Đã là con người thì ai ai cũng có tư duy, “tâm như vượn chuyền cành, ý như ngựa rong chơi”, lăng xăng không lúc nào ngơi nghỉ. Có người mộng mơ, có người tưởng tượng, có người mộng tưởng chuyện tương lai, có người truy tìm về quá khứ, có người đắn đo trong hiện tại, nhất là suy nghĩ về lý tưởng, về hoài bão của cuộc đời mình.
Tốc độ suy nghĩ của mỗi người là vô cùng, vô tận. Chẳng hạn như, một ngày nọ bạn nằm trên chiếc trường kỷ trong nhà, tuy hiện tại chẳng có chuyện gì xảy ra, nhưng trong đầu bạn lại đang chồng chất biết bao suy nghĩ, nào chuyện nhà, chuyện nước, chuyện mình, chuyện thiên hạ, v.v. Tất cả đều đang diễn tiến và vọng động trong cái đầu nhỏ xíu của chúng ta.
Theo Phật giáo, thân người là sự kết hợp của năm uẩn (danh từ thay thế cho chữ ngã) mà thành. Năm uẩn ấy bao gồm sắc, thọ, tưởng, hành và thức. Sắc và thức là thân và tâm của chúng ta, có thân và tâm sẽ sinh ra thọ. Thọ gồm có khổ thọ (cảm xúc khổ), lạc thọ (cảm xúc vui) và bất khổ, bất lạc thọ (cảm xúc không vui, không khổ, hay còn gọi là trung tính). Tưởng cũng có thiện tưởng (suy nghĩ tốt), ác tưởng (suy nghĩ xấu) và vô ký tưởng (suy nghĩ không phân biệt rõ tốt xấu).
Hầu hết chúng ta khi nghĩ về bản thân thì chỉ thấy những điều tốt đẹp, còn với người khác lại thường vẽ vời những thứ không hay. Mọi lỗi lầm của mình dù to tát đến đâu đều dễ dàng tha thứ, nhưng sai phạm của người, tuy nhỏ nhặt cũng khắc cốt ghi tâm, để rồi phủ định tất cả năng lực và thành tựu của họ, cũng như những việc tốt đẹp mà họ đã làm.
Cũng vậy, con người ta thường đối xử với bản thân thì rộng rãi, bao dung, còn đối đãi với người khác lại chấp nhặt, hà khắc. Phải chi con người có thể gánh vác trách nhiệm của người khác như đảm đang trách nhiệm của mình; dùng sự khoan dung đối với bản thân để tha thứ lầm lỗi cho người, thì xã hội này, cuộc sống này sẽ trở nên tốt đẹp biết bao! Bởi vậy, chúng ta nên có những suy nghĩ tích cực đối với mọi việc, luôn lạc quan thì cuộc sống mới tự tại.
Kinh Hoa nghiêm dạy rằng: “Ba cõi chỉ do tâm, muôn pháp đều bởi thức”. Trong cuộc sống hằng ngày, con người cứ luôn điên đảo vọng tưởng, sự việc vốn dĩ không thật có nhưng lại suy diễn ra đủ thứ đúng sai. Tất nhiên, đã là con người thì không thể không có suy nghĩ, nhưng suy nghĩ cần phải được thanh lọc và định hướng một cách tốt đẹp, hướng thiện và hướng thượng chứ không thể tùy tiện. Cũng giống như nước trong hồ nếu muốn uống được thì phải lọc sạch trước, khi dòng chảy suy nghĩ được trong sáng thì mọi việc ta làm mới có lợi cho bản thân và cho mọi người xung quanh.
Vì thế, các bậc thánh hiền đều xem việc của thiên hạ như trách nhiệm của chính mình. Ngược lại, những kẻ xấu ác, tiểu nhân thì chỉ mãi nghĩ đến việc lợi dụng người khác mà thôi. Người trong thiên hạ cố tình mưu tính, gây phiền loạn nhiễu nhương cho người khác thì nhiều, chứ có được mấy ai nguyện giúp người an vui, xả thân vì nghĩa. Chính vì vậy, “tưởng” còn được cho là ranh giới giữa thiện và ác, giữa thiên đường và địa ngục.
Chúng ta thường suy nghĩ về điều gì? Có khi suy nghĩ về “tôi”, có khi suy nghĩ về “bạn”, cũng có lúc suy nghĩ về “người khác”. Cả ba đối tượng tôi, bạn và người khác ấy luôn hiện hữu trong dòng thác suy nghĩ trôi chảy náo loạn, liên tục không ngừng. Có khi chúng ta mơ về cõi nước thanh tịnh của chư Phật, có lúc nghĩ về những chuyện thị phi ở chốn nhân gian, lại đôi khi nghĩ về súc sinh, ác quỷ các cõi. Nếu gom hết những suy nghĩ trừu tượng trong tâm mỗi người lại, e rằng tận cùng ba ngàn thế giới cũng không thể dung chứa nhiều phiền não vọng tưởng đến thế.
Từ xưa đến nay, “tư tưởng” đã trở thành một trong những chủ đề đáng thu hút để luận bàn trong nhân gian. Ai cũng nghĩ rằng các nhà tư tưởng kiệt xuất, các chuyên gia lỗi lạc đều xứng đáng được tôn kính, thế nhưng chẳng phải cũng có nhiều nhà tư tưởng có phẩm chất đạo đức suy đồi đã phạm tội và phải chịu hình phạt thích đáng đó hay sao?
Tất nhiên, bên cạnh đó vẫn có không ít người liên tục khởi xướng tự do trong tư tưởng, tự do trong suy nghĩ, chỉ là chúng ta phải làm thế nào để có một đường hướng suy nghĩ đúng đắn cho bản thân.
Vâng, chúng ta hãy suy nghĩ những gì tốt đẹp, chân chính, thiện lương và cốt yếu là phải suy nghĩ tích cực trong mọi việc mới có thể trở thành một người mang “tư tưởng sáng suốt” nhất.