S
eigei Alexeievitch Lebedev sinh ngày 2 tháng 10 năm 1902 trong một gia đình nhà giáo tại thành phố Nijni-Novgorod, cách 400 cây số về phía đông Moskva, hiện là thành phố lớn thứ ba của nước Nga với gần hai triệu dân. Người ta biết rất ít về thời thơ ấu của ông.
Lebedev đã theo học tại trường Đại học kỹ thuật Moskva và tốt nghiệp năm 1928 với chuyên môn được đào tạo là điện cao thế. Đây là một ngành hấp dẫn vì lúc đó Liên bang Xô Viết đang ưu tiên phát triển về điện. Công việc của các kỹ sư điện là đem ánh sáng tới cho mọi người dân để thúc đẩy sự nghiệp hiện đại hóa đất nước. Luận văn tốt nghiệp của Lebedev do giáo sư K.A.Krug hướng dẫn đề cập tới việc ổn định các lưới điện kết nối giữa các trung tâm điện với nhau.
Thời kỳ đầu mới ra trường, Lebedev giảng dạy trong một ngôi trường mới thành lập và bắt đầu các nghiên cứu tại Viện công trình điện mà người đứng đầu là giáo sư Krug. Công việc của ông liên quan tới việc thiết kế các trung tâm và mạng lưới điện. Điều này đòi hỏi phải giải quyết các bài toán phức tạp. Lebedev bắt đầu quan tâm tới các phép tính toán tự động. Lúc đầu ông bị thu hút bởi phép tính tương tự (analog). Chiếc máy phân tích khác biệt của Vannevar Bush, một chiếc máy có khả năng phân biệt các phương trình khác nhau, hoạt động từ năm 1931 tại Viện Công nghệ Massachusetts đã thức tỉnh tâm trí ông. Cùng với Lebedev, hai đồng sự khác là I.S Bruk và L.I.Gutenmakher đã cùng làm việc để chế tạo chiếc máy tính đầu tiên.
Chiến tranh ập tới khiến phòng thí nghiệm của Lebedev phải rời sâu vào một địa điểm bí mật và hoạt động hai năm liền ở Sverdlovsk, một khu vực hẻo lánh nằm cách chỗ cũ khoảng 100 cây số về phía đông. Sau thời kỳ khó khăn này, Lebedev được bổ nhiệm làm giám đốc Viện năng lượng thuộc Viện Hàn lâm khoa học Kiev tháng 5 năm 1946. Vẫn bị các phép tính analog cuốn hút, ông và nhóm nghiên cứu mới của mình tiếp tục các công việc thiết kế một chiếc máy tính.
Ngay từ đầu năm 1947, Lebedev quay sang nghiên cứu các phép tính số và ngay lập tức bị chúng cuốn hút. Theo các nhà nghiên cứu lịch sử tin học Gregory Crowe và Seymour Gooman, một nhóm các nhà toán học, vật lý và kỹ sư đến từ khắp nơi trên nước Nga đã cùng tập hợp tại phòng thí nghiệm của Lebedev để bàn thảo, trao đổi và tìm ra cách chế tạo các máy tính. Ngày 6 tháng 11 năm 1950, tức là sau 4 năm nghiên cứu miệt mài, chiếc máy MESM (chiếc máy tính nhỏ chạy điện) ra đời.
Trong suốt thời kỳ này, Lebedev chuẩn bị các điều kiện cần thiết, thành lập các quỹ, chuẩn bị cơ sở lý thuyết và thực hành để lắp đặt chiếc máy tính đầu tiên. Các điều kiện vật chất thật khắc nghiệt: Kiev là thành phố bị tàn phá tan tành. Mọi thứ đều thiếu thốn. Lebedev đã phải cùng vợ của mình thuê một căn hộ để ở. Về mặt kỹ thuật thì ông đã phải chắp vá mọi thứ có thể, chế ra các dụng cụ và thiết bị cần thiết để lắp máy tính. Tiếp đến là việc tìm kiếm các kỹ sư điện. Những kỹ sư lành nghề không thể tìm được thời buổi sau chiến tranh. Thế là ông phải kiếm những người ham thích về các phép tính số để đào tạo.
Phải mất tới 2 năm rưỡi chuẩn bị Lebedev mới định hình được chiếc khung cho máy tính điện tử đầu tiên cũng như chế tạo được các linh kiện cần thiết. Mùa hè năm 1949 là thời điểm chiếc máy tính bắt đầu được lắp ráp. Lebedev có được một phòng làm việc mới tuy không phù hợp lắm với mục đích chế tạo chiếc máy tính nhưng bù lại cũng khá rộng. Nhóm của ông làm việc trong một phòng rộng 500 m2. Căn phòng này vốn là một khu nội trú của tu viện cổ Feofania nằm cách Kiev 15 km. Những điều kiện làm việc ở đây cũng thật kinh khủng. Feofania dường như bị cô lập với bên ngoài. May mắn thay, nhóm làm việc có được một chiếc xe tải để chở thiết bị cũng như người từ Kiev tới. Khi trời mưa, con đường thật lầy lội và các kỹ sư luôn phải xuống đẩy xe qua con đường mòn khốn khổ. Mặc dù những khó khăn, cực khổ, công việc vẫn tiến triển. Vào cuối năm 1949, hình dạng cuối cùng của chiếc máy cũng đã được phác thảo xong. Ấn tượng nhất vẫn là những chiếc tủ đựng linh kiện hai tầng lớn tới 50 m2. Người ta bắt đầu công việc lắp ráp và nối hệ thống đường dây điện chằng chịt. Máy đã lắp xong và chạy thử. Khổ nỗi, nó không hoạt động như dự tính và người ta lại tiếp tục phải thay đổi các linh kiện, nghĩ ra tất cả các phương án có thể. Cuối cùng người ta đã quyết định phải khoét một lỗ thủng ở trên trần nhà để thoáng khí, tạo điều kiện “hạ nhiệt” cho chiếc máy khổng lồ này, Anne Fitzpatrick, nhà khoa học hiện đang làm việc tại phòng thí nghiệm Los Alamos kể lại. Cần nhớ là một chiếc máy này chứa tới 6.000 tấm tỏa nhiệt và tiêu thụ lượng điện tới 25 KW.
Lebedev dường như không biết nhiều về thông tin lúc đó ở Manchester. Vào ngày 21 tháng 6 năm 1948, Freddie William và các cộng sự đã rất hạnh phúc khi “Baby”, chiếc máy tính đầu tiên của họ đã bắt đầu hoạt động. Tuy nhiên, chiếc máy tính thô sơ này, được gọi là Manchester Mark 1 chỉ có thể thực hiện được 7 câu lệnh trong đó có phép tính trừ và phép phủ định nhưng không thể làm được tính cộng. William, theo yêu cầu của von Neumann cũng đã tạo ra được bộ nhớ 32 từ 32 bit. Đối với chiếc máy tính MESM, Lebedev nhắm tới đích xa hơn. Cả phép tính cộng và trừ được thực hiện nhờ các mạch “song song” trong khi chiếc máy “Baby” chỉ làm việc theo chuỗi và chạy rất chậm. Không những thế, các phép tính nhân và chia cũng được đưa vào “thực đơn” của MESM ngay từ đầu. Một bộ nhớ cho phép nhớ được 31 số 17 bit và 63 lệnh 20 bit.
Ngày 6 tháng 1 năm 1950, máy tính MESM đã chạy thử thành công chương trình đầu tiên của nó với tốc độ 50 phép tính/giây. Hai tháng sau đó, chiếc máy tính được chạy thử trước một hội đồng các nhà khoa học thuộc Viện hàn lâm khoa học Ucraina. Không kịp nghỉ ngơi vì thắng lợi này, Lebedev tiếp tục các công việc hoàn thiện chiếc máy tính và bắt đầu chế tạo BESM, nghĩa là “Máy tính điện tử tốc độ cao”. Lần này, ông được sự hỗ trợ nhiều hơn từ Viện hàn lâm, nhất là từ chính bản thân Mikhail Alexeievitch Lavrentiev, phó chủ tịch viện Hàn lâm.
Lần này Lebedev có một đối thủ thực sự. Một nhóm nghiên cứu do Youri Bazilevskii đứng đầu bắt đầu làm việc trên một dự án máy tính có tên Stela tại Matxcơva. Tuy nhiên, chiếc máy BESM của Lebedev nổi trội hơn nhiều. Bộ nhớ trung tâm rất độc đáo của máy tính chứa tới 1024 từ 39 bit và khi hoạt động tốt vào tháng 4 năm 1953, BESM có thể thực hiện được 1000 phép tính trong mỗi giây. Vào đầu năm 1955, với một bộ nhớ mới, tốc độ tính toán của máy tính đã lên tới 8000 phép tính/giây.
Cho tận tới ngày ông mất, Lebedev vẫn không ngừng sáng tạo ra những chiếc máy tính khác. Kết quả: 15 chiếc máy tính đã ra đời trong suốt cuộc đời của ông. Loại máy BESM-2 ra đời vào năm 1958 đã được sản xuất công nghiệp. Đến thế hệ máy tính BESM-4, các transitor đã biến mất. Năm 1965, thế hệ máy tính BESM-6 đã có thể thực hiện được 1 triệu phép tính/giây. 350 chiếc máy tính thế hệ này đã được sản xuất và chúng đã đóng góp rất nhiều vào công cuộc chinh phục vũ trụ của người Nga Xô viết.
Seigei Alexeievitch Lebedev là một trong những người anh hùng trong bóng tối của ngành tin học mà người ta sẽ phải ngả mũ đón chào, bên cạnh những tên tuổi lớn khác như Charles Babbage, John von Neumann Alan Turing. Vai trò tiên phong nhưng ít được biết tới của kỹ sư người Nga này giờ đã được công nhận. Ông đã làm ra được chiếc máy tính kỹ thuật số, chạy điện, được lập trình đầu tiên tại châu Âu trong điều kiện bị cô lập ở Ucraina và làm việc với những điều kiện hết sức khó khăn.