Lời giới thiệu

Mỗi ngày bạn đều đưa ra hàng ngàn quyết định, có những quyết định lớn, cũng có những quyết định nhỏ. Một số quyết định có tác động lớn đến cuộc sống của bạn, chẳng hạn như nên chọn công việc nào. Nhưng cũng có một số quyết định không tạo ra quá nhiều ảnh hưởng, ví dụ như nên ăn gì cho bữa sáng.

Bất kể bạn đang phải đối mặt với loại quyết định nào, bạn vẫn cần phải tạo lập một quy trình ra quyết định. Quy trình này không chỉ cải thiện chất lượng quyết định của bạn mà còn giúp bạn phân loại quyết định theo quy mô lớn – nhỏ.

Vì sao quy trình lại quan trọng đến thế?

Bởi vì trên đời này chỉ có hai thứ quyết định tương lai của bạn: sự may rủi và chất lượng của các quyết định mà bạn đưa ra. Và trong đó, bạn chỉ có thể kiểm soát một thứ.

Sự may rủi, theo định nghĩa, là thứ nằm ngoài tầm kiểm soát của chúng ta. Bạn sinh ra ở đâu và khi nào, sếp của bạn đi làm trong tâm trạng ra sao, giáo vụ nào sẽ nhận và xử lý hồ sơ ghi danh của bạn,... Chúng là những thứ mà bạn hoàn toàn không thể tác động.

Ngược lại, chất lượng quyết định là điều bạn có thể kiểm soát và cải thiện. Khi đưa ra những quyết định đúng đắn hơn, khả năng những điều tốt đẹp xảy đến với bạn cũng sẽ tăng lên.

Điều này dẫn đến một nhận định mà tôi nghĩ rằng không thể chối cãi: Cải thiện quy trình ra quyết định là điều quan trọng mà chúng ta cần làm, bởi vì đó là nhân tố duy nhất ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống mà bạn có thể kiểm soát.

Nắm lý thuyết là thế, nhưng thật bất ngờ khi rất ít người thực sự mô tả được hình hài của một quy trình đưa ra quyết định hiệu quả.

Đây là điều mà tôi vẫn luôn trăn trở từ khi còn là một học viên cao học ngành khoa học nhận thức. Sau này, khi đã trở thành một người chơi poker chuyên nghiệp, khi tôi liên tục phải đưa ra những quyết định nhanh, mạo hiểm và phải trả giá bằng tiền, trong một môi trường mà kết quả thu về dường như đều được định đoạt bởi sự may rủi; tôi vẫn ấp ủ mong muốn tạo ra một mô hình ra quyết định hiệu quả. Và mong muốn đó vẫn tiếp diễn trong 18 năm qua, khi tôi trở thành cố vấn chiến lược cho các doanh nghiệp với mục tiêu giúp các nhà điều hành, đội nhóm và người lao động đưa ra quyết định tốt hơn (đó là chưa kể ở vai trò người làm mẹ, vẫn đang cố gắng từng ngày nuôi dạy bốn đứa trẻ khỏe mạnh và hạnh phúc).

Qua những trải nghiệm mà tôi vừa đề cập, tôi rút ra được một kết luận, rằng: nhìn chung, chúng ta rất dở trong việc lý giải những gì diễn ra đằng sau một quyết định có chất lượng.

Không chỉ có các tay chơi bài poker nghiệp dư, sinh viên đại học hay các nhân viên vừa chân ướt chân ráo đi làm mới gặp khó khăn trong việc lý giải cơ chế này. Khi tôi hỏi các giám đốc điều hành – những người làm công việc ra quyết định, theo đúng nghĩa đen – rằng một quy trình ra quyết định chất lượng là gì, câu trả lời mà tôi nhận được thường khá mơ hồ: “Tôi chủ yếu tin vào trực giác của mình”, “Tôi đồng thuận với sự nhất trí của hội đồng”, “Tôi cân nhắc các phương án bằng cách lập danh sách ưu-nhược điểm”.

Điều này thực ra chẳng có gì đáng ngạc nhiên. Ngoài những hướng dẫn mơ hồ về tư duy phản biện, không thầy cô nào ở trường dạy bạn về cách ra quyết định cho đến khi bạn lên đại học. Thậm chí, ở các trường đại học và cao đẳng, kỹ năng ra quyết định vẫn bị xem như một môn tự chọn không hơn.

Chẳng trách mà chúng ta không có một cách tiếp cận chung. Chúng ta thậm chí còn không có một hệ ngôn ngữ thống nhất để nói về việc ra quyết định.

