L
ịch sử cho biết, chiến tranh ở Việt Nam là chiến tranh vì hòa bình, chiến tranh để lập lại hòa bình và không ai sau những cuộc chiến ấy bỏ lỡ cơ hội thiết lập quan hệ hòa bình hữu nghị với Việt Nam. Chỉ tính thế kỷ XX, qua nhiều cuộc chiến tranh, nhưng lần nào cũng thế – trước nguy cơ chiến tranh thì hóa giải bằng những biện pháp hòa bình; khi buộc phải tiến hành chiến tranh thì tìm cơ hội kết thúc bằng đàm phán hòa bình; sau chiến tranh thì gác lại quá khứ để chung sống hòa bình.
Có lẽ vì thế mà người Việt Nam khi cầm súng hay khi “súng gươm vứt bỏ ” đều “hiền như xưa ” – cái hiền của người nghĩa khí, nhân ái, vị nghĩa, khiêm nhường, tâm an hòa, lòng bình thản,… Người lính sau cuộc chiến không bị “hội chứng”, không cần “sám hối” như thường thấy ở bên kia, cũng chẳng sợ bị lãng quên, chẳng đem bán hoài niệm, như tác giả Ký ức hai góc đối chiến này chẳng hạn, viết chỉ để lưu cho mình “những tâm tư, tình cảm, vui buồn một thời” vậy thôi.
Nhưng thời ấy lại là thời của cuộc chiến tranh có một không hai trong lịch sử chống ngoại xâm của dân tộc; buồn vui của bốn chàng sinh viên “Ăng-lê 615” đi vào chiến trường thành ra chuyện của thế hệ “xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước”; tâm tư tình cảm của người trong cuộc hóa ra có cả những suy nghĩ về thời chiến và thời bình, về những con người cùng chiến tuyến và cả người khác chiến tuyến. Cuộc đối chiến ở đây hiện lên thời đối đầu giữa bên này – một đất nước đất không rộng, người không đông, vừa có tên trên bản đồ thế giới với nền cộng hòa non trẻ, nhưng sau “Chín năm kháng chiến thánh thần; Gậy tầm vông đánh tan quân bạo tàn ”, lại phải đối đầu với bên kia – một quân đội nhà nghề của một đế quốc toàn cầu, với vũ khí phương tiện chiến tranh hiện đại bậc nhất thế giới. Cuộc đối chiến như thế lại kết thúc bằng hiện thực lịch sử năm 1975 quả là nhiều kỳ lạ, nhưng điều kỳ lạ hơn là ai đó khéo kết nối hai góc đối chiến ấy lại thành một câu chuyện dài.
Lúc đầu chắc chỉ là chuyện tình cờ thôi, vì dưới chân bức tường tưởng niệm hơn 58.000 binh sĩ Mỹ kia có biết bao bước chân đi qua, có bao người cầm lên tay cuốn sách Time-Line Vietnam: The Tiger That Ate The Firebase ; tình cờ người thầy giáo cựu chiến binh Nguyễn Tiến Hùng mua đọc và hơn 10 năm sau mới tình cờ ngồi chắp nối vào ký ức của mình. Hãy hiểu cho người thầy giáo cựu chiến binh này suốt mấy chục năm phục viên chuyển ngành về Đại học Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh (nay là Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh), chỉ quen công việc dạy Ngữ học Anh và Biên Phiên dịch ở khoa Ngữ văn Anh; thời chiến tranh ở chiến trường khu Sài Gòn - Gia Định, người chiến sĩ quân báo ấy chỉ quen với công việc cụ thể của người lính trinh sát kỹ thuật, quen nắm địch tình phục vụ cho tham mưu tác chiến quân sự,… Giờ đã quá xa tuổi cổ lai hy mới bắt đầu mài nghiên đặt bút cho vui, trang nào, chữ nào cũng toàn là ký ức trần trụi, chứ không quen hư cấu sự thật, không trau chuốt văn chương.
Nói đại lược là thế thôi, chứ đọc từng trang, từng chữ trong Ký ức hai góc đối chiến lại thấy cái “thời xa vắng” ấy đáng trân quý, đáng tôn vinh biết bao nhiêu. Chuyện của bạn cũng là chuyện của chính mình, chuyện thời xưa liền mạch với chuyện thời nay, chuyện của lính có đủ cả cấp dưới cấp trên, thủ trưởng và toàn quân, cả một cuộc chiến tranh nhân dân một mất một còn của dân tộc. Đất nước thời ấy, con người sống vô tư, không đắn đo so bì sướng-khổ; tuổi trẻ thanh niên đi ra chiến trường vui hồn nhiên với nhiều hy vọng, tự tin; lính tráng thư cho nhau hay làm thơ “con cóc” và tán gẫu chuyện tiếu lâm,… Đọc Ký ức hai góc đối chiến làm liên tưởng đến hơn 4.000 trang Nhật ký thời chiến Việt Nam vừa được Nhà xuất bản Hội Nhà văn in xong, tất cả đều như là những loại tài liệu gốc sản sinh ra trong thời của nó.
Lại muốn lý giải cái cao thượng của những thần dân yêu nước bước ra từ cuộc chiến chính nghĩa, cùng với đạo lý của dân tộc trong và sau chiến tranh vẫn sống hòa hiếu; là cơ sở để cắt nghĩa việc tác giả kết nối hai góc đối chiến vào nhau. Nhưng khi biết tác giả “đọc đi, đọc lại 53 truyện ngắn do các nhà văn người Mỹ viết về chiến tranh Việt Nam” để “tìm ra những trải nghiệm thật đúng nghĩa của người lính Mỹ trong cuộc chiến”, tôi nhận ra Ký ức hai góc đối chiến đã đưa ra một bài học nghiêm túc về sự thận trọng của người làm khoa học, không được tùy tiện và hứng khởi theo ký ức tràn về.
Lại nhớ chuyện xưa, trong thái bình của đất nước, vua Trần Nhân Tông thăm Chiêu lăng đã vịnh “Bạch đầu quân sĩ lại, Vãng vãng thuyết Nguyên Phong ” (Người lính già đầu bạc, Kể mãi chuyện Nguyên Phong). Thế đấy, những chiến công hiển hách thời Nguyên Phong chống giặc Nguyên-Mông thế kỷ XIII, là niềm tự hào chính đáng muốn kể mãi với đời sau; những hào hùng của cuộc kháng chiến vì độc lập, tự do và thống nhất Tổ quốc giữa thế kỷ XX cũng thế, không bao giờ phai trong ký ức của dân tộc.
Chân thành cảm ơn thầy giáo cựu chiến binh, Tiến sĩ Nguyễn Tiến Hùng và trân trọng giới thiệu cuốn sách quý của thầy đến bạn đọc!
Thành phố Hồ Chí Minh. Cuối năm 2021.
Phó Giáo sư, Tiến sĩ Hà Minh Hồng
Nguyên Khoa trưởng Khoa Lịch sử
Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn
Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh