trẻ muốn nói thể hiện qua biểu cảm trên khuôn mặt và ngôn ngữ cơ thể của trẻ, vì lúc này trẻ đang nhanh chóng tiếp cận khả năng hiểu nghĩa của từ. Ví dụ, khi trẻ khóc và bạn không biết tại sao, bạn có thể nói “Con yêu, con buồn à. Johnny đang buồn”, hoặc bạn có thể đáp lại điệu bộ của trẻ bằng những câu như “Con muốn được bế à? Bế lên đúng không? Bế lên nào!”, hoặc “Mất rồi!” khi trẻ phát hiện ra kĩ năng mới là thả đồ vật và liên tục làm như vậy.

Loại ngôn ngữ đầu vào như thế này sẽ giúp bé rất nhiều trong việc hiểu từ ngữ, và đến cuối giai đoạn này, bạn sẽ nhận thấy trẻ thực sự đang tạo nên những liên kết về nghĩa của từ.

❖ Tiếp tục tạo ra nhiều âm thanh vui nhộn gắn liền với các hoạt động đang diễn ra

Những âm vui nhộn như “ào ào” khi nước chảy ra từ vòi, hay tiếng nước chảy “xèo xèo” sẽ tiếp tục có một số lợi ích quan trọng. Giống như ở giai đoạn trước, những âm này truyền đi thông điệp rằng việc lắng nghe giọng nói rất thú vị, giúp trẻ nhận biết được tất cả những âm khác nhau trong lời nói bởi vì trẻ có thể nghe từng âm riêng biệt. Những âm thanh này cũng giúp trẻ liên kết âm thanh với nguồn phát, nhờ đó rất hữu ích trong việc thu hút và duy trì sự tập trung chú ý của trẻ.

Có lần tôi trao đổi điều này với mẹ của một bé tám tháng tuổi, cô ấy bảo con mình tỏ ra không mấy quan tâm tới giọng nói và ngôn từ. Thế nhưng lần nào tôi tạo những âm thanh này với cô ấy, con cô cũng chăm chú nhìn tôi đầy thích thú.

Ví dụ cho những âm thú vị ở giai đoạn này là “brừm brừm” giống như khi bạn khởi động xe, hoặc “vùuuuuu” khi máy bay bay ngang qua, và “ố ồ” khi bạn đánh rơi cái gì đó. Thậm chí vào cuối giai đoạn này, bạn sẽ thấy trẻ đang cố gắng bắt chước bạn.

Điều này đưa chúng ta đến một nguyên tắc rất quan trọng khác của Chương trình Trẻ học nói. Không bao giờ ép buộc trẻ nói hoặc bắt chước các âm hay các từ trong bất cứ hoàn cảnh nào hay bằng bất cứ cách nào. Nếu làm thế, bạn sẽ cản trở sự phát triển của trẻ vì động lực bẩm sinh hướng đến sự tương tác và ngôn ngữ của trẻ bao gồm nhiều kiến thức về giao tiếp. Yêu cầu ai đó nói hay bắt chước từ ngữ không phải là một phần của giao tiếp thông thường và trẻ biết điều này. Trong những năm qua, tôi đã gặp nhiều em bé gần như không thể nói được vì cha mẹ vận dụng mọi cách khả thi để khuyến khích trẻ nói.

❖ Sử dụng các câu ngắn và đơn giản

Những câu ngắn và đơn giản có vai trò quan trọng đối với sự phát triển của trẻ trong những tháng tiếp theo. Như chúng ta đã thấy, nếu các điều kiện phát triển đều phù hợp, trẻ ở giai đoạn này đang tiến nhanh đến thời khắc kỳ diệu, bé sẽ nhanh chóng ghép nghĩa với từ. Nếu chúng ta nói những câu như “Chúng ta chuẩn bị đi công viên, vì thế chúng ta cần đi giày và mặc áo khoác”, làm thế nào trẻ có thể biết được từ nào đang ám chỉ cái chúng ta sẽ xỏ vào chân? Ngược lại, nếu chúng ta nói những câu như “Giày con đây. Giày của Johnny. Đi giày nào. Đã đi giày xong”, trẻ sẽ có nhiều cơ hội hiểu nghĩa của từ “giày” hơn. Đừng dùng các từ đơn lẻ vì đó không phải cách sử dụng ngôn ngữ tự nhiên và cũng khó nghe hơn nhiều so với những cụm từ hay câu ngắn.

Các câu bạn nói cần có âm điệu, chậm rãi với các quãng nghỉ giữa các câu hoặc cụm từ. Điều này sẽ thu hút và duy trì sự chú ý của trẻ, đồng thời cho trẻ thời gian tiếp nhận từng từ.

