Một buổi sáng nọ, tôi nhìn thấy một thi thể được đưa đi thiêu. Xác được cuốn trong một mảnh vải đỏ tươi và lắc lư theo nhịp bước của bốn người đạo tì khiêng xác. Tôi tự hỏi một thi thể tạo ra loại ấn tượng gì cho ta. Bạn không tự hỏi tại sao lại có sự hư hoại sao? Bạn mua một chiếc xe mới, và vài năm sau nó bị hư mòn, không còn sử dụng được nữa. Thân thể này cũng bị hư mòn như vậy; nhưng sao bạn không thử truy vấn thêm một chút để khám phá xem tại sao trí não lại hư hoại? Sớm muộn gì thân thể cũng sẽ chết, nhưng với đa số chúng ta, trí não đã chết trước rồi. Sự hư hoại đã diễn ra, vậy tại sao trí não bị hư hoại? Thân thể hư hoại là bởi ta đã sử dụng nó không ngừng nghỉ, thế nên cơ thể mới bị hư mòn. Bệnh tật, tai nạn, tuổi già, thực phẩm ô nhiễm - đó là những yếu tố gây ra sự hư hoại và cái chết của thân thể. Nhưng tại sao trí não lại hư hoại, trở nên già nua, nặng nề, tối tăm?
Có bao giờ bạn hỏi về điều này khi nhìn thấy một xác chết chưa? Dù thân xác phải chết, nhưng tại sao trí não phải luôn hư hoại như thế? Câu hỏi này đã bao giờ nảy ra trong bạn chưa? Việc trí não hư hoại - ta thấy không chỉ ở người già mà cả ở người trẻ nữa. Ta thấy trí não của người trẻ đã trở nên tăm tối, nặng nề, vô cảm ra sao rồi; và nếu ta có thể tìm ra tại sao trí não hư hoại, thì có lẽ ta sẽ khám phá được điều gì đó thực sự bất hoại. Ta có thể hiểu cuộc sống vĩnh hằng là gì, một cuộc sống không kết thúc, không phụ thuộc thời gian, một cuộc sống bất hoại, không bị phân hủy giống như thi thể được đưa xuống bãi hỏa thiêu và tro tàn được rải xuống dòng sông kia.
Vậy, tại sao trí não hư hoại? Đã bao giờ bạn nghĩ về điều này chưa? Vì vẫn còn rất trẻ - và nếu bạn chưa bị xã hội, cha mẹ, hoàn cảnh sống làm cho trở nên trì trệ - nên bạn có một trí não tươi tắn, háo hức, ham hiểu biết. Bạn muốn biết do đâu các vì tinh tú tồn tại, do đâu chim chóc chết, tại sao lá rụng, máy bay phản lực bay bằng cách nào, bạn muốn biết thật nhiều điều. Nhưng cái thôi thúc mãnh liệt muốn tìm hiểu, khám phá đó sớm bị vùi dập, phải không? Nó bị vùi dập vì nỗi sợ hãi, vì gánh nặng của truyền thống, vì chính ta không có khả năng đối mặt với điều phi thường được gọi là cuộc sống này. Bạn không để ý thấy rằng sự háo hức của bạn nhanh chóng bị hủy diệt bởi một lời nói đầy ác ý, bởi một cử chỉ miệt thị, bởi nỗi sợ sự xét nét hay đe dọa của cha mẹ - nghĩa là tính nhạy cảm đó đã bị gạt bỏ và trí não bị biến thành trì trệ?
Một nguyên nhân khác dẫn đến sự trì trệ, u mê là bắt chước. Bạn bị truyền thống buộc phải bắt chước. Cái gánh nặng khủng khiếp của quá khứ khiến bạn tuân thủ, phục tùng và nhờ phục tùng, trí não cảm thấy yên ổn, an toàn; nó tự thiết lập một rãnh trượt được bôi trơn dầu mỡ, sao cho nó có thể trượt thật êm ái mà không có gì trục trặc, không gợn chút nghi ngờ. Hãy quan sát người lớn xung quanh, bạn sẽ thấy trí não họ không muốn bị xáo trộn. Họ muốn an bình, dù cho đó là sự an bình của cái chết; còn an bình thực sự lại là điều hoàn toàn khác.
