Chi đội trưởng Lưu cùng ba bốn cậu trong “ban tổ chức” đã khệ nệ khiêng chiếc bàn có mấy vòng quay số, đặt giữa câu lạc bộ thiếu niên. Căn phòng lớn tưởng chừng hẹp lại. Buổi quay thưởng “xổ số học toán” của chi đội lớp năng khiếu mà đội viên các chi đội bạn kéo tới vây kín vòng trong vòng ngoài, hàng trăm đôi mắt hau háu dán chặt vào lớp lớp giải thưởng bày trên bàn. Vở kẻ ca-rô, kẻ ô ly bìa màu sặc sỡ. Thước đo độ, ê-ke bằng nhựa trong suốt nằm trên những chiếc com-pa sáng loáng. Rồi bút máy, bút bi, hộp thuốc vẽ, bút chì màu... Lại cả đôi cặp da ngoại có quai đeo hẳn hoi. Riêng đôi cặp này là mua bằng tiền “thu nhặt phế liệu” của toàn chi đội. Còn thì do các bậc cha mẹ ủng hộ cả đấy. Thầy Thân chẳng phải “đi từng nhà xin phần thưởng” đâu. Họp, thầy chỉ kể chuyện đi qua nơi phát thưởng “xổ số kiến thiết thủ đô” suốt ngày đông nghịt mà ước ao học trò mình học toán cũng hăm hở như vậy. Nghe, ai không xúc động trước tấm lòng người thầy giáo nhìn mọi sự trên đời đều nhăm nhe lôi kéo vào việc dạy toán, học toán! Mà cái cung cách “bán vé xổ số” do thầy đề nghị cũng hay. Vé mua bằng... điểm học tốt. Cứ “ăn” một điểm bảy trở lên là được phát một vé. Thưởng cho con em mình, bậc cha mẹ nào cũng chọn toàn những đồ dùng học tập đẹp đẽ, tiện lợi...
Nhưng kìa, giữa bao nhiêu đồ vật mới tinh lại lạc lõng một cuốn sách cũ ơi là cũ, bìa ố vàng, gáy tróc lỗ chỗ. Đội viên các lớp đầu cấp thờ ơ nhìn lướt qua, có đứa còn trề môi dè bỉu... Riêng cánh “năng khiếu toán” là bị hút chặt vào đầu đề cuốn sách: “Sự kỳ lạ trong thế giới toán học”. Đúng nó rồi! Hôm nay mới được ngắm thỏa thích! Mọi bận, hễ có ai đó làm được một việc “đặc biệt tốt”, thầy Tôn Thân mới “thưởng” cả lớp bằng cách đưa cuốn sách trong tủ sách riêng của mình, dè xẻn đọc cho nghe một đoạn! Thầy đã định mang sách treo giải tặng ai học toán giỏi nhất. Nhưng thầy làm thế thì chỉ vài người vào cuộc, còn phần lớn học trò đóng vai đứng ngoài vỗ tay, thầy bèn gói kỹ cuốn sách trao cho ban chỉ huy đội làm giải thưởng xổ số, với lời dặn: “Đến buổi hội quay thưởng mới được trưng bày”. Thế là ban tổ chức mừng quá, quyết định dùng làm giải độc đắc!
Cuốn sách quý sắp vào tay chủ mới! Ai nhỉ? Chiếc vòng quay đầu tiên đã chạy hết đà, dừng lại ở số 8. Chữ số hàng đơn vị của giải độc đắc đấy! Có người không nén được hồi hộp, rút vé cầm lăm lăm trong tay. Cậu Mạnh xòe cả tập vé như đánh bài, để lộ các dãy số như chờ đợi. Tiến đứng sau Mạnh, bàn tay phải từ đầu giờ tới giờ vẫn đút trong túi quần. Cậu ta chỉ có vẻn vẹn một tấm vé. Bốn tuần trước, vào đợt xổ số toán học, ban chỉ huy đội lo một đội viên sẽ trắng tay – chính là Tiến đấy. Tiến ham chơi quá, nhất là cờ ca rô và tú lơ khơ! Cả lớp tôn Tiến là “vua cờ ca rô”, “vô địch tú lơ khơ”. Chơi càng giỏi, càng mê. Nhiều hôm Tiến rủ rê bạn đánh cờ cả trong giờ học. Có bận, thầy Thân trả bài tập, đang lúi húi trên bảng hướng dẫn cách sửa, lát sau đi xuống bàn Tiến thì phát hiện thấy phần dưới tờ giấy ca rô làm bài của em chi chít những quân cờ đan ngang, đan dọc, đan chéo... Vừa bực, vừa buồn cười! Hết tiết, thầy ngồi lại trò chuyện rồi hỏi bâng quơ:
– Ai giỏi cờ ca rô nhất phòng này nhỉ?
– Vua ca rô là bạn Tiến ạ!
– Thật ư Tiến?
Tiến nhoẻn miệng cười hồn nhiên:
– Ở đây, em chưa hề thua ai.
– Nếu Tiến thua thì sao?
– Em bỏ cờ ca rô ngay!
Tiến đáp hấp tấp, lũ bạn góp thêm:
– Trong lớp này không ai thắng nổi bạn ấy đâu ạ.
Thầy Thân nhấn từng tiếng:
– Thầy không hỏi, trong lớp này! Thầy hỏi trong phòng này.
Bọn trẻ ngớ ra một lúc mới hiểu. Chúng vỗ tay rào rào:
– Hoan hô trận đấu nảy lửa! Chúng em xin làm trọng tài.
Chiều, sau buổi lao động, không riêng ban trