9 - 12 tháng

TỔNG QUAN

Lúc này con bạn đang tiến gần hơn đến sự độc lập. Ví dụ, trẻ sẽ dùng tay cầm đồ ăn hay giơ một tay hoặc một chân khi bạn mặc quần áo cho trẻ. Tuy nhiên, thỉnh thoảng, trẻ sẽ tỏ ra không hợp tác, kháng cự không chịu đội mũ – và cũng không dễ đánh lạc hướng trẻ đâu.

Điều đáng mừng là trẻ thích thú với mọi thứ xung quanh mặc dù đôi lúc sự hứng thú đó sẽ khiến bạn khó chịu. Ví dụ, trẻ có thể sẽ phấn khích với những hình thù khác nhau khi làm đổ sữa. Trẻ lúc này rất đáng yêu và thích thú làm bạn cười bằng cách tạo ra các âm vui nhộn hay biểu cảm hài hước. Nếu bạn cười với bé, bé sẽ tiếp tục “biểu diễn” cho bạn xem.

Đến giai đoạn này, bạn có cảm giác mình cần thêm một con mắt sau gáy để có thể bao quát mọi chuyện con đang làm. Bé không những bò hoặc lò dò mò mẫm di chuyển khắp phòng nhanh hơn, bé còn nhanh chóng quên hết những vết bầm tím và có thể lặp lại những hành động nguy hiểm.

THÁNG THỨ MƯỜI

SỰ PHÁT TRIỂN NGÔN NGỮ VÀ GIAO TIẾP

Trẻ ở giai đoạn này đang trở nên rất hòa đồng, ý thức rõ hơn về mọi người xung quanh và rất nhạy cảm với cảm xúc, tâm trạng của mọi người. Trẻ cũng rất quan tâm tới ngôn từ và chú ý lắng nghe những từ vựng mới. Nếu mọi thứ tiến triển bình thường, thời điểm này trẻ có thể lắng nghe lời nói mà không dễ bị mất tập trung.

Sự phát triển năng lực trí tuệ ở giai đoạn này cho phép trẻ hiểu rõ hơn rằng cả từ ngữ và cử chỉ đều có thể thể hiện đồ vật. Trẻ bắt đầu dõi theo hướng chỉ tay, bắt đầu từ vật ở gần rồi đến vật ở xa và khả năng này phát triển đồng thời với khả năng hiểu tên đồ vật¹. Trẻ cũng khám phá ra những sự vật sự việc khiến cha mẹ vui vẻ như một cuốn sách mới hay những điều khiến cha mẹ buồn như một đồ vật bị vỡ. Nhờ vậy, trẻ không chỉ thành thục hơn trong việc hiểu mọi người mà còn bắt đầu trở nên nhạy bén hơn với phản ứng của mọi người với thế giới xung quanh. Nhận thức này – cũng giống bé, mỗi người đều có những cảm xúc khác nhau – có vai trò quan trọng đối với sự phát triển khả năng tương tác xã hội của trẻ trong tương lai.

Trẻ cũng bắt đầu hiểu mối liên hệ giữa hành vi của mình và phản hồi của người lớn, ví dụ trẻ bắt đầu đoán được rằng nếu trẻ làm rơi thức ăn trên sàn nhà, mẹ sẽ không hài lòng.

Giai đoạn này, trẻ cũng tiến bộ hơn từ việc hiểu được ý nghĩa của giọng điệu của người nói và nhận diện được tên gọi của một số người và đồ vật quen thuộc trong bối cảnh cụ thể, đến việc hiểu được tên gọi của những đồ vật phổ biến trong môi trường sống, ví dụ “bóng”, “gấu bông” hay “mèo”. Ý thức xã hội ngày càng phát triển của trẻ có thể thấy qua việc trẻ liên tục nhìn về phía người gọi tên trẻ, sẽ đưa đồ vật cho một người khác khi được yêu cầu và sẽ thực hiện các hoạt động thường nhật khác như vẫy tay tạm biệt khi được đề nghị.

Ở độ tuổi này, trẻ có thể phân biệt tất cả các âm của tiếng mẹ đẻ và trên thực tế chỉ có thể phân biệt các âm vị (những âm tạo nên sự thay đổi về nghĩa của từ như âm /p/ và /b/ trong hai từ tiếng Anh “pat” và “bat”) trong ngôn ngữ đó. Đáng chú ý là khả năng phân biệt các âm thành thục xảy ra đồng thời với việc tạo ra những từ thực sự đầu tiên.

Giai đoạn này chứng kiến sự chuyển đổi hoàn toàn xét đến vai trò của mỗi người trong giao tiếp: Thay vì người lớn tự cắt nghĩa hành vi giao tiếp không chủ đích của trẻ, giờ đây trẻ bắt đầu kiểm soát cuộc hội thoại. Trẻ khởi xướng giao tiếp nhiều hơn và có thể kết thúc bằng cách quay đi. Lúc này trẻ là một chủ thể giao tiếp thành thục, có thể truyền tải hầu hết các ý nghĩa mà người lớn vẫn thường truyền đi cho dù cách thức thực hiện vẫn chưa hoàn toàn giống. Trẻ không chỉ có thể thu hút sự chú ý của người lớn tới bản thân mình, tới các đồ vật và những người khác, đòi hỏi đồ vật, hành động và thông tin, chào hỏi, cảm ơn và thông báo, mà trẻ còn nhận ra được người nghe đã hiểu hay chưa, từ đó diễn đạt lại những gì vừa nói để giúp người nghe hiểu rõ, và nhìn chung có thể giúp người lớn biết được liệu việc giao tiếp của trẻ đã đạt được mục đích mà trẻ mong muốn hay chưa.

Trẻ thường giao tiếp bằng cử chỉ điệu bộ kết hợp với tạo âm (thường chỉ tay về một vật nào đó, kèm theo âm “ơ ơ”, nghĩa là trẻ muốn đồ vật đó). Trẻ thích tham gia vào các trò chơi ngôn ngữ thường ngày như “Vỗ tay theo nhịp” và lúc này sẽ khởi xướng chúng. Trẻ cũng thích bắt chước những âm người lớn thường tạo ra như “ố ồ” khi một vật bị rơi.

Lúc này, lời nói bập bẹ bằng âm của bé rất giàu âm điệu, có đầy đủ đặc điểm về trọng âm và nhịp điệu của ngôn ngữ, và thực sự ngày càng giống lời nói trong một ngoại ngữ nào đó.

SỰ PHÁT TRIỂN CHUNG

Trẻ lúc này có thể ngồi một mình trong vài phút và cảm thấy việc lấy đồ để khám phá dễ hơn rất nhiều. Trẻ có thể cúi người về phía trước để nhặt đồ lên và quay sang hai bên để với lấy đồ. Trẻ cũng cầm nắm đồ chơi thành thạo hơn, nhờ đó có thể chơi với đồ chơi theo nhiều cách khác nhau. Trẻ vẫn dễ làm rơi đồ vật. Trẻ có thể đặt các khối hình vuông vào trong hay lấy ra khỏi hộp khi trẻ nhìn thấy những hành động đó và có thể rung chuông bằng cách nắm lấy tay cầm. Trẻ sẽ quan sát một quả bóng đang lăn, dự đoán hướng chuyển động của nó.

Trẻ cũng có thể ném đồ chơi, xé chúng và gỡ bỏ miếng vải phủ lên đồ chơi. Khả năng kiểm soát và khám phá các đồ vật ngày càng tốt tiếp tục có đóng góp quan trọng cho việc xây dựng các khái niệm, ví dụ mềm, cứng, nặng, nhẹ, điều này sẽ mở đường cho quá trình liên kết các từ với các khái niệm.

Khả năng di chuyển của trẻ cũng ngày càng tốt hơn ở giai đoạn này và điều này có thể tạm thời khiến khả năng ngôn ngữ và giao tiếp của trẻ phát triển chậm lại vì trẻ dồn hết sự chú ý vào khả năng mới có được và đồng thời sự chú ý của bé vẫn mang tính đơn kênh. Giờ đây, trẻ có thể di chuyển quanh nhà, không chỉ bằng cách lẫy, mà còn bằng cách bò hoặc lò dò mò mẫm. Trẻ có thể vịn vào các đồ vật trong nhà để đứng lên, và có thể vừa giữ vừa đứng một lúc hoặc đi men theo các vật đó. Trẻ vẫn chưa thể tự ngồi xuống từ tư thế đứng mà không cần giúp đỡ.

Trẻ sẽ chủ động hợp tác khi mặc quần áo, xỏ tay và xỏ chân vào quần áo, nhưng đồng thời khả năng cởi mũ trên đầu cũng rất giỏi!

SỰ PHÁT TRIỂN KHẢ NĂNG CHÚ Ý

Ở giai đoạn này, trẻ có thể chú ý tới một đồ vật hay hoạt động do trẻ tự chọn trong một thời gian ngắn, nhưng rất dễ bị mất tập trung bởi âm thanh và chuyển động xung quanh. Sự chú ý của trẻ hầu như vẫn mang tính đơn kênh, nhưng trẻ bắt đầu có thể vừa quan sát vừa lắng nghe một vật cùng lúc nếu mức độ gây mất tập trung ở mức cực thấp. Lúc này, trọng tâm chú ý chung giữa cha mẹ và trẻ đang được thiết lập hiệu quả hơn, không chỉ bằng cách chỉ tay mà còn bằng cách dõi theo hướng quan sát của nhau².

KHẢ NĂNG LẮNG NGHE

Giai đoạn ba tháng này cực kỳ quan trọng với sự phát triển khả năng lắng nghe của trẻ. Nếu không có gì bất thường, vào cuối giai đoạn này, trẻ đã có thể có được khả năng lắng nghe có chọn lọc: một khả năng quan trọng giúp trẻ dò quét tất cả âm thanh trong môi trường, chọn lựa âm thanh cần lắng nghe, duy trì sự tập trung lắng nghe và “sàng lọc” những âm thanh không mong muốn. Khi trẻ được mười hai tháng tuổi, trẻ sẽ có thể lắng nghe chuỗi lời nói mà không còn dễ bị phân tán như trước, và sẽ tạo ra nhiều liên kết giữa âm thanh và nguồn phát. Nhờ đó, các thông tin về thế giới mà trẻ nhận được thông qua thính giác sẽ trở nên có ý nghĩa hơn rất nhiều. Những bước phát triển này có được là nhờ khả năng di chuyển xung quanh và khám phá, vì trẻ lúc này có thể đi tìm nguồn phát của âm thanh thay vì chỉ nhìn xung quanh tìm kiếm.

Hiện nay, ngày càng nhiều trẻ không thể phát triển được năng lực này, và thật không may, năng lực lắng nghe có chọn lọc không phải dạng năng lực con người tự nhiên có được khi trưởng thành, kể cả nhiều năm sau này. Theo quan điểm của nhiều giáo viên, đây chính là căn nguyên khiến nhiều trẻ gặp khó khăn trong học tập. Vấn đề này đang ngày càng trở nên nghiêm trọng trong khoảng 15 năm qua do xã hội trở nên ồn ào hơn. Tôi nhớ cách đây 15 năm, các giáo viên mầm non, rồi các giáo viên cấp 1, cấp 2 đã phàn nàn với tôi về tình trạng nhiều trẻ em không biết lắng nghe. Hiện tại các giáo viên trung học và thậm chí các giảng viên đại học đều đã quan tâm đến vấn đề này.

15 năm trước, tôi đã tiến hành nghiên cứu về khả năng lắng nghe của trẻ chín tháng tuổi và phát hiện ra một tỷ lệ đáng báo động: 20% số trẻ gặp khó khăn nghiêm trọng với khả năng lắng nghe. Những đứa trẻ này thiết lập rất ít liên kết giữa âm thanh và nguồn phát và trên thực tế, các bé ngày càng ít lắng nghe, vì âm thanh dần trở nên vô nghĩa với các bé. Nhiều trẻ phản hồi với âm thanh ít ỏi đến mức người ta nghi ngờ trẻ bị điếc. Những trẻ khác lại cho thấy những phản hồi không ổn định và không nhất quán với âm thanh, thường xuyên tỏ ra bàng quan với âm thanh, kể cả những âm thanh rất to và lạ lùng. Những trẻ này không thể dò quét các loại âm thanh trong môi trường và chọn lựa những gì mình muốn nghe, và hoàn toàn không thể nghe nếu như đang tập trung nhìn hay cầm các vật. Hiển nhiên là trẻ cũng không thể có những tiến bộ đáng kể trong việc liên kết từ vựng và ý nghĩa – đáng lẽ có thể xảy ra ở giai đoạn này. Thực tế cho thấy những trẻ này thường xuyên bỏ qua giọng nói hơn bất kỳ cái gì khác, cảm giác như trẻ biết mình không thể giải mã ngôn từ³.

Từ tháng thứ chín đến tháng thứ mười, trẻ bắt đầu dò quét môi trường âm thanh nhiều hơn một chút và tập trung vào một âm thanh cụ thể. Việc dò quét diễn ra khá chậm và thời gian trẻ chú ý tới âm thanh được chọn vẫn còn khá ngắn. Tuy nhiên, khả năng này rất hữu ích trong việc xây dựng nền tảng kiến thức về ý nghĩa của âm thanh, về việc lắng nghe và so sánh những âm thanh đến tai với những âm thanh mà trẻ đã nhận ra trước đó. Trẻ cũng bắt đầu có thể lắng nghe một âm thanh tạo ra từ một vật mà trẻ đang nhìn hoặc chạm vào một cách dễ dàng hơn. Cần lưu ý rằng khả năng này chỉ có thể thực hiện trong môi trường yên tĩnh, khi đó âm thanh nền và âm thanh trẻ muốn lắng nghe có sự khác biệt rõ nét.

THÁNG THỨ MƯỜI MỘT

SỰ PHÁT TRIỂN NGÔN NGỮ VÀ GIAO TIẾP

Khả năng hiểu các từ của trẻ đang phát triển rất nhanh. Trẻ sẽ nhìn xung quanh để tìm kiếm những người và đồ vật quen thuộc khi nghe thấy tên của người hay vật đó trong cuộc đối thoại. Đôi khi, trẻ cũng cho thấy mình có thể làm theo nhiều câu hỏi hay đề nghị đơn giản trong hoàn cảnh cụ thể, ví dụ “Bố đâu rồi?” hay “Đến với mẹ nào!”. Đối tượng trong câu đề nghị cần phải nhìn thấy được. Việc sử dụng cử chỉ cũng thành thạo hơn. Trẻ sẽ giơ tay ra để xác định một vật và sẽ sử dụng cử chỉ để diễn đạt “Ở đâu?” hay “Mất rồi” thông qua các động tác tay.

Đối với hoạt động tạo âm, trẻ thích bắt chước những âm lời nói như “Suỵt” hay “bababa”, những âm không phải lời nói như tiếng huýt sáo và thỉnh thoảng còn bắt chước các từ. Trẻ hăng hái đáp lại các giai điệu âm nhạc, hai tay vung vẩy hay chuyển động toàn bộ cơ thể. Trẻ thực sự thích các trò chơi ngôn ngữ như “Ú òa” hay “Đập tay” và thường khởi xướng trò chơi.

Trẻ “nói” rất nhiều vào thời điểm này, dù một mình hay ở cùng người khác, bập bẹ nhiều âm khác nhau. Tất nhiên, trẻ hiểu đối thoại là gì và làm thế nào để tham gia đối thoại, hào hứng bắt đầu lượt nói của mình và chờ mong đối tác thực hiện lượt của họ.

Khả năng hiểu môi trường xung quanh và khả năng kiểm soát cơ thể đều đang phát triển, cho phép trẻ khám phá đồ vật kỹ càng hơn. Lúc này, trẻ có thể xoay người tại chỗ, chuyển hướng trong tư thế ngồi để lấy đồ vật và vươn tay để lấy đồ ngoài tầm với. Trẻ sẽ đi tìm đồ chơi mà trẻ đã nhìn thấy bị giấu trong một chiếc hộp. Trẻ bắt đầu tách các ngón tay và nhặt các đồ vật nhỏ bằng ngón cái và ngón trỏ. Trẻ đứng một cách tự tin hơn, bám vào đồ vật và thậm chí có thể đứng một mình. Trẻ đi men quanh đồ đạc và có thể bò nhanh.

Giai đoạn này có những sự phát triển trí tuệ quan trọng. Nhờ vốn trải nghiệm tăng lên, trẻ dần hiểu được mối liên hệ giữa các đồ vật, ví dụ đặt cốc lên đĩa, và có thể liên kết đồ vật với các hành động tương ứng như dùng lược chải tóc. Đây là nền tảng rất quan trọng cho việc liên kết các khái niệm ngôn từ sau này, ví dụ “Bàn chải của Bobby” hay “Hết nước rồi”. Trẻ cũng bắt đầu thích ngắm tranh và liên kết bức tranh với đồ vật mà nó thể hiện.

Trẻ hành động có mục đích hơn, bắt đầu sử dụng khả năng di chuyển của mình để tìm cách giải quyết các vấn đề, ví dụ cách với lấy một đồ vật cụ thể, thay vì chỉ di chuyển vì mục đích khám phá chung chung.

KHẢ NĂNG CHÚ Ý

Giai đoạn này có rất ít sự thay đổi, ngoại trừ việc trẻ có thêm nhiều sự chú ý chung với người lớn và thời gian chú ý tới một vật cụ thể kéo dài hơn một chút.

KHẢ NĂNG LẮNG NGHE

Nếu mọi thứ đều đang phát triển tốt, trẻ sẽ ngày càng hứng thú với việc lắng nghe âm thanh, đặc biệt là lời nói. Lúc này trẻ khó bị phân tán hơn. Việc dò quét âm thanh trong môi trường xung quanh cũng nhanh hơn và thời gian chú ý tới các âm thanh nhất định cũng kéo dài hơn. Trẻ bắt đầu có thể không chú ý tới các âm khác, điều này đặc biệt quan trọng. Đồng thời, số lượng liên kết giữa âm thanh và nguồn phát mà trẻ thiết lập tăng nhanh. Khả năng lắng nghe của trẻ khi đang nhìn hoặc cầm nắm một vật cũng tốt hơn.

THÁNG THỨ MƯỜI HAI

SỰ PHÁT TRIỂN NGÔN NGỮ VÀ GIAO TIẾP

Giờ đây, trẻ thể hiện sự quan tâm đặc biệt đến lời nói trong một khoảng thời gian dài. Điều thú vị là mức độ hiểu lời nói của các trẻ tại thời điểm này lại có sự khác biệt đáng kể, phụ thuộc vào điều kiện môi trường, nhưng thời điểm sử dụng từ ngữ thì đồng nhất hơn, giống như đã được cố định sẵn về mặt sinh học. (Tuy nhiên, điều này không kéo dài tới các giai đoạn sau).

Hầu hết trẻ ở giai đoạn này ngày càng hiểu được nhiều tên gọi và những yêu cầu đơn giản bằng các từ ngữ trong các ngữ cảnh cụ thể hơn, ví dụ “Con muốn ăn nữa không?”. Trẻ thể hiện mình hiểu bằng hành vi, ví dụ lắc đầu, nhưng đôi khi cũng có thể cố gắng làm theo bằng cách nói, chẳng hạn nói “bai bai” khi được yêu cầu. Trẻ có thể bắt đầu kết hợp tương tác với cả người và đồ vật, nhờ người lớn lấy đồ vật, chẳng hạn bằng cách kéo tay áo người lớn và chỉ vào một vật. Trẻ cũng có thể dùng đồ vật để thu hút sự chú ý của mọi người, chẳng hạn bằng cách dùng thìa đập mạnh lên khay.

Việc tạo âm trong giai đoạn này thường diễn ra có chủ đích. Trẻ gọi hướng về ai đó để thu hút sự chú ý, thể hiện mong muốn thay đổi hoạt động. Trẻ cũng thường xuyên “trả lời” khi được nói chuyện cùng. Giọng điệu cũng trở thành một phần quan trọng của việc tạo âm và trẻ sử dụng nhiều biến tấu trong các giai điệu và nhịp điệu hơn. Bố mẹ sẽ dễ dàng hiểu chính xác những gì trẻ muốn giao tiếp hơn. Trẻ thích thể hiện và pha trò, thích sự trêu đùa xuất hiện trong các trò chơi quen thuộc⁴. Trẻ hưởng ứng các bài hát bằng việc hát theo và sẽ cố gắng nói “òa” khi chơi “Ú òa”. Trẻ bi bô suốt ngày, bập bẹ những cụm dài giống như lời nói với cả đồ chơi và mọi người.

Quá trình “chuyển giao lời nói”, đã thảo luận ở chương trước, trong đó, các âm của trẻ dần trở nên đồng bộ với các âm trong ngôn ngữ xung quanh trẻ, gần như đã hoàn thiện và trẻ hầu như chỉ sử dụng những âm thuộc ngôn ngữ quanh mình. Vốn âm của trẻ lúc này bao gồm những âm được tạo ra ở phần trước của miệng (ví dụ /p/ và /b/), ở vị trí giữa miệng (ví dụ /t/ và /d/) và ở phần sau của miệng (ví dụ /k/ và /g/). Trẻ bắt đầu sử dụng các âm tựa như đó là các từ, ví dụ “brừm brừm” cho ô tô và phát triển một số từ của riêng mình, các âm tiết riêng lẻ kết hợp với một giai điệu nhất định được dùng một cách nhất quán để chỉ một hoạt động hay đồ vật cụ thể. Những âm này mang tính riêng biệt rất cao và thường chỉ những người quen thuộc với trẻ mới có thể nhận diện được. Các âm rõ ràng nhưng ý nghĩa chưa được như vậy. Trẻ cũng bắt đầu cố gắng bắt chước nói các từ, nhưng thường vẫn là tên gọi của những đồ vật quen thuộc.

Thời khắc kỳ diệu xuất hiện trong giai đoạn này chính là khi bé nói được từ thực sự đầu tiên và một số trẻ nói được ba từ khi được mười hai tháng tuổi⁵ (mặc dù nhiều trẻ cần thêm một chút thời gian). Các từ này thường là tên của những người và đồ vật quen thuộc và có xu hướng chứa những âm mà trẻ hay dùng trong giai đoạn bập bẹ, thường là các âm /p/, /b/, /d/, /m/, ví dụ “mama” hay “dada”. Điều này giải thích lý do tại sao các từ để gọi cha mẹ trong hầu hết các ngôn ngữ thường tương tự nhau.

Bố mẹ thường băn khoăn tại sao đến thời điểm này trẻ hiểu được nhiều từ mà lại nói ít từ đến vậy. Trẻ có thể hiểu khoảng sáu mươi từ nhưng chỉ dùng hai hoặc ba từ. Có lẽ để trả lời câu hỏi này, ta nên nghĩ đến bản thân khi nghe thấy một cái tên phức tạp của một chính trị gia người nước ngoài lần đầu xuất hiện trên truyền thông. Nếu có quan tâm và để ý, khi nghe thấy cái tên này lần thứ hai, chúng ta sẽ nhận ra nhưng chúng ta sẽ không thể nhớ chính xác trình tự các âm của tên đó cho đến khi chúng ta được nghe đi nghe lại nhiều lần. Chúng ta chỉ cần làm như vậy với các từ ít gặp, nhưng trẻ phải làm điều đó với hàng trăm và hàng nghìn từ. Giống như chúng ta, trẻ thường có thể nhận ra một từ ở lần nghe thứ hai, và liên kết nó với nghĩa, nhưng trẻ cần nghe mỗi từ hàng chục lần mới có thể nhớ được.

SỰ PHÁT TRIỂN CHUNG

Những mảng phát triển khác của trẻ cũng đang diễn ra rất nhanh. Trẻ có thể nhặt đồ vật lên và đưa cho người lớn, bắt chước cầm bút chì gõ gõ và cầm bút giống như chuẩn bị viết gì đó lên giấy. Trẻ có thể đẩy một chiếc ô tô, bắt chước những hành động như dùng thìa khuấy và chơi trò “Ú òa” bằng cách che mặt mình. Trẻ di chuyển xung quanh ngày càng dễ dàng hơn, bò nhanh và thành thạo. Trẻ có thể đứng vững một mình được một lúc và một vài trẻ có thể bước những bước đầu tiên ở cuối giai đoạn này. Lúc này, tư thế đứng thẳng sẽ giải phóng đôi tay để trẻ tự do hành động!

KHẢ NĂNG CHÚ Ý

Khi được một tuổi, trẻ có thể lắng nghe và nhìn vào đồ vật cùng một lúc tốt hơn và trẻ không còn dễ bị mất tập trung nữa. Trẻ bắt đầu chuyển sang giai đoạn phát triển khả năng chú ý tiếp theo vào cuối tháng này. Đôi lúc, trẻ cho thấy sự tập trung cao độ vào một việc mà trẻ đã chọn lựa để khám phá, đến mức người lớn sẽ thấy mình hoàn toàn bị trẻ làm ngơ⁶. Hiện tượng này sẽ diễn ra đan xen với sự chú ý thoáng qua đã kéo dài suốt nhiều tháng liền trong năm đầu đời.

KHẢ NĂNG LẮNG NGHE

Nếu mọi thứ đều diễn ra thuận lợi, trẻ lúc này đã phát triển năng lực chú ý có chọn lọc, có ích cho trẻ trong mọi hoạt động học tập sau này. Thế giới âm thanh lúc này trở nên có ý nghĩa. Tuy nhiên, những khả năng này vẫn hoàn toàn phụ thuộc vào việc trẻ được ở trong môi trường thích hợp.

CHƠI CÙNG TRẺ

Hoạt động chơi của trẻ phát triển nhanh trong suốt ba tháng này. Trẻ tiếp tục khám phá đồ vật, nhưng tinh tế, tỉ mỉ hơn do sự phối hợp giữa tay và mắt ngày càng tốt và khả năng kiểm soát cơ thể, đặc biệt là đôi bàn tay, cũng ngày càng tiến bộ. Chúng ta đã thấy trẻ học được những kỹ năng cho phép trẻ chơi có chủ đích hơn nhiều, ví dụ lấy đồ ra hoặc đặt đồ vào trong hộp đựng, mở hộp đựng, mở gói đồ chơi, xếp chồng đồ vật lên nhau, đẩy ô tô, lăn bóng, ghép đồ vật với tranh và ghép đồ chơi với nhau. Trẻ thực sự rất thích tất cả những hoạt động này.

Niềm hứng thú với sách của trẻ có thể bắt đầu hình thành trong giai đoạn ba tháng này, đây quả thực là một dấu mốc quan trọng.

Trẻ cũng có bước tiến đầu tiên trên con đường đến với kỹ năng viết, có thể thấy qua việc trẻ cầm một chiếc bút chì và vẽ lên giấy.

Trẻ vẫn yêu thích các trò chơi tương tác đã bắt đầu chơi từ giai đoạn trước và lúc này trở nên chủ động hơn nhiều trong việc khởi xướng và duy trì các trò chơi.

Một bước phát triển mới là khả năng tương tác với bạn cùng lứa⁷. Trẻ sẽ đưa đồ chơi cho bạn, cho bạn xem hoặc chỉ cho bạn biết những vật mình yêu thích. Trẻ cũng có thể lấy đồ từ bạn, khởi đầu cho giai đoạn vừa hợp tác vừa xung đột⁸.

THÁNG THỨ MƯỜI

Lúc này, trẻ dùng ngón trỏ để đẩy vật, chứ không chỉ cầm đồ vật bằng cả bàn tay. Điều này cho phép trẻ có phạm vi khám phá rộng hơn và có thêm kiến thức về kết cấu và hình dáng của vật. Trẻ vẫn thường xuyên đưa đồ vật lên miệng, nhưng lúc này mắt và tay mới là phương tiện khám phá chính, chứ không phải miệng. Trẻ đặc biệt quan tâm tới các chi tiết và sẽ tỉ mỉ quan sát đồ vật, ví dụ kiểu họa tiết trên váy của búp bê. Trẻ thích di chuyển xung quanh, khám phá và cầm nắm các đồ vật và vật liệu khác nhau, dần dần tích lũy vốn hiểu biết về thế giới xung quanh. Khả năng di chuyển này rất quan trọng với trẻ, không chỉ trong việc xây dựng vốn hiểu biết về thế giới mà còn đối với sự phát triển khả năng chú ý có chọn lọc, cho phép trẻ phát hiện ra nguồn phát âm thanh thông qua việc đi tìm những nguồn âm thanh đó.

Trẻ cũng sẽ bắt đầu bắt chước hành động của người lớn với đồ chơi, ví dụ làm cho thú bông nhảy lên nhảy xuống sau khi được mẹ chỉ cho cách làm.

Tất cả những hoạt động chơi khám phá này có vai trò rất quan trọng trong việc giúp trẻ hình thành các khái niệm và các nhóm, những yếu tố không thể thiếu trong việc hình thành ngôn ngữ có nghĩa. Trẻ sẽ bắt đầu hình thành các khái niệm, ví dụ khái niệm mỏng và dày; có thể phân nhóm các đồ vật như các vật có thể lăn hoặc các vật có thể ném. Các từ ngữ sẽ được thêm vào các nhóm này trong các giai đoạn sau.

Ở giai đoạn này, trẻ chơi với tất cả đồ vật theo những cách khá giống nhau và nhận thức của trẻ về nguyên nhân - kết quả vẫn rất hạn chế và sơ khai, ví dụ đập một miếng gạch đồ chơi xuống bàn sẽ tạo ra âm thanh. Trẻ rất thích những đồ chơi tạo ra âm thanh.

Các bài thơ, vè, đồng dao có vai trò vô cùng quan trọng trong suốt giai đoạn ba tháng này. Nhà ngôn ngữ học lừng danh Pinker đã tiến hành nghiên cứu cho thấy các bài hát, bài thơ hấp dẫn đôi tai con người chẳng khác nào các dải màu hấp dẫn đôi mắt⁹. Một lần nữa cơ quan tiếp nhận ngôn ngữ trong não trẻ đang vận hành. Trẻ thích ngồi lên đùi người lớn để thưởng thức các bài hát, bài thơ. Trẻ thích những bài có giai điệu đơn giản và quen thuộc, gắn liền với thế giới mà trẻ biết rõ, với những hoạt động và những con người trẻ thân thuộc. Ví dụ, “Rockabye baby” (Ngủ ngon nhé con yêu) hay những bài hát ru khác gắn liền với việc đi ngủ, “Humpty dumpty” (Humpty dumpty) liên quan đến việc bị ngã mà trẻ thường xuyên được trải nghiệm ở giai đoạn này. Những bài hát về trang phục và việc mặc quần áo cũng được trẻ ưa thích như “One, two, buckle my shoes” (Một, hai, tớ thắt dây giày) và “Three little kittens have lost their mittens” (Ba chú mèo con làm mất găng tay). Các bài hát về các bộ phận vẫn hấp dẫn trẻ như “I’m a little teapot” (Tớ là ấm trà nhỏ), “This little piggy” (Chú heo con) và “Round and round the garden” (Quanh vòng quanh khu vườn). Trẻ cũng yêu thích những bài hát đi kèm với các động tác như “Row, row, row your boat” (Chèo, chèo, chèo thuyền).

Trẻ tích cực tham gia các hoạt động chơi hơn, và từ thời điểm này, trẻ và người lớn bắt đầu có vai trò bình đẳng trong việc khởi xướng trò chơi¹⁰. Trẻ vẫn rất thích lặp lại các trò chơi quen thuộc trong nhiều tuần. Thông qua cử chỉ và tạo âm, trẻ thể hiện rõ sự hứng thú khi biết rằng ngôn ngữ và các hoạt động của trò chơi có thể đoán được, và trẻ biết được điều gì sẽ xảy ra tiếp. Khi được lặp đi lặp lại, những trò chơi này sẽ định hình được những kiểu giai điệu, nhịp điệu riêng của nó.

Những trò chơi theo lượt được yêu thích nhất ở giai đoạn này, đúng vào thời điểm trẻ có những bước đầu tiên hướng tới việc trở thành một chủ thể giao tiếp bằng ngôn từ. Trẻ thích những trò chơi tương tác với người lớn như lăn bóng hoặc đẩy xe ô tô về phía nhau. Trẻ cũng thích những trò cho phép trẻ và người chơi lần lượt đổi vai cho nhau như trò trốn tìm hay ném bóng.

THÁNG THỨ MƯỜI MỘT

Trẻ lúc này bắt chơi với đồ vật theo cách khác biệt hơn. Trẻ thích đặt đồ vật như miếng gạch đồ chơi vào trong hoặc lấy chúng ra khỏi hộp chứa - ví dụ, bỏ gạch vào hộp rồi lấy ra - và mở các hộp chứa. Trẻ có thể lăn một quả bóng và đẩy ô tô thành thạo, kèm theo đó là những âm được dùng như các từ, ví dụ “brừm brừm” khi đẩy xe ô tô. Trẻ rất thích bắt chước hành động của người lớn khi khởi xướng các hoạt động này. Trẻ bắt đầu cho thấy khả năng hiểu mối liên hệ giữa các đồ vật, ví dụ cái cốc đi cùng với đĩa đựng cốc. Đây là tiền đề quan trọng cho việc sử dụng các khái niệm có liên quan đến nhau trong ngôn ngữ.

Trẻ giờ đã có khả năng liên hệ các bức tranh với các đồ vật, nhờ đó tiến thêm một bước trên con đường tận hưởng niềm vui đọc sách. Trẻ thích những bức tranh sáng màu có hình các đồ vật quen thuộc và thực sự bắt đầu quan sát tranh hơn, chứ không chỉ hứng thú gặm cắm hay cầm cuốn sách. Thậm chí ở thời điểm này, trẻ bắt đầu lật giở các trang sách.

Tầm mười một tháng tuổi, trẻ bắt đầu dự đoán các cử động của cơ thể đi kèm với các bài hát, bài thơ.

THÁNG THỨ MƯỜI HAI

Lúc này, trẻ rất thích chơi với đồ chơi mềm và trò chơi giả vờ đơn giản đang dần hình thành: Trẻ có thể ôm gấu bông hoặc đẩy búp bê ngồi trong xe đẩy. Trẻ cũng rất thích chơi với các đồ vật thật như cốc hay lược chải tóc. Trẻ đã nhìn thấy cha mẹ sử dụng những đồ vật này và lúc này tự mình muốn biết cách sử dụng cũng như vai trò của chúng trong cuộc sống của mình. Trẻ cũng thích những đồ chơi mô phỏng vật thật như các con vật đồ chơi.

Cách chơi của trẻ với đồ vật lúc này cho thấy trẻ hiểu chức năng của chúng: Trẻ sẽ đẩy xe ô tô và cho gấu bông đi bộ, nhưng không làm ngược lại với hai vật này. Trong quá trình chơi, trẻ cho thấy mình bắt đầu hiểu cách sử dụng đồ vật của người lớn, ví dụ nói chuyện qua điện thoại.

Sự phối hợp giữa tay và mắt cũng như khả năng kiểm soát đôi tay ngày càng tốt cho phép trẻ có thể lắp các chốt vào trong bảng lắp chốt đơn giản và xếp chồng đồ chơi lên nhau, chẳng hạn như cốc đồ chơi. Trẻ rất thích chơi với giấy và thùng các tông và thích một cái hộp thật to để trẻ có thể ngồi trong đó.

Trẻ cũng rất thích người lớn “thiên biến” những trò chơi quen thuộc¹¹. Trẻ cảm thấy thích thú với những thay đổi này và cũng nhờ đó, kích thích trẻ trở thành một người chơi hoàn chỉnh. Ví dụ, người lớn có thể tạo ra những quãng nghỉ ngắn trước khi thực hiện hành động được trông đợi tiếp theo, chẳng hạn như dừng một lúc trước khi “òa” trong trò “Ú òa”, hay đợi trẻ ra hiệu đã sẵn sàng đuổi bắt trong trò đuổi bắt. Trong những trò chơi khác, trẻ thích những thay đổi về quy trình, ví dụ người lớn có thể dùng cử chỉ để báo hiệu sẽ lăn bóng cho thú bông, trong khi trẻ lại đang đợi bóng lăn đến mình.

ĐỒ CHƠI

Điều quan trọng cần làm lúc này là cung cấp cho trẻ đồ chơi phù hợp với những hoạt động chơi khác nhau và đang ngày càng mở rộng. Nhiều đồ chơi trong số đó sẽ mang đến cho trẻ nhiều lợi ích trong những tháng tiếp theo. Nhìn chung thời gian tập trung chú ý của trẻ vẫn rất ngắn, vì thế trẻ vẫn cần có sẵn nhiều đồ chơi để có thể dễ dàng chuyển từ món đồ này sang món đồ kia.

Khi trẻ đang chơi với những đồ chơi này, trẻ sẽ muốn bạn ở gần xung quanh và thỉnh thoảng chỉ cho trẻ biết cách chơi như thế nào. Bạn cũng hoàn toàn có thể hỗ trợ trẻ, ví dụ liên tục đưa lại đồ vật cho trẻ khi trẻ đã phát hiện ra kỹ năng mới là thả đồ vật. Nghiên cứu cho thấy trẻ sẽ chơi sáng tạo hơn nếu có người lớn ở bên cạnh và sẵn sàng hỗ trợ. Tuy nhiên, hãy kiềm chế để không tham gia quá nhiều. Ở giai đoạn này, tốt hơn hết, bạn nên hướng dẫn trẻ một cách chơi mới, sau đó bạn rút khỏi cuộc chơi. Trẻ cần có thời gian để tự khám phá mọi thứ.

TIVI VÀ VIDEO

Những quan điểm về tivi và video ở giai đoạn trước vẫn áp dụng cho giai đoạn này. Trẻ phải học ngôn ngữ thông qua tương tác.

TỔNG KẾT

Tóm lại, khi được mười hai tháng tuổi, bé của bạn có thể:

✔ Cố gắng “hát theo” âm nhạc.

✔ Hiểu được tên của mình.

✔ Hiểu được tên gọi của một số người và đồ vật trong bối cảnh quen thuộc.

✔ Lắc đầu để biểu đạt “KHÔNG”.

✔ Nói được một đến ba từ.

LÝ DO CẦN LO LẮNG

Dưới đây là những tình huống mà bạn nên đi gặp bác sĩ tư vấn cho sự phát triển của con bạn. (Mặc dù vậy, tốc độ phát triển của nhiều trẻ sẽ có chút khác biệt).

Nếu bạn lo lắng, ngay cả khi lý do khiến bạn lo lắng không được đề cập ở đây, hãy đưa con bạn đến gặp bác sĩ ngay khi có thể.

Khi con bạn được một tuổi, bạn nên đưa con đến gặp bác sĩ nếu con có những biểu hiện sau:

✔ Trẻ không bao giờ nhìn xung quanh để tìm đồ vật quen thuộc, ví dụ mũ, khi trẻ nghe thấy bạn nói về chúng.

✔ Trẻ không quay người về phía người nói khi được gọi tên.

✔ Trẻ không tạo ra nhiều câu bập bẹ có âm điệu.

✔ Trẻ không bao giờ cố gắng khởi xướng các trò chơi đơn giản như “Vỗ tay theo nhịp”.

✔ Trẻ không dõi theo hướng chỉ tay và không nhìn theo hướng bạn đang chỉ.

CHƯƠNG TRÌNH TRẺ HỌC NÓI

NỬA TIẾNG MỖI NGÀY

Lúc này, trẻ sẽ thích thú tận hưởng khoảng thời gian một mình ở bên bạn hơn bất kỳ điều gì khác. Tất nhiên, trẻ nhỏ thường làm theo chỉ dẫn của người lớn trong hầu hết các hoạt động chơi trong ngày, nhưng có một khoảng thời gian để trẻ trở thành người làm chủ cuộc chơi sẽ rất tuyệt vời và có thể giúp trẻ nghe lời hơn ở những thời điểm khác. Việc biết chắc chắn có được một đối tác giao tiếp trong một khoảng thời gian nhất định mỗi ngày có tác động lớn đến sự phát triển hành vi và cảm xúc của trẻ. Đừng để hoạt động chơi hằng ngày của bạn và bé bị ngắt quãng, cho dù đôi lúc rất khó thu xếp thời gian.

Nếu bạn có con sinh đôi, thực sự là bạn nên gạt bỏ mọi rào cản để thực hiện chương trình này với từng trẻ riêng rẽ, dù cho ý tưởng này nghe rất khó khăn. Trẻ sinh đôi thường phát triển ngôn ngữ và lời nói chậm hơn so với trẻ sinh đơn và cho dù có nhiều trẻ sinh đôi vẫn bắt kịp khi đến tuổi đi học, nhiều trẻ sinh đôi khác lại không được như vậy. Lý do là một trong những cách tốt nhất để thúc đẩy sự phát triển ngôn ngữ ở trẻ chính là trò chuyện với trẻ về trọng tâm chú ý trực tiếp của trẻ, điều này rất khó thực hiện nếu không phải chỉ có một trẻ tại một thời điểm. Đây cũng chính là lý do tại sao con thứ có xu hướng phát triển ngôn ngữ chậm hơn so với anh chị. Thậm chí chỉ cần hai mươi phút mỗi ngày cho từng bé sinh đôi, bạn sẽ có thể ngăn ngừa vấn đề này.

TẠO MÔI TRƯỜNG PHÙ HỢP

Không gian chơi vẫn phải thật yên tĩnh – điều này hoàn toàn cần thiết. Đây là giai đoạn cực kỳ quan trọng đối với sự phát triển khả năng lắng nghe có chọn lọc, quá trình này chỉ có thể xảy ra nếu có môi trường phù hợp. Xét về mặt ngôn từ, bé của bạn lúc này phải nhận diện âm nào xuất hiện trong từ nào, vì thế, điều quan trọng là bé có thể nghe thấy các âm một cách rõ ràng. Vì lý do này nên bạn cần phải ngồi gần bé trong suốt thời gian chơi.

Xét về lượng ngôn ngữ khi nói chuyện với trẻ ở giai đoạn này, tất cả các minh chứng khoa học đều cho thấy lượng ngôn ngữ trẻ được nghe gắn bó chặt chẽ với sự phát triển ngôn ngữ của trẻ trong tương lai¹². Vì thế, bạn hãy tiếp tục nói chuyện với trẻ thật nhiều.

Giai đoạn này, bé của bạn bắt đầu liên kết từ với ý nghĩa và bé có thể hình thành liên kết với tốc độ nhanh đến mức đáng ngạc nhiên nếu điều kiện phù hợp¹³. Không thể xem nhẹ sự hỗ trợ của bạn trong giai đoạn này. Chúng ta cùng dành một chút thời gian để nghĩ về quá trình liên kết từ với nghĩa để thấy được thành quả này tuyệt vời như thế nào. Hãy nghĩ về kiểu câu nói chúng ta thường sử dụng như “Ôi, nhìn kìa, thời tiết đang rất đẹp. Mẹ con mình lấy áo khoác và giày để đi dạo nhé”. Làm sao ta biết được từ nào trong số tất cả những từ kia đại diện cho thứ mà ta xỏ vào chân là “giày”? Rõ ràng, trẻ cần rất nhiều sự hỗ trợ trong quá trình này và trọng tâm của Chương trình Trẻ học nói ở giai đoạn này là cung cấp cho trẻ sự hỗ trợ đó.

Những mảng phát triển quan trọng khác cũng đang diễn ra ở giai đoạn này: khả năng lắng nghe có chọn lọc, phân biệt tất cả các âm trong ngôn ngữ và bắt đầu sử dụng từ. Bé của bạn cũng có những bước tiến dài trong khả năng hiểu về thế giới xung quanh. Một lần nữa, bạn sẽ nhận ra rằng một số khía cạnh của chương trình này tiếp nối những gì bạn đã làm trước đây, nhưng lúc này sẽ vì những mục đích khác.

DUY TRÌ CÁC TRÒ CHƠI TƯƠNG TÁC

Những hoạt động chơi mà bạn và bé cùng nhau thực hiện ở giai đoạn trước, trong đó bạn đã hình thành thói quen bổ sung thêm đầu vào ngôn ngữ và hành động vào trong trò chơi sẽ giúp ích cho bạn rất nhiều. Hãy tiếp tục những trò chơi đó trong ba tháng này. Trong khi ở giai đoạn trước, trẻ chỉ chú ý đến cấu trúc và giai điệu chung của lời nói¹⁴, thì đến thời điểm này những trải nghiệm thú vị, quen thuộc và lặp đi lặp lại sẽ giúp bé rất nhiều trong việc liên kết từ ngữ và ý nghĩa. Bạn và bé lúc này đã phát triển hiểu biết chung về thế giới, giúp bé biết được ý nghĩa của những đồ vật và hoạt động quan trọng và vì thế trẻ đã sẵn sàng để hiểu những từ ngữ gắn liền với chúng. Ví dụ, trẻ sẽ liên kết những từ nghe được trong cụm ngắn như “Bế lên nào” với hành động được bế lên.

Những trò chơi tương tác này cũng là một cách tuyệt vời để thiết lập sự chú ý chung. Những thói quen lặp đi lặp lại trong đó bạn và bé có chung ý định và mong đợi là cơ sở hoàn hảo để hình thành sự chú ý chung. Như chúng ta đã biết, bé của bạn đang dần trở thành một đối tác bình đẳng trong giai đoạn này. Ở giai đoạn đầu, bạn sẽ đảm nhiệm việc thực hiện theo lượt, nhưng trải nghiệm này sẽ giúp bé tham gia vào cuộc chơi với tư cách là một đối tác bình đẳng. Hãy chú ý đến cách bé tạm dừng giữa những lần tạo âm như thể bé đang cho bạn cơ hội để thực hiện lượt của bạn. Bạn cũng sẽ thấy bé thường ngừng tạo âm khi bạn nói và tiếp tục tạo âm trở lại khi bạn ngừng nói. Như vậy, bạn đã giúp bé học những nguyên tắc cơ bản của giao tiếp.

Hãy duy trì sự quen thuộc trong các trò chơi, nhưng bắt đầu tạo ra những biến tấu mà chúng ta đã thảo luận ở phần trước về cách chơi với trẻ. Ví dụ, bạn có thể giả vờ mọi thứ không theo đúng trình tự, thay đổi luật chơi hoặc kéo dài thời gian chờ đợi trước khi thực hiện hành động mà trẻ đang dự đoán. Những kiểu hoạt động này sẽ khuyến khích trẻ tham gia vào cuộc chơi với tư cách là một đối tác hoàn chỉnh, đồng thời giúp trẻ học được trình tự của các bước trong một hoạt động chơi.

Những trò chơi có trình tự gọi tên lặp đi lặp lại như “mắt, mũi, má, cằm” có thể giúp trẻ rất nhiều trong việc liên kết từ và nghĩa. Nhờ đó, trẻ có thể trải nghiệm sự chú ý chung, ý định chung, cũng như cùng nhau chơi vui vẻ.

TIẾP TỤC PHẢN HỒI TRẺ BẰNG CÁC ÂM CỦA TRẺ

Phản hồi lại với trẻ bằng chính âm của trẻ có vai trò rất quan trọng trong giai đoạn này, vì hệ thống âm lời nói của trẻ đã đồng bộ với ngôn ngữ xung quanh trẻ và trẻ đang phải thực hiện một nhiệm vụ to lớn là nhận diện và ghi nhớ vị trí của các âm trong hàng nghìn từ mà trẻ nghe được. Dùng âm của trẻ để đáp lại trẻ góp một phần quan trọng trong việc củng cố sự liên kết giữa chuyển động của môi-lưỡi và những âm được tạo ra, cũng như trong việc so sánh âm trẻ tạo ra với những âm của những người xung quanh mà trẻ nghe thấy. Bạn sẽ có các cuộc hội thoại bằng âm rất thú vị với trẻ, vì việc đáp lại trẻ bằng âm của trẻ chính là một nhân tố hỗ trợ hữu hiệu làm nên những cuộc đối thoại đó.

TIẾP TỤC TẠO RA NHỮNG ÂM THANH VUI NHỘN

Những âm vui nhộn như “brừm brừm” khi đẩy xe ô tô đồ chơi hay “xoẹt xoẹt” khi bạn quét nhà không chỉ tạo ra tiếng cười ở giai đoạn này mà còn có tác dụng lớn đối với sự phát triển của trẻ giống như ở các giai đoạn trước.

Những âm thanh này giúp kích thích khả năng lắng nghe thông qua việc truyền cho bé một thông điệp quan trọng rằng giọng nói là thứ rất thú vị và đáng lắng nghe.

Ngoài ra, những âm thanh vui tai cũng giúp trẻ trong quá trình thực hiện những phân biệt cần thiết giữa các âm trong ngôn ngữ và quá trình này có thể hoàn thiện vào cuối giai đoạn này. Những âm này tạo điều kiện cho trẻ nghe thấy và tập trung vào một hoặc hai âm thay vì toàn bộ chuỗi lời nói thay đổi nhanh chóng.

Hãy liên tục sáng tạo. Nếu bạn có thể tạo được nhiều âm khác nhau đi kèm với một hành động nào đó sẽ tuyệt vời biết bao, ví dụ các âm đi kèm với một đồ vật bị rơi: “choang”, “bùm”, “cạch”, “ố ồ”, v.v. Tiếp tục sử dụng những cụm vui tai khác như “bay cao bay xa”, “òa”, “ấu ầu”.

Sean được đưa đến gặp tôi khi được tám tháng tuổi vì bé hầu như không nói gì. Sean tỏ ra là một cậu bé rất dễ tính và điềm tĩnh, không đòi hỏi nhiều từ người mẹ hoặc từ môi trường xung quanh. Sự tương tác bằng âm tại thời điểm đó rất hạn chế và bé không mấy quan tâm đến giao tiếp. Khả năng tạo âm cũng chỉ ở mức của trẻ năm tháng tuổi: Chỉ có các nguyên âm và rất ít âm tiết rõ ràng. Chúng tôi đã đưa bé vào chương trình và đề nghị mẹ của bé tự tạo thật nhiều âm và phản hồi việc tạo âm của bé. Trong vòng hai tháng, sự phát triển của bé đã đạt mức tương đương với độ tuổi trong mọi lĩnh vực.

DÕI THEO TRỌNG TÂM CHÚ Ý CỦA TRẺ

Giai đoạn này, tầm quan trọng của việc dõi theo trọng tâm chú ý của trẻ không thể nhấn mạnh hơn được nữa. Bằng cách cùng nhau chú ý tới một vật hay hoạt động, bạn đang tạo ra những điều kiện lý tưởng cho việc học ngôn ngữ, vì ngôn ngữ được học hoàn toàn trong bối cảnh các bên có chung thông tin. Không có gì ngạc nhiên khi nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng lời nói của người lớn càng liên quan đến những đồ vật đang là trọng tâm chú ý của trẻ, cũng như thời gian trẻ và người lớn có chung sự chú ý càng kéo dài, sau này vốn từ vựng của trẻ càng rộng và khả năng hiểu cấu trúc ngữ pháp của trẻ càng sâu^{15, 16, 17, 18}. Khi so sánh khả năng hiểu các tên gọi xuất hiện trong tình huống này với các tên gọi xuất hiện trong các tình huống cha mẹ tạo ra để dạy con, trẻ thường học được nhiều từ hơn trong trường hợp thứ nhất¹⁹. Một nghiên cứu còn chỉ rõ rằng trẻ học các tên gọi dễ dàng hơn và nhanh hơn khi người lớn gọi tên các đồ vật mà trẻ quan tâm, chứ không phải khi người lớn dự định dạy cho bé những cái tên cụ thể.

Để làm được điều này một cách dễ dàng, hãy bố trí thật nhiều đồ vật thú vị xung quanh bé, hãy ngồi gần và mặt đối mặt với bé. Hãy quan sát xem trẻ đang nhìn hay cầm vật nào. Hãy gọi tên vật đó – “Đó là gấu bông” – hoặc nếu sự tập trung của bé dường như dành cho một việc đã xảy ra, hãy miêu tả hành động đó – “Rơi mất rồi”. Bạn càng hiểu rõ sự vật mà cả hai cùng tập trung chú ý, cũng như càng hiểu rõ những gì đang thực sự diễn ra trong tâm trí của trẻ, thì bạn càng có thể hỗ trợ khả năng hiểu của trẻ. Ví dụ với một quyển sách, sự quan tâm của bé có thể bắt đầu từ việc gặm sách, lúc này bạn có thể nói “Con đang gặm sách này”, khi trẻ quan tâm tới việc lật các trang sách thì bạn có thể nói “Lật trang khác nhé, lật sang nào”, hoặc nếu trẻ hứng thú với một bức tranh cụ thể, bạn có thể nói “Đây là chiếc ô tô”. Hãy thử mà xem, thường không khó chút nào.

Tương tự, khi trẻ nhìn bạn, hãy đợi xem chuyện gì sẽ xảy ra tiếp. Nếu trẻ dường như đang đợi bạn làm điều gì đó, hãy chỉ vào một vật và gọi tên vật đó, hoặc nhặt một đồ chơi và bắt đầu chơi với nó, nói cho trẻ biết bạn đang làm gì và nói thật rõ ràng. Khi trẻ chuyển trọng tâm chú ý, bạn cũng làm theo bé. Đừng bao giờ cố gắng kéo dài sự tập trung của trẻ vào một điều gì đó lâu hơn mong muốn của trẻ.

GIÚP TRẺ HỨNG THÚ VỚI VIỆC LẮNG NGHE

Giai đoạn này có vai trò then chốt đối với sự phát triển khả năng tập trung vào những âm thanh trẻ muốn nghe và loại bỏ những âm thanh khác. Vào cuối giai đoạn ba tháng này, nếu không có gì bất thường và điều kiện môi trường phù hợp, trẻ sẽ có thể làm được như vậy. Ngược lại, nếu không làm được thế thì trẻ có thể gặp nhiều khó khăn thực sự với khả năng lắng nghe ở giai đoạn này. Tại trung tâm điều trị của mình, tôi đã gặp nhiều trẻ bị nghi ngờ là mắc chứng điếc nặng nhưng hóa ra lại có thính lực hoàn toàn bình thường. Những trẻ này đã không thể thiết lập được các liên kết giữa âm thanh và nguồn phát và toàn bộ thế giới âm thanh trở nên vô nghĩa đến mức trẻ chỉ đơn giản là ngừng lắng nghe. Nếu không được hỗ trợ, trẻ sẽ phải trải qua những vấn đề rất nghiêm trọng trong học tập.

Harry được đưa tới khám khi gần một tuổi. Bé nhìn xung quanh một cách mơ hồ, phớt lờ bất kỳ ai nói chuyện với mình, ngay cả mẹ mình. Harry không chú ý đến những đồ chơi tạo âm thanh được đưa cho mình, kể cả những âm thanh to, và hoàn toàn không có phản ứng khi một em bé phòng bên cạnh la hét ầm ĩ. Lúc đó tôi đã nghĩ rằng chúng tôi đang có một em bé bị điếc nặng, chính cha mẹ cậu bé cũng lo lắng thế. Tôi đã hỏi mẹ cậu bé về đồ ăn nhanh ưa thích của Harry và câu trả lời là khoai tây chiên giòn. Tôi cũng hỏi Harry có đồ chơi nào đặc biệt ưa thích không và mẹ cậu bé nói đó là một con thú bông nhỏ.

Chúng tôi chuẩn bị một túi khoai tây chiên và bắt đầu quá trình điều trị. Tôi ngồi trước mặt Harry, mỗi lần đưa cho bé một mẩu khoai tây, tôi lại vò túi đựng khoai. Sau đó tôi bắt đầu trò chơi với thú bông của Harry, đến gần và nói “Đến rồi, đến rồi, đến rồi… òa!” Harry tỏ ra thích thú với cả hai hành động của tôi. Sau đó, tôi nhờ một người làm cậu bé mất tập trung khi ngồi trước mặt cậu bé, còn tôi vòng ra sau và vò túi đựng khoai tây, nói thầm sau lưng cậu bé, ngẫu nhiên về từng phía. Harry có thể định vị được từng âm một cách chính xác cho dù tôi nói nhỏ đến cỡ nào.

Sau bốn tuần tham gia Chương trình Trẻ học nói, Harry luôn phản hồi tốt với âm thanh như một đứa trẻ bình thường.

Trong quá trình chơi tại giai đoạn này, hãy tạo nhiều cơ hội cho con bạn hiểu được thông điệp rằng lắng nghe là việc đơn giản và thú vị. Bạn có thể làm được điều này bằng cách cung cấp cho trẻ những âm thanh vui nhộn, dễ nghe và không có âm thanh nền xen vào. Hãy chuẩn bị nhiều đồ chơi tạo âm thanh và thỉnh thoảng chỉ cho trẻ cách sử dụng chúng để tạo âm thanh. Cần đảm bảo cho trẻ đủ thời gian để lắng nghe âm thanh được tạo ra và không nói chuyện trong lúc đó. Bé của bạn sẽ rất thích nếu bạn chỉ cho bé cách sử dụng các đồ chơi tạo âm thanh theo những cách khác nhau, ví dụ để tạo ra những âm thanh nhỏ và to khác nhau.

Alexandra được mười một tháng tuổi khi tôi gặp cô bé lần đầu tiên. Bé rất xinh xắn và chăm chú khi chơi cũng như rất thích chơi với tôi và mẹ bé. Tuy nhiên, dù đã gần được một tuổi, bé chỉ có thể bắt đầu bập bẹ nhắc lại các âm tiết đơn giản như trẻ sáu tháng tuổi. Điều đáng nói là bé hoàn toàn không lắng nghe, bỏ qua giọng nói và hầu hết các âm thanh xung quanh, cho dù bài kiểm tra thính lực cho thấy bé có thính lực bình thường. Mẹ bé cho biết bé dường như chỉ ở trong thế giới của mình. Alexandra là bé ít thể hiện hơn trong hai anh em sinh đôi, và có một người anh trai rất hướng ngoại. Điều dễ thấy là bé không bao giờ được trải nghiệm thời gian ở một mình cùng với một người lớn, thậm chí thời gian yên tĩnh còn ít hơn. Trước đó bé cũng có vài lần bị viêm tai từ khi ba tháng tuổi, khiến thính lực đôi lúc cũng bị ảnh hưởng.

Chúng tôi xây dựng Chương trình Trẻ học nói dành cho bé, tập trung vào khả năng lắng nghe. Một tháng sau, người mẹ viết thư cho tôi, nói rằng con gái của cô đã tiến bộ rõ rệt ngay sau khi bắt đầu áp dụng chương trình. Bé phản hồi tốt hơn, khả năng bập bẹ cũng phát triển nhanh chóng cả về độ dài và tính phức tạp, đồng thời khả năng lắng nghe hoàn toàn bình thường trong điều kiện yên tĩnh. Một tháng sau đó, tôi gặp lại bé, khả năng lắng nghe, tạo âm và hiểu ngôn từ đều đạt mức bình thường tương ứng với lứa tuổi của bé.

Có một điều cần chú ý! Một số đồ chơi tạo âm được sản xuất thương mại, đặc biệt là những đồ chơi điện tử, tạo ra những âm thanh rất to, có thể gây hại cho tai của trẻ.

Hãy đưa các bài hát, bài đồng dao và những bài thơ đi kèm hành động vào trong hoạt động chơi hoặc lắc lư bé trên đầu gối của bạn trong khi tạo ra các âm thanh vui nhộn. Bé của bạn sẽ thích điều này và sẽ nhận được thông điệp quan trọng rằng lắng nghe giọng nói là điều rất thú vị. Những hoạt động chẳng hạn như bạn tung thú bông lên trời và đồng thời tạo âm thanh vui nhộn như “bay cao bay xa” cũng có thể giúp truyền đi thông điệp này rất hiệu quả.

Ở những thời điểm khác, bạn cũng nên hỗ trợ bé liên kết âm thanh và nguồn phát, ví dụ cho bé thấy rằng khi bạn bật máy hút bụi hoặc ấn chuông cửa, một âm thanh cụ thể sẽ phát ra.

NÓI CHUYỆN VỚI CON

Những nguyên tắc khi bạn nói chuyện với con lúc này, một số trong đó đã được áp dụng để giúp trẻ duy trì sự chú ý, sự hứng thú và truyền tải cảm xúc, sẽ giúp trẻ rất nhiều trong việc hiểu từ ngữ. Giai đoạn này vô cùng quan trọng đối với sự phát triển ngôn ngữ.

❖ Sử dụng các câu ngắn và đơn giản

Sử dụng các câu ngắn ở giai đoạn này cực kỳ quan trọng vì những lý do sau:

Thứ nhất, xét về khả năng hiểu, như chúng ta đã biết, trẻ sẽ dễ dàng nhận diện được một từ đại diện cho cái gì hơn nếu từ đó xuất hiện trong một cụm hay câu ngắn. Ví dụ, câu “Có một con chó” thể hiện rõ ràng điều nó muốn nói tới, nhưng câu “Mẹ nghĩ rằng một con chó và một con mèo vừa băng qua đường” thì không được như thế.

Thứ hai, như chúng ta đã thấy, vào cuối giai đoạn này, trẻ có thể phân biệt một cách căn bản tất cả các âm trong ngôn ngữ xung quanh trẻ. Lúc này, nhiệm vụ của trẻ rất lớn vì trẻ phải nhận diện âm nào xuất hiện trong từ nào để trẻ có thể huy động trí nhớ và nói ra. Rõ ràng, việc nhận diện trình tự các âm trong một cụm hoặc câu ngắn sẽ dễ dàng hơn nhiều.

Một nguyên tắc rất quan trọng của Chương trình Trẻ học nói là ở mọi giai đoạn, ngôn ngữ người lớn sử dụng cần phải phù hợp với mức độ hiểu của trẻ. Ở giai đoạn này, trẻ có thể hiểu ở mức độ từ đơn lẻ, vì thế ngôn ngữ đầu vào cho trẻ là những cụm ngắn chứa một từ quan trọng, ví dụ “Kia là con mèo” hoặc “Đây là quả bóng”. Đừng bao giờ sử dụng các từ riêng lẻ, vì đó không phải là cách giao tiếp thông thường.

Các câu ngắn cũng phù hợp với khả năng tập trung chú ý trong thời gian ngắn của trẻ ở giai đoạn này. Hãy sử dụng các câu ngắn và đơn giản, nhưng luôn luôn có cấu trúc rõ ràng và đúng ngữ pháp. Ví dụ, hãy nói “Có một con chó ở trên bàn”, thay vì “chó, bàn” vì sai ngữ pháp. Điều này rất quan trọng vì nó giúp cơ quan tiếp nhận ngôn ngữ hoạt động. Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng người mẹ càng sử dụng ngôn ngữ đơn giản ở giai đoạn này, độ dài câu nói của trẻ sẽ gia tăng nhanh chóng²⁰.

Hãy ngắt nghỉ sau mỗi câu ngắn để trẻ có thời gian tiếp nhận từng câu một. Như chúng ta đã biết, đầu tiên trẻ sẽ chú ý đến cả “đoạn” lời nói giữa các quãng nghỉ, sau đó mới chú ý tới các đơn vị nhỏ hơn là từ rồi đến âm²¹. Khi đổi chủ đề, hãy dừng lâu hơn một chút. Nghiên cứu về trẻ ở độ tuổi này cho thấy trẻ đặc biệt thích cách nói có các quãng nghỉ như vậy. Dường như trẻ biết chính xác điều gì có lợi nhất cho mình.

Hãy tiếp tục nói chậm hơn và to hơn một chút với thật nhiều âm điệu trong giọng nói của bạn. Trẻ ở độ tuổi này vẫn dễ dàng chú ý tới kiểu nói này hơn và nó cũng giúp trẻ hiểu được ngữ pháp của cả câu. Ví dụ, nếu bạn nói câu “Mẹ ở đây” với ngữ điệu đi lên và nhấn mạnh một chút vào từ “Mẹ”, trẻ sẽ nhận diện được “Mẹ” chính là chủ ngữ của câu này. Tương tự, nhấn mạnh từ “Gấu bông” trong câu “Gấu bông đang tới” sẽ giúp trẻ nhận ra đây là một từ mới và gắn từ này với đồ vật. (Hãy cẩn thận, đừng bóp méo câu nói của bạn; hãy nói thật tự nhiên). Hãy đảm bảo rằng bạn tiếp tục đưa nhiều tên gọi vào trong câu nói, ví dụ “Hãy đặt cốc lên bàn nào”, thay vì “Hãy đặt nó lên đó”.

Cách nói như vậy đến thời điểm này có thể coi là cách nói hiệu quả nhất để thu hút và duy trì sự chú ý cũng như hứng thú ở trẻ.

Việc lặp đi lặp lại cũng rất quan trọng. Tất cả chúng ta đều cần phải nghe một từ nhiều lần trong những bối cảnh khác nhau để hiểu được từ đó một cách trọn vẹn và có thể nhớ được từ đó. Hãy nghĩ đến việc bạn học một ngoại ngữ hay thậm chí cố nhớ lại tên của một chính trị gia nước ngoài mới xuất hiện trên bản tin thời sự. Nếu bạn muốn nói ra được tên đó, bạn sẽ cần phải nghe đi nghe lại nhiều lần. Từ nhận diện đến ghi nhớ là một khoảng cách lớn với bạn và với con bạn cũng vậy.

Các trò chơi và giai điệu lặp đi lặp lại là lựa chọn tuyệt vời và bạn có thể bắt đầu đưa các tên gọi vào trong một chuỗi các câu ngắn liên quan đến cùng một vật hay hoạt động. Ví dụ: “Có một con chó. Con chó đáng yêu. Đây là con chó. Con chó ở đây”. Tất nhiên, những lúc cho bé ăn, mặc quần áo và tắm cho bé cũng rất thích hợp để phát triển khả năng nhận diện và ghi nhớ cho trẻ.

Việc lặp lại sẽ mang tới rất nhiều hứng thú cho bé của bạn, vì trẻ ở độ tuổi này thích nghe những từ mình đã biết.

❖ Sử dụng nhiều điệu bộ cử chỉ

Chúng ta đã nói về quá trình kỳ diệu khi trẻ ở giai đoạn này có thể nhanh chóng hình thành các liên kết giữa từ ngữ và ý nghĩa của từ đó, nếu trẻ nhận được sự hỗ trợ phù hợp.

Việc sử dụng điệu bộ cử chỉ là một cách hỗ trợ rất quan trọng, đặc biệt là bằng cách chỉ vào những vật mà bạn gọi tên và một điều quan trọng hơn nữa ở giai đoạn này là gọi tên những vật mà trẻ chỉ tay vào. Cần chú ý là trẻ chín tháng tuổi mới có thể dõi theo một điểm ở ngay phía trước, chứ không phải một điểm chéo tầm nhìn. Bằng cách chỉ tay, bạn đang xác nhận cả bé và bạn đều đang chú ý đến đồ vật đó, giúp bé liên kết chính xác từ và vật mà từ đại diện. Tôi đã gặp một vài em bé có những liên kết sai giữa từ và nghĩa.

Bạn cũng có thể sử dụng cử chỉ để cho trẻ hiểu điều bạn đang nói, ví dụ bạn có thể nói “Mẹ đang rót sữa” song song với hành động đang làm.

Đôi khi bắt chước cử chỉ của bé sẽ rất thú vị. Điều này sẽ khiến trẻ cười và khuyến khích trẻ giao tiếp nhiều hơn.

ĐẶT CÂU HỎI CHO TRẺ

Ở giai đoạn này, bạn vẫn duy trì những câu hỏi như một cách để thu hút sự chú ý của trẻ và những câu hỏi này thực chất là những câu mang tính tường thuật. Cách hỏi như vậy hoàn toàn phù hợp, nhưng cần đảm bảo rằng bạn sẽ không bao giờ đặt câu hỏi để ép trẻ nói các từ.

KHÔNG CHỈ NỬA TIẾNG MỖI NGÀY

Hãy tiếp tục nói với trẻ thật nhiều về những điều mà trẻ quan tâm. Hãy tường thuật về niềm vui khi trẻ đang tắm, ví dụ “Bì bà bì bõm. Con té nước vào vịt con rồi. Vịt con chìm xuống. Ồ, vịt con đây rồi”, hoặc khi trẻ chơi với chồng cốc nhựa, bạn hãy nói “Thêm một chiếc… rồi thêm một chiếc nữa”.