Khi trí não tự đặt mình vào một đường rãnh, một khuôn mẫu, bạn không để ý rằng nó luôn bị thúc đẩy bởi khao khát được an toàn sao? Thế nên nó mới đi theo một lý tưởng, một tấm gương, một đạo sư. Trí não đó muốn được an toàn, không bị xáo trộn, thế nên nó mới bắt chước. Khi bạn đọc trong sách sử về các lãnh tụ vĩ đại, các bậc thánh, các chiến binh, bạn không để ý rằng bản thân bạn muốn sao chép họ sao? Không phải không có những vĩ nhân trên thế giới; nhưng bản năng con người là bắt chước những người nổi tiếng, cố gắng trở nên giống họ, và đó là một trong những tác nhân gây hư hoại, bởi vì lúc đó trí não tự nhồi nhét chính mình vào một cái khuôn.
Thêm vào đó, xã hội không muốn những cá nhân tỉnh táo, sắc bén, có tính cách mạng, bởi vì các cá nhân này sẽ không thể ăn khớp với khuôn mẫu xã hội đã được thiết lập sẵn và họ có thể phá vỡ nó. Vì thế, xã hội tìm cách giam giữ trí não bạn trong khuôn mẫu của nó, thế nên cái gọi là nền giáo dục của bạn mới khuyến khích bạn bắt chước, phục tùng, tuân thủ.
Vậy, trí não có thể nào ngừng bắt chước không? Tức là, trí não có thể nào ngừng hình thành thói quen không? Và liệu trí não, vốn đã và đang bị vướng mắc trong thói quen, có thể thoát khỏi thói quen không?
Trí não là kết quả của thói quen, phải không? Trí não là kết quả của truyền thống, kết quả của thời gian - thời gian là sự lặp lại, sự nối tiếp liên tục của quá khứ. Và trí não, trí não của chính bạn, có thể nào ngưng tư duy về cái đã xảy ra - và về cái sẽ xảy ra, vốn thực sự là sự phóng chiếu của cái đã xảy ra - không? Trí não của bạn có thể thoát khỏi thói quen và việc tạo ra thói quen không? Nếu bạn tìm hiểu thật sâu vấn đề này, bạn sẽ thấy là nó có thể; và khi trí não tự đổi mới chính nó mà không tạo nên khuôn mẫu, thói quen mới, không một lần nữa rơi trở vào rãnh trượt của sự lặp lại, thì trí não sẽ duy trì được sự tươi mới, trẻ trung, hồn nhiên, và do đó, nó đủ khả năng thấu hiểu vô tận.
Đối với một trí não như thế, không còn có sự chết bởi vì không còn tiến trình tích lũy nữa. Chính quá trình tích lũy đã tạo ra thói quen, sự bắt chước, và đối với một trí não tích lũy thì luôn có sự hư hoại, chết chóc. Nhưng một trí não không còn tích lũy, không còn gom góp, tự chết đi mỗi ngày, mỗi phút giây - đối với một trí não như thế thì không có cái chết. Nó luôn ở trong một trạng thái mênh mông vô tận.
Vì thế, trí não phải chết đi, phải bỏ hết tất cả những gì nó đã thu thập - tất cả mọi thói quen, mọi thứ đạo đức nó đã bắt chước, tất cả những thứ nó dựa vào để có cảm giác an toàn. Bấy giờ, trí não không còn bị mắc vào tấm lưới đan dệt bằng những suy nghĩ của chính nó nữa. Nhờ luôn bỏ đi quá khứ trong từng phút từng giây, trí não được làm mới lại, cho nên nó không bao giờ có thể bị hư hoại hay gợi lên những đợt sóng tăm tối.