Cũng như các giai đoạn trước, ngoài khoảng thời gian chơi đặc biệt, bạn hãy sử dụng cách nói “tường thuật liên tục” về những gì bạn đang làm, nhằm duy trì mối liên hệ giữa bạn và bé, mang đến cho bé trải nghiệm về cấu trúc hoàn chỉnh của ngôn ngữ.

❖ Sử dụng nhiều tên gọi

Lúc này bạn nên sử dụng tên gọi nhiều hơn, thay vì các đại từ (ví dụ như anh ấy/cô ấy/họ), vì trẻ đang tiến nhanh đến khả năng liên kết tên gọi với người và sự vật tương ứng. Ví dụ, hãy nói “Chúng ta hãy đặt GẤU BÔNG lên ghế”, thay vì “Chúng ta hãy đặt NÓ lên đó”. Tên gọi của những sự vật và những người mà trẻ thường xuyên nghe thấy nhất chính là những từ dễ hiểu nhất và được trẻ hiểu sớm nhất, vì thế hãy cố gắng thường xuyên sử dụng tên gọi của các thành viên trong gia đình và những đồ chơi ưa thích của trẻ.

❖ Dõi theo trọng tâm chú ý của trẻ

Việc dõi theo trọng tâm chú ý của trẻ giữ vai trò quan trọng nhất trong việc giúp trẻ hình thành những liên kết cần thiết đầu tiên giữa từ ngữ và ý nghĩa. Như chúng ta đã biết, trẻ chỉ có thể nhìn và lắng nghe cùng một lúc nếu trẻ đang nhìn và lắng nghe cùng một vật. Vì thế, nếu chúng ta dõi theo để biết bé đang nhìn cái gì tại thời điểm đó và gọi tên vật đó lên, trẻ sẽ có thể lắng nghe chúng ta và có thể tiếp tục lắng nghe nếu chúng ta liên tục dõi theo trọng tâm chú ý của trẻ. Nếu chúng ta không làm như vậy, trẻ sẽ không thể lắng nghe chúng ta trong hoàn cảnh đó. Trong thời gian chơi, khi trẻ nhìn vào một đồ chơi, hãy giúp trẻ gọi tên bằng một câu ngắn như “Đây là quả bóng”, và nếu trẻ tiếp tục hứng thú với quả bóng, hãy đưa quả bóng vào cuộc chơi bằng cách lăn nhẹ về phía trẻ để trẻ bắt lại. Nếu trẻ không hứng thú với quả bóng và nhìn vào vật khác, hãy gọi tên vật đó bằng một câu ngắn như “Kia là gấu bông!”. Dõi theo trọng tâm chú ý của trẻ là cách hỗ trợ tốt nhất cho sự phát triển khả năng tập trung chú ý ở trẻ. Ở giai đoạn nào cũng vậy, ép trẻ tập trung vào một thứ lâu hơn mong muốn của trẻ chỉ có tác dụng “phân mảnh” sự chú ý đó và cản trở sự tiến bộ của trẻ qua các giai đoạn khác.

Bạn sẽ nhận thấy thời điểm này bạn và bé có thêm nhiều sự chú ý chung và khoảng thời gian cả hai cùng tập trung vào một thứ cũng tăng lên đáng kể.

ĐẶT CÂU HỎI CHO BÉ

Cách đặt câu hỏi với bé trong giai đoạn này giống với ba tháng trước đó. Bạn sẽ thấy mình đặt câu hỏi như thể bạn đang miêu tả các hoạt động của bé, ví dụ “Ôi, con yêu đá chăn ra rồi à?”. Những câu hỏi khác có thể là những câu tường thuật như “Con muốn bình nước của con à?” hay những câu hỏi chỉ mang tính báo hiệu “Đây là gì nhỉ?”. Những câu hỏi kiểu này phù hợp vì chúng không cần bé phải trả lời.

KHÔNG CHỈ NỬA TIẾNG MỖI NGÀY

Hãy tiếp tục nói nhiều về những điều trẻ quan tâm. Càng duy trì được thói quen quan sát trọng tâm chú ý của trẻ và nói về điều mà trẻ đang chú ý đến càng tốt. Khi bạn và con ra ngoài chơi, bạn có thể nói các câu như “Có một con chó… Chó đang chạy… Mẹ nghe thấy chó sủa” nếu như con bạn đang nhìn về phía con chó ấy. Hoặc khi bé đang quan sát bạn chuẩn đồ ăn trưa cho bé bạn có thể nói “Đây là khoai tây. Bên cạnh khoai tây là cà rốt”.