Viết Sơn thân mến!
Sau buổi dạy sáng nay, qua văn phòng thấy chiếc phong bì mang dấu bưu điện thành phố Hồ Chí Minh trên bàn, tôi biết anh đã nhanh hơn trong việc thực hiện cái “hợp đồng trao đổi kinh nghiệm tay đôi” ta “ký kết” ở hội nghị chuyên toán của Bộ. Đọc thư, rất mừng vì ở hoàn cảnh trưởng vùng mới giải phóng bộn bề bao việc, anh đã quan tâm ngay vấn đề “nóng hổi” của ngành: “Làm thế nào để phát huy quyền làm chủ tập thể của học sinh?”.
Đúng thế Sơn ạ, Cẩm Bình, Bắc Lý, Quang Phục, phổ thông công nghiệp Hải Phòng... những điển hình tiên tiến đầy sức sống, đều đẩy mạnh thi đua “học tốt” bằng hoạt động Đoàn, Đội thiết thực và phù hợp với tuổi trẻ: xây dựng những tập thể học sinh XHCN, chi đội mạnh... Tôi rất ủng hộ việc anh “mạnh dạn áp dụng kinh nghiệm tiên tiến”. Tạo môi trường tốt cho học sinh “tập dượt làm chủ”, đó là điều không dễ, nhưng thật cần thiết. Lễ giáo cổ, nếp nghĩ mòn sáo, di hại của nền giáo dục cũ... đang là những cản trở ghê gớm, đòi hỏi ta phải đấu tranh kiên trì, không khoan nhượng và sáng tạo.
Nhưng trong thư này, tôi muốn bàn cùng anh về chủ đề ấy trên một bình diện khác: hoạt động dạy và học!
“Dạy và học” – Cái thế giới riêng, trong đó mỗi chúng ta là một “ông vua” ngự trị sừng sững. Ở đây ta có bề dày bao năm giảng dạy: sự hiểu biết xếp ăm ắp trong tủ sách, các “ngón nghề” tinh vi, đến chỉ liếc qua cũng thấu “chân tơ, kẽ tóc” học trò... Trong “vương quốc” này, chúng ta được toàn quyền phán xét! Chính ở đó, làm sao học sinh được thực sự làm chủ? Câu trả lời chẳng dễ, phải không anh? Càng khó hơn trong trường hợp các em chỉ được “đại diện” bằng tờ giấy làm bài nhỏ nhoi, câm lặng. Chuyện xảy ra trong kỳ thi chọn học sinh giỏi mới đây ở chỗ tôi, có lẽ sẽ phần nào trả lời điều gay cấn này...
Phải nói đó là một kỳ thi được tổ chức chu đáo. Mọi thành viên của hội đồng chấm thi đều làm việc với trách nhiệm cao, quyết không để “lọt lưới” một tài năng nào. Ngày đầu qua êm ả nhưng buồn tẻ. Dắt xe ra cổng trường, chúng tôi còn nán lại hỏi tin các tổ chấm. Mới thấy toàn những bài “làng nhàng”. Đặc biệt bài hình – “ổ khóa” hiểm hóc nhất của kỳ thi – thì chưa thí sinh nào mở nổi!
Hôm sau, giữa buổi tôi chợt để ý cặp chấm bài bên. Hai anh bạn hua tay, bàn cãi khá lâu rồi kéo nhau đến gặp lãnh đạo. Ông chủ tịch hội đồng giương kính đọc tập bài, trán nhăn lại... Đúng là có “sự cố” gì đây?
Chẳng phải đợi lâu, sau giờ giải lao, mọi người được triệu tập “họp phiên bất thường”. Chủ tịch hội đồng trịnh trọng tuyên bố:
Cặp chấm của anh Các Tường và Nam Sơn, sáng nay phát hiện được một chùm bài rất khá. Có điều, phần toán hình được giải bằng nhiều cách, song không có cách nào giống... bài mẫu trong đáp án! Đề nghị các thầy cho ý kiến về vận dụng biểu điểm để đánh giá các bài này.
Chùm bài được luân chuyển qua các dãy bàn. Phòng họp xôn xao. Mấy người vội vã phát biểu đầu tiên hầu như cùng một ý cho rằng bài mẫu cao quá, chất lượng giáo dục hiện nay sút kém, nên học sinh không tìm nổi cách tối ưu. Phần tôi, chỉ lên tiếng sau khi tận mắt đọc kỹ chùm bài. Không nén được vui mừng, tôi nói ngay: quả là những “tác phẩm” của học sinh thật sự có năng khiếu toán và được dạy dỗ tận tâm. Còn bài giải mẫu trong đáp án... Tôi không phát biểu thẳng, mà xin kể lại kỷ niệm về một bài giải mẫu của chính mình.
