D
emocritos là nhà đại triết học, nhà bác học nổi tiếng thời Hy Lạp cổ đại. Ông cũng là đại biểu xuất sắc nhất của chủ nghĩa duy vật thời cổ đại. Democritos sinh năm 460 TCN tại một thành phố thương mại lớn - thành phố Abdera, vùng Thrace. Dòng dõi quý tộc và sự giàu có của gia đình là một điều kiện vô cùng thuận lợi để Democritos có khả năng tiếp cận với nhiều tri thức khác nhau, từ tri thức trong sách vở, tư liệu cho đến những tri thức trong thực tế. Ông đã từng đi nhiều nước trên thế giới để tiếp thu một cách trực tiếp những tri thức bổ ích về triết học và khoa học. Đường lối triết học của ông đối lập với đường lối triết học của Platon, một người duy tâm chủ nghĩa.
Những nỗ lực khoa học của Democritos đã đúc kết trong thuyết nguyên tử thô sơ - một học thuyết được đánh giá cao nhất trong nhiều học thuyết khác nhau về cấu tạo vật chất. Democritos cho rằng nguyên tố đầu tiên tạo thành vạn vật là nguyên tử (atom). Nguyên tử là đơn vị nhỏ nhất không thể phân chia được nữa. Tất cả các nguyên tử từ xưa đến nay đều giống nhau nhưng khác nhau về hình dáng, khối lượng và trật tự. Các nguyên tử đều ở trong chân không và kết hợp với nhau mà sinh ra vạn vật.
Ông là môn đồ của Lơxippơ và là một trong những người sáng lập ra nguyên tử luận. Những tư tưởng táo bạo và cách mạng của ông về bản chất của tự nhiên là những dự kiến về sự phát triển của khoa học cho nhiều thế kỷ sau này. Tuy vậy, nguyên tử luận của Democritos cũng còn bị hạn chế vì trình độ hiểu biết lúc bấy giờ đang còn ở giai đoạn tiền khoa học.
Democritos quan niệm hai vật thể đầu tiên là nguyên tử và chân không. Nguyên tử tức là không thể phân chia được và không biến đổi, tồn tại mãi mãi và vận động không ngừng. Những nguyên tử ấy chỉ khác nhau về hình thức, khối lượng, vị trí và thứ tự mà thôi. Còn những tính chất khác nhau như âm thanh, màu sắc, mùi vị... thì không phải là cố hữu của nguyên tử, vì những cái đó có tính chất quy ước và không tồn tại “trong bản tính của bản thân sự vật”. Sự nhận định đó là nguồn gốc của học thuyết sai lầm về chất có trước và chất có sau của vật thể. Vật thể là một sự kết hợp của nhiều nguyên tử; nếu đem tách những nguyên tử ấy rời nhau thì vật thể sẽ bị tiêu diệt. Linh hồn gồm có những nguyên tử nóng rực, nhẹ và hình quả cầu, cấu thành. Trong không trung vô hạn có hằng hà sa số những nguyên tử vận động không ngừng, di chuyển theo nhiều hướng khác nhau, đôi khi va chạm nhau và hình thành những cơn lốc, những cơn lốc này đẻ ra vô số những thế giới. Những thế giới “sinh ra và mất đi” đó không phải do Thượng đế tạo ra. Nó xuất hiện và biến mất một cách tự nhiên và tất yếu.
Ông giả thiết các vật thể phóng ra những chất rất mỏng tác động vào các giác quan. Tuy toàn bộ những điều mà người ta nhận thức được là do cảm giác mà có, nhưng những cảm giác đó chỉ mang đến cho ta một sự nhận thức “mơ hồ”, và bên trên nhận thức đó có một nhận thức “sáng suốt” và tinh tế hơn, xuất phát từ lý tính và phát hiện ra nguyên tử và chân không.
Democritos còn giỏi về rất nhiều bộ môn khoa học khác như toán học, vật lý học, thiên văn học, sinh vật học, ngôn ngữ học, tâm lý học, giáo dục học.
Về chính trị, ông là người ủng hộ chế độ dân chủ. Ông nói: “Sự bất hạnh trong các nước dân chủ còn thích hơn cái gọi là hạnh phúc dưới sự thống trị của chế độ quân chủ, vì sự tự do bao giờ cũng tốt hơn sự nô dịch”. Democritos được đánh giá là người tiêu biểu cho nền dân chủ thời cổ đại. Marx và Engels đã đánh giá ông là “bộ óc bách khoa đầu tiên trong số những người Hy Lạp”.