Đó là lý do vì sao tôi viết cuốn sách này.

Lựa chọn đúng quan trọng hơn nỗ lực sẽ cho bạn một mô hình giúp cải thiện các quyết định của bạn cũng như cung cấp cho bạn một bộ công cụ để thực hiện mô hình đó.

Công cụ là thiết bị hay phương tiện dùng để thực hiện một chức năng nhất định. Búa là công cụ dùng để đóng đinh. Tua vít là công cụ dùng để vặn ốc. Nếu ta dùng đúng công cụ cho đúng việc, nhiệm vụ sẽ thành ra đơn giản đến mức không tưởng.

Như vậy, một công cụ hỗ trợ tốt cho việc ra quyết định phải đảm bảo những tiêu chí nào?

Điều này có nghĩa là ngay cả những công cụ mà các CEO hiện nay đang sử dụng để ra quyết định cũng có thể rất tệ. Linh cảm không thực sự phải là một công cụ ra quyết định, bất kể bạn đã có bao nhiêu lần đưa ra được những quyết định đúng đắn dựa vào nó.

Nói như vậy không có nghĩa là phủ nhận hoàn toàn khả năng dẫn đến những quyết định tuyệt vời của linh tính và trực giác. Đương nhiên, trực giác có thể đưa bạn đến những quyết định đúng đắn. Nhưng làm sao chúng ta biết được kết quả tuyệt vời ấy là nhờ sự ngẫu nhiên (đồng hồ hỏng vẫn chỉ đúng giờ hai lần mỗi ngày cơ mà), hay linh tính của bạn thực sự là một công cụ ra quyết định đầy tinh vi? Ta không thể trả lời câu hỏi đó, vì linh tính là thứ bạn không có cách nào quan sát hay lý giải được.

Tất cả những gì bạn có thể thấy chỉ là kết quả thu về. Bạn không thể quay ngược lại và đánh giá chính xác quá trình vận hành của linh tính. Bạn chẳng có cách nào nhòm vào trong linh tính để biết nó hoạt động ra sao. Linh tính của mỗi người là độc nhất và của riêng họ. Bạn không thể “dạy lại” linh tính của mình cho ai khác để họ cũng có thể sử dụng. Bạn cũng không có cách nào chắc chắn rằng lần này, linh tính sẽ dẫn bạn đến những quyết định đúng đắn như lần trước.

Điều đó có nghĩa trực giác của một người thậm chí không đủ điều kiện để được coi là một công cụ ra quyết định.

Ngoài ra, có những thứ đúng là công cụ, nhưng chúng không hiệu quả, ví dụ như danh sách ưu-nhược điểm. Cuốn sách này sẽ cho bạn thấy rằng danh sách ưu-nhược điểm không phải một công cụ ra quyết định hiệu quả nếu bạn hướng đến sự khách quan . Có thể so sánh điều này với việc bạn sử dụng một chiếc búa đóng đinh nhỏ để phá bê tông và kỳ vọng rằng chiếc búa nhỏ bé ấy cũng phá bê tông tốt như khi đóng đinh.

Trong những phần sau, bạn sẽ ngày càng hiểu rõ hơn về việc tại sao một công cụ ra quyết định không nên phụ thuộc vào vai trò của thiên kiến nhận thức (chẳng hạn như quá tự tin vào thành kiến chủ quan, thiên lệch nhận thức muộn¹ hoặc thiên kiến xác nhận²). Danh sách ưu-nhược điểm cũng chính là thứ có xu hướng đề cao vai trò của thiên kiến.

Công cụ quyết định lý tưởng

Bất cứ quyết định nào, về cơ bản, cũng là một sự dự đoán.

Mục tiêu của việc đưa ra quyết định là chọn phương án có nhiều khả năng dẫn đến kết quả mong muốn nhất, sau khi đã cân nhắc kỹ về mức độ mạo hiểm mà bạn sẵn lòng đặt cược. (Hoặc đôi khi, nếu không có phương án nào tốt cả, mục tiêu của bạn là chọn phương án ít thiệt hại nhất).

Hiếm có trường hợp một quyết định sẽ chỉ dẫn đến một kết quả duy nhất. Hầu hết các quyết định đều mở ra nhiều khả năng khác nhau. Ví dụ như khi đi làm, bất kể bạn chọn con đường nào thì cũng có rất nhiều sự kiện có thể xảy ra: đường đông hoặc vắng xe, bạn có thể bị xẹp lốp, bạn có thể bị phạt vì chạy quá tốc độ,...

Vì một lựa chọn có thể dẫn đến rất nhiều khả năng, nên chất lượng của quyết định sẽ phụ thuộc vào việc bạn hình dung chính xác đến đâu về những gì có thể sẽ xảy ra khi đi theo từng phương án.

Điều đó có nghĩa là một công cụ ra quyết định lý tưởng cũng giống như một quả cầu tiên tri. Với một quả cầu tiên tri, bạn biết mọi thứ về thế giới, về các phương án mà mình có, và – bởi vì bạn thấy được từng khả năng có thể xảy ra của tương lai – bạn biết chắc chắn lựa chọn này sẽ dẫn đến kết quả ra sao. Nhưng thật đáng tiếc, những quả cầu tiên tri chỉ tồn tại trong các câu chuyện cổ tích; thậm chí trong Phù thủy xứ Oz, chúng chỉ là một ảo ảnh. Một quy trình ra quyết định tốt cùng một bộ công cụ hữu ích, thiết thực có thể không chính xác như quả cầu tiên tri, nhưng chúng cũng làm được những điều gần giống với những gì một quả cầu tiên tri có thể làm, thậm chí còn hơn cả như thế, khi bạn không chỉ biết mà còn thay đổi đáng kể được những gì sẽ xảy ra trong tương lai.

Nếu quy trình quyết định của bạn tốt hơn – cải thiện được những hiểu biết và niềm tin của bạn, cải thiện được cách bạn so sánh các phương án mình có, và cải thiện được khả năng dự đoán diễn biến từ các phương án đó – thì theo đuổi nó là quá xứng đáng rồi còn gì.

Con đường đưa ra quyết định tốt hơn

Có vẻ như một trong những cách tốt nhất để cải thiện các quyết định trong tương lai là rút kinh nghiệm từ thành quả hay hậu quả của những quyết định trong quá khứ. Cuốn sách này sẽ bắt đầu từ đó để giúp bạn cải thiện khả năng học hỏi từ trải nghiệm của mình.

Trong 3 chương đầu, tôi sẽ liệt kê một số tình huống cho thấy việc cố gắng rút kinh nghiệm từ quá khứ có thể không đem lại kết quả tốt và khiến bạn đưa ra những quyết định sai lầm, dù cho các quyết định trong quá khứ đó là tốt hay xấu đi chăng nữa. Ngoài việc chỉ ra những nguy cơ tiềm ẩn mà bạn cần chú ý khi đưa những bài học trong quá khứ vào quyết định hiện tại, 3 chương này còn giới thiệu một số công cụ để bạn hiểu rõ hơn những gì quá khứ muốn dạy cho bạn.

Chúng sẽ giúp bạn trả lời những câu hỏi: Tại sao những chuyện đó đã xảy ra? Có lý do gì không? Bạn cần nhớ rằng khi một sự kiện xảy ra thì một phần là do lựa chọn của bạn, và một phần là do may rủi. Qua nhiều lần như thế, bạn sẽ tìm ra “công thức” chung, rằng để một sự kiện xảy ra, may rủi chiếm bao nhiêu phần và bản thân bạn góp vào bao nhiêu phần. Sau khi đã có công thức này trong tay, bạn có thể áp dụng nó vào các quyết định của mình trong tương lai. Bạn sẽ không học được bài học nào từ quá khứ cả nếu không có một bộ khung thống nhất để đánh giá các quyết định trong quá khứ.

Bắt đầu từ Chương 4, tôi sẽ nói nhiều hơn về cách đưa ra những quyết định mới. Tôi sẽ cung cấp cho bạn một quy trình ra quyết định chất lượng cùng một bộ công cụ để thực hành quy trình đó. Trong quy trình mà tôi đề xuất, chất lượng của quyết định sẽ dựa trên độ chính xác của những phỏng đoán rút ra từ bài học trong quá khứ, đi cùng với đó là rất nhiều cách để bạn cải thiện kiến thức cũng như cơ sở để đưa ra quyết định của mình – hai nhân tố làm nền tảng cho những dự đoán và quyết định về sau.

Như bạn có thể hình dung, một bộ công cụ đầy đủ, toàn diện cho phép bạn đưa ra các quyết định chất lượng sẽ đòi hỏi thời gian và nỗ lực hơn nhiều so với việc liếc qua một khối thủy tinh trong suốt. Khoảng thời gian mà bạn đã bỏ ra đó sẽ giúp quyết định về sau của bạn trở nên đúng đắn, chính xác hơn.

Tuy nhiên, không phải quyết định nào cũng đáng để bạn xây dựng cả một mô hình và dùng thật nhiều công cụ. Nếu đang lắp một chiếc tủ mà không có sẵn tua vít, bạn có thể muốn dùng búa cho nhanh, thay vì phải chạy đi mua một chiếc tua vít mới. Nếu chiếc tủ chỉ có vài chỗ cần tua vít, dùng búa có thể là một lựa chọn thông minh, giúp tiết kiệm thời gian. Nhưng nếu chiếc tủ đó có quá nhiều chỗ cần dùng tua vít thì khi dùng búa để thay thế, bạn có thể sẽ tạo ra một thành phẩm xiêu vẹo. Chúng ta không giỏi trong việc xác định xem chuyện nào thực sự cần đầu tư thời gian, chuyện nào có thể phiên phiến cho qua. Biết khi nào có thể dùng búa và khi nào nhất định phải tìm cho bằng được tua vít là một điều không dễ dàng chút nào và cần được trau dồi.

Chương 7 sẽ giới thiệu cho bạn các mô hình tư duy để bạn có thể phân biệt được khi nào cần đến một quy trình phức tạp và khi nào có thể áp dụng quy trình giản lược để tiết kiệm thời gian. Việc “đi tắt” này sẽ được đề cập ở cuối sách, khi bạn đã nắm chắc quy trình ra quyết định toàn diện. Biết khi nào có thể tiết kiệm thời gian cũng là một phần của quá trình ra quyết định.

Các chương cuối sẽ nói về những cách hiệu quả để nhận biết các chướng ngại có thể xuất hiện trên hành trình của bạn và những công cụ để khai thác kiến thức và thông tin mà người khác có. Cụ thể, tôi sẽ nhắc đến những vấn đề như làm sao để thu thập phản hồi từ người khác, cách để tránh những cái bẫy của việc ra quyết định theo nhóm, đặc biệt là tư duy tập thể.

Cách sử dụng cuốn sách

Xuyên suốt cuốn sách này là những bài tập, thí nghiệm tưởng tượng và các biểu mẫu để bạn có thể luyện tập và củng cố các mô hình tư duy, các bộ khung và công cụ ra quyết định.

Hãy cầm trên tay một cây bút chì để vừa đọc sách, vừa làm bài tập để thu hoạch được nhiều kiến thức nhất có thể. Đương nhiên, bạn không bắt buộc phải hoàn thành tất cả các bài tập trong quá trình đọc sách. Bạn vẫn có thể học được nhiều điều kể cả khi không thực hiện những bài tập tương tác này. Vai trò của bài tập, công cụ, định nghĩa, bảng biểu, bản theo dõi tiến độ, worksheet, bản tóm tắt và các danh sách việc cần làm (checklist) được đưa ra trong cuốn sách này đều chỉ là mẫu tham khảo. Sau này, bạn có thể in ra, sử dụng, chia sẻ cho người khác, hoặc chỉnh sửa lại để phù hợp với nhu cầu của mình.

Tương tự, bạn cũng sẽ thu hoạch được nhiều kiến thức nhất nếu đọc theo thứ tự, vì có nhiều ý tưởng sẽ được xây dựng dựa trên những ý tưởng mà tôi đã trình bày trước đó. Tuy vậy, bởi vì từng chương trong cuốn sách phân tích một cách đầy đủ về một vấn đề độc lập, nên bạn hoàn toàn có thể nhảy ngay vào bất kỳ chương nào mà bạn thấy hứng thú và bắt đầu từ đó.

“Đứng trên vai những người khổng lồ”

Cuốn sách này là một tài liệu tổng hợp, có tác dụng diễn giải và hướng dẫn áp dụng vào thực tế lý thuyết của rất nhiều nhà tư tưởng, nhà tâm lý học, kinh tế học và nhà khoa học của nhiều lĩnh vực khác – những người đã dành cả cuộc đời để nghiên cứu về hành vi và việc đưa ra quyết định. Dù cuốn sách này giúp được cho bạn ít nhiều trong việc cải thiện quá trình ra quyết định, nó cũng không thể tồn tại nếu không được đứng trên vai những người khổng lồ – kế thừa những tư tưởng và nghiên cứu từ nhiều nhà khoa học và nhà tư tưởng lớn.

Rải rác trong cuốn sách này, bạn sẽ thấy tôi đề cập đến công trình của các nhà khoa học và chuyên gia của những lĩnh vực liên quan. Nếu trong quá trình đọc, bạn bắt gặp một khái niệm hoặc một đề tài mà mình quan tâm, bạn có thể nghiên cứu sâu thêm để có thêm những hiểu biết về chúng.