Hồi đó, tôi ra trường được 6 năm, đã tích lũy dược ít vốn liếng nghề nghiệp. Một bận, ra bài toán khó, gợi ý mãi mà lớp vẫn bí, tôi đành chữa mẫu. Cuối tiết, tôi cho thêm hai bài tương tự về nhà. Giờ sau, đinh ninh “kết quả ăn chắc”, tôi gọi mấy em trung bình yếu lên bảng. Không em nào giải nổi. Chỉ định thêm ba học sinh giỏi nữa. Vẫn sai lung tung. Mặt nóng rát, thái dương giần giật, tôi ngồi lặng đi. Lớp im phắc. Mãi sau mới có một học sinh đứng lên...
Tôi còn nhớ như in lời giải của em ấy. Giản dị. Dễ hiểu. Và đầy sáng tạo. Nhưng không hề giống bài tôi gợi ý hôm trước. Lạ nhất là sau đó, mấy em khác đã lập tức dựa vào đấy mà giải dễ dàng bài tập thứ hai!
Sau nhiều ngày tìm tòi, nghiền ngẫm, tôi mới vỡ lẽ. Chúng ta thường chỉ thấy học trò không giải được là tìm cách gợi ý, cùng quá thì chữa. Điều ta chẳng quan tâm là để tới đích, các em đã mày mò theo những con đường nào và bị cản lại ở đâu. Lẽ ra cần tháo gỡ các chướng ngại hoặc phân tích để các em hiểu rằng mình đang chui vào “ngõ cụt”, chúng ta lại mở một con đường mới, cũng tới kết quả nhưng đâu phải lối các em đang đi qua. “Điểm tắc” thế là cứ tồn tại, nếp nghĩ và các cuốn sách đọc khác nhau dễ tạo nên khoảng cách giữa các thế hệ. Những cách giải “kiểu người lớn” không thể mang áp đặt cho từng bộ óc non nớt nhưng luôn khao khát sáng tạo kia!
Từ ấy, tôi bắt đầu thay đổi nếp nghĩ, cách làm. Giờ luyện tập, chẳng ngồi rung đùi chờ “ai có lời giải sớm nhất”, tôi len giữa thế giới sáng tạo của học trò, cùng hồi hộp, cùng vui, buồn với các em qua những trang nháp từ lúc còn trắng tinh đến khi chằng chịt con số, hình vẽ... Tôi lập hồ sơ các bài tập ghi rõ những cách giải đúng và sai lầm của từng đối tượng học trò. Trong tập “hồ sơ bài tập” có ý hay của học sinh kém và cả thiếu sót của những em giỏi. Tôi còn tìm đọc loại sách “Kim Đồng” để hiểu để thêm sự vật qua đôi mắt trẻ thơ sẽ ra sao... Đêm đêm, bên trang giáo án, tôi thường trăn trở: Khi giải quyết điều này, các em sẽ theo những con đường nào? Tôi “sống lại đời học trò” để hiểu cách nghĩ kiểu học trò, chọn đúng điểm tựa để nâng các em lên tầm cao hơn. Giờ lên lớp, tôi không quả quyết: “Đây là cách tối ưu, là lời giải đẹp nhất...” như trước. Mà hay nêu: “Đó là kiểu trong sách. Sau đây là cách của Vũ Đình Hòa, học sinh khóa I... Em Nguyễn Đình Công khóa II thì giải như sau. Còn cách của các em?”. Cứ thế học sinh được “suy nghĩ bằng cái đầu của mình” trong giờ toán, được “nói lời mình” trong các buổi “hội toán” và “viết ý mình” trên những trang “báo toán”...
Câu chuyện về “số phận bài giải mẫu” của tôi, anh Việt Sơn ạ, không ngờ lại được hội đồng tán thưởng nồng nhiệt. Nhiều người nối lời tôi, đồng tình với cách tôi nghĩ, tôi làm. Bài thi xuất sắc nhất được đưa ra “mổ xẻ” lần nữa, để cuối cùng trăm người một ý: bài giải thật độc đáo, thật hay. Và tất nhiên là chúng tôi đành cùng nhau “rà” lại bài mẫu trong đáp án, rồi hội đồng chấm thi nhất trí thông qua nghị quyết: “hỏa tốc” đề xuất với cấp trên điều chỉnh biểu điểm!...
Trầm ngâm hồi lâu bên lá thư còn viết dở, Tôn Thân mới ngẩng lên:
– Đoạn sau, tôi định trao đổi thêm với anh ấy về kinh nghiệm sử dụng sức mạnh của tập thể học sinh trước những việc quá sức với từng em. Chuyện này cũng xảy ra ở khóa III đấy.