Hỏi: Chúng tôi có thể thực hành những điều ngài nói bằng cách nào?
Krishnamurti: Bạn nghe điều gì bạn nghĩ là đúng và bạn muốn thực hiện điều đó trong cuộc sống thường ngày của bạn, vậy là có một khoảng cách giữa điều bạn nghĩ và điều bạn làm, phải không? Bạn nghĩ đến một việc, bạn lại làm một việc khác. Nhưng bạn muốn thực hành điều bạn nghĩ, vậy là có khoảng cách giữa hành động và tư tưởng; và bấy giờ bạn hỏi làm cách nào để xóa bỏ khoảng cách đó, làm sao nối kết tư tưởng với hành động của bạn.
Vậy, nếu bạn rất muốn làm điều gì đó, bạn sẽ làm ngay, đúng không? Khi bạn muốn đi đánh bóng chày, hay làm việc gì khác mà bạn thực sự quan tâm, bạn tìm cách và phương tiện để làm; bạn không bao giờ hỏi làm thế nào để thực hành việc đó. Bạn làm ngay bởi vì bạn đang háo hức, bởi vì toàn bộ con người bạn, trí não bạn, và trái tim bạn đang đặt vào việc đó.
Nhưng trong vấn đề khác này, bạn đã trở nên cực kỳ xảo quyệt, bạn nghĩ việc này nhưng làm việc khác. Bạn nói:
“Đó là một ý tưởng tuyệt vời và tôi tán đồng về mặt trí tuệ, nhưng tôi không biết phải làm gì, vậy xin ngài chỉ cho tôi làm cách nào để áp dụng vào thực tiễn” - nghĩa là bạn không muốn làm gì cả. Điều mà bạn thực sự muốn là trì hoãn hành động, bởi vì bạn thích mình bớt ghen tị đi một chút hay gì đó. Bạn nói: “Tất cả mọi người đều ghen tị, tại sao tôi lại không?”, và thế là bạn cứ tiếp tục như trước. Nhưng nếu bạn thực sự không muốn ghen tị và bạn thấy được sự thật về tính ghen tị như nhìn thấy sự thật về một con rắn hổ mang độc, thì bạn sẽ ngừng ghen tị và thế là sự ghen tị chấm dứt; bạn không bao giờ hỏi làm cách nào để thoát khỏi sự ghen tị.
Vậy, quan trọng là thấy được sự thật về điều gì đó, chứ không phải hỏi làm cách nào để thực hiện nó, vì như vậy có nghĩa là bạn không thấy sự thật về nó. Khi bạn gặp một con rắn hổ mang trên đường, bạn sẽ không hỏi: “Tôi phải làm gì?”. Bạn hiểu rất rõ sự nguy hiểm của một con rắn hổ mang và bạn tránh xa nó. Nhưng bạn thực sự không bao giờ xem xét tất cả ý nghĩa ẩn chứa trong sự ghen tị; chưa bao giờ có ai nói với bạn về lòng ghen tị, không ai cùng bạn đi thật sâu vào đó. Bạn nghe người ta nói bạn không được ghen tị, nhưng bạn chưa bao giờ nhìn vào bản chất của tính ghen tị; bạn chưa bao giờ quan sát cách xã hội và mọi tổ chức tôn giáo được xây dựng trên đó, trên sự khao khát trở thành điều gì đó. Nhưng ngay khi bạn đi sâu vào sự ghen tị và thực sự thấy được sự thật về nó, lòng ghen tị liền biến mất.
Hỏi “Tôi phải làm điều đó như thế nào?” là một câu hỏi thiếu suy nghĩ, bởi vì khi bạn thực sự quan tâm đến điều gì mà bạn không biết cách làm, bạn sẽ tiếp cận nó và nhanh chóng bắt đầu khám phá. Còn nếu bạn cứ ngồi đó và hỏi: “Xin vui lòng nói cho tôi biết cách nào thực tế nhất để loại bỏ lòng tham”, bạn sẽ vẫn tiếp tục tham lam. Nhưng nếu bạn đi sâu vào tìm hiểu lòng tham với một trí não tỉnh thức, không chút định kiến, và nếu bạn đặt trọn con người mình vào đó, bạn sẽ tự mình khám phá ra sự thật về lòng tham; và chính sự thật sẽ giải thoát bạn, chứ không phải việc bạn đi tìm một con đường giải thoát.
Hỏi: Tại sao ta không bao giờ nhận thức được hoàn toàn những khao khát của mình? Tại sao các chướng ngại luôn ngăn cản ta thực hiện trọn vẹn như ta mong ước?
Krishnamurti: Nếu bạn khao khát làm điều gì một cách trọn vẹn, nếu bạn đặt hết con người mình vào việc đó mà không tìm kiếm kết quả, không muốn được thỏa mãn - tức là không sợ hãi - thì sẽ không có gì ngăn cản bạn nữa. Chướng ngại, mâu thuẫn chỉ hiện diện khi khao khát của bạn còn thiếu sót, thất thường: bạn muốn làm điều gì đó nhưng đồng thời lại sợ làm điều đó, hoặc nửa chừng bạn lại muốn làm điều khác. Ngoài ra, bạn có bao giờ nhận thức đầy đủ về những khao khát của mình chưa? Bạn hiểu chứ? Tôi sẽ giải thích.
Xã hội, tức mối quan hệ tập thể giữa người với người, không muốn bạn hoàn thành một khao khát, bởi vì nếu làm được vậy, bạn sẽ là một mối phiền toái, một hiểm họa cho xã hội. Bạn được cho phép có những khao khát đáng kính như tham vọng và tính ghen tị - những thứ được cho là hoàn toàn chính đáng. Khi tạo nên những con người đầy ghen tị, tham vọng, tin tưởng và bắt chước, xã hội chấp nhận ghen tị, tham vọng, niềm tin, bắt chước, dù tất cả những thói tật này đều là biểu hiện của sợ hãi. Chừng nào những khao khát của bạn còn hợp với khuôn mẫu đã được thiết lập, thì bạn còn là một công dân đáng kính. Nhưng ngay khi bạn hoàn thiện được khao khát của mình, mà không thuộc về khuôn mẫu, thì bạn trở thành một hiểm họa; vì thế xã hội luôn luôn theo dõi bạn để ngăn bạn hoàn thiện được khao khát của mình, một khao khát có thể là biểu hiện cho toàn bộ con người bạn, và do đó, có thể tạo ra một hành động cách mạng.
Hành động sống khác hẳn với hành động trở thành. Hành động sống mang tính cách mạng đến mức xã hội loại bỏ nó và dành hết sự quan tâm cho hành động trở thành, vốn được cho là đáng kính vì nó hợp với khuôn mẫu xã hội. Bất kỳ khao khát nào tự thể hiện chính nó trong hành động trở thành, vốn là một hình thái của tham vọng, đều không thể hoàn thành được. Sớm muộn gì nó cũng bị ngăn cản, bị cản trở, thất bại, và ta chống lại sự thất bại, nỗi tuyệt vọng này bằng những phương cách gây hại.
Đây là vấn đề rất quan trọng cần phải đi sâu tìm hiểu, bởi vì khi lớn lên, bạn sẽ thấy rằng các khao khát của bạn không bao giờ có thể hoàn thành thực sự. Trong khi hoàn thành, luôn có bóng của thất bại, và trong tim bạn không bao giờ có tiếng hát mà chỉ có tiếng gào khóc. Khao khát trở thành - trở thành một người vĩ đại, một vị thánh vĩ đại, hay một điều gì đó vĩ đại - vốn không có điểm dừng, nên không thể hoàn thành được; đòi hỏi “nhiều hơn” của nó là bất tận, và một khao khát như vậy luôn sinh ra phiền não, đau khổ, chiến tranh. Nhưng khi ta thoát khỏi mọi khao khát trở thành, có một trạng thái sống mà hành động của nó hoàn toàn khác biệt. Hành động đó mang tính phi thời gian. Nó không nghĩ đến việc hoàn thành. Mà chính hành động sống đó là hoàn thành.
Hỏi: Tôi thấy mình thật ngu ngốc, nhưng nhiều người lại nói tôi thông minh. Vậy điều gì ảnh hưởng đến tôi: điều tôi thấy hay điều họ nói?
Krishnamurti: Bây giờ, hãy lắng nghe câu hỏi thật kỹ, thật yên lặng, đừng cố gắng tìm câu trả lời. Nếu bạn nói tôi là một người thông minh, và tôi biết rất rõ rằng tôi ngu ngốc, thì liệu điều bạn nói có ảnh hưởng đến tôi không? Nó sẽ tác động nếu tôi cố gắng để thông minh, đúng không? Vậy là tôi sẽ được tâng bốc, bị ảnh hưởng bởi nhận xét của bạn. Nhưng nếu tôi thấy rằng một người ngu ngốc không bao giờ có thể ngừng ngu ngốc bằng cách cố gắng trở nên thông minh, thì lúc đó việc gì sẽ xảy ra?
Chắc chắn, nếu tôi ngu ngốc và tôi cố gắng trở nên thông minh, tôi sẽ tiếp tục ngu ngốc, bởi vì cố gắng để là hay để trở thành cái gì đó vẫn là một phần của sự ngốc nghếch. Một người ngốc nghếch có thể có được những trang sức đi kèm sự lanh lợi, người ấy có thể vượt qua một vài kỳ thi, có công ăn việc làm, nhưng không phải vì thế mà anh ta không còn ngốc nghếch. (Xin hãy hiểu rõ điều này, phát biểu này không có ý hoài nghi gì cả.) Nhưng ngay khi một người nhận ra là mình ngốc nghếch, trì trệ, và thay vì cố gắng để thông minh, người ấy bắt đầu xem xét và thấu hiểu chính sự ngốc nghếch của mình - ngay khoảnh khắc đó, trí thông minh được đánh thức.
Hãy lấy ví dụ tính tham. Bạn biết tham lam là gì không? Là ăn nhiều hơn số lượng thực phẩm bạn cần, muốn tỏa sáng hơn người khác trong các cuộc chơi, muốn có nhiều của cải hơn, xe hơi to đẹp hơn người khác. Rồi bạn nói rằng bạn không được tham, nên bạn tập luyện để không tham - một điều thực sự ngốc nghếch, bởi vì không bao giờ có thể ngừng tham bằng cách cố gắng trở nên không tham. Nhưng nếu bạn bắt đầu thấu hiểu mọi ý nghĩa hàm chứa trong tính tham, nếu bạn dành hết trái tim và trí não để tìm thấy sự thật về nó, thì bạn sẽ thoát khỏi sự tham lam cũng như thoát khỏi cái đối nghịch với nó. Lúc đó, bạn mới thực sự là người thông minh, bởi vì bạn đang xử lý cái đang là, chứ không phải bắt chước cái sẽ là.
Vì thế, nếu bạn ngốc nghếch, đừng cố trở nên thông minh hay lanh lợi, mà hãy hiểu điều gì khiến bạn ngốc nghếch. Bắt chước, sợ hãi, sao chép theo người nào đó, tuân theo một tấm gương hay một lý tưởng - tất cả những điều này khiến trí não bị trì trệ, ngu ngốc. Khi bạn ngừng chạy theo, khi bạn không còn sợ hãi, khi bạn có đủ khả năng tự mình tư duy một cách rõ ràng - thì bấy giờ chẳng phải bạn là người sáng chói nhất trên đời sao? Nhưng nếu bạn ngốc nghếch mà cố trở nên lanh lợi thì bạn sẽ đứng vào hàng ngũ của những người ngốc nghếch trong vẻ ngoài lanh lợi.
Hỏi: Tại sao chúng ta nghịch ngợm?
Krishnamurti: Nếu bạn tự hỏi mình câu này khi bạn nghịch ngợm, thì nó mới có ý nghĩa. Nhưng khi bạn giận dữ, chẳng hạn, bạn không bao giờ hỏi tại sao bạn giận, đúng không? Chỉ mãi sau đó bạn mới đặt câu hỏi này. Khi giận, bạn nói: “Thật ngu ngốc làm sao, tôi không nên giận”. Trái lại, nếu bạn nhận thức và suy ngẫm ngay lúc cơn giận nổi lên mà không lên án nó, nếu bạn “hoàn toàn có mặt ở đó” khi cơn rối loạn đang ập vào trí não bạn, bấy giờ bạn sẽ thấy cơn giận nhanh chóng tan biến như thế nào.
Trẻ con thường nghịch ngợm ở một độ tuổi nào đó, và tự nhiên chúng phải thế, bởi vì chúng chan chứa sức sống, hào hứng, và năng lượng ấy phải thoát ra ngoài ở dạng này hay dạng khác. Nhưng bạn thấy đó, đây thực sự là một vấn đề phức tạp, bởi vì sự ngỗ nghịch có thể là do ăn phải thực phẩm không thích hợp, thiếu ngủ hay cảm nhận bất an, vân vân. Nếu tất cả yếu tố có liên quan không được hiểu chính xác, thì tính nghịch ngợm ở một số trẻ em sẽ trở thành một cuộc phản kháng trong xã hội, mà trong đó không có sự giải thoát nào cho các em cả.
Bạn biết trẻ “du côn” là gì không? Đó là những đứa trẻ làm tất cả những điều khủng khiếp; chúng nổi loạn trong nhà tù xã hội bởi vì chúng chưa bao giờ được giúp đỡ để thấu hiểu toàn bộ vấn đề của cuộc sống. Chúng đầy sức sống và một số em cực kỳ thông minh, sự nổi loạn của chúng là một cách để lên tiếng rằng: “Hãy giúp chúng tôi thấu hiểu, để phá vỡ sự cưỡng bức này, sự rập khuôn bắt chước khủng khiếp này”. Đó là lý do vì sao câu hỏi này vô cùng quan trọng đối với nhà giáo dục, những người cần sự giáo dục nhiều hơn là bọn trẻ.
Hỏi: Tôi quen uống trà. Một giáo viên nói đó là thói quen xấu và một giáo viên khác lại nói điều đó tốt thôi mà.
Krishnamurti: Còn bạn thì nghĩ gì? Hãy tạm bỏ qua một bên những gì người khác nói, đó có thể là thành kiến của họ thôi, và hãy lắng nghe câu hỏi. Bạn nghĩ gì về một cậu bé đã “quen” với việc gì đó - uống trà, hút thuốc, giành ăn hay bất kỳ điều gì khác? Có thể cũng ổn thôi nếu bạn có thói quen làm việc gì đó ở tuổi bảy mươi hay tám mươi, khi đã sắp đi đến đoạn cuối cuộc đời; nhưng các bạn chỉ mới bắt đầu cuộc sống của mình mà đã dính vào một thói quen thì thật là điều khủng khiếp, đúng không? Đó mới là câu hỏi quan trọng, chứ không phải hỏi xem bạn có nên uống trà hay không.
Bạn thấy đó, khi bạn dính vào một thói quen, thì trí não bạn lập tức lên đường ra nghĩa địa. Nếu bạn suy nghĩ như một tín đồ Hindu giáo, một tín đồ Công giáo, một người Tin Lành, thì bấy giờ trí não bạn đã xuống dốc, hư hoại. Nhưng nếu trí não bạn tỉnh thức, luôn truy vấn để khám phá xem tại sao bạn lại bị mắc kẹt vào một thói quen nào đó; tại sao bạn nghĩ theo một hướng nào đó, thì bấy giờ câu hỏi phụ là có nên hút thuốc hay uống trà không sẽ được giải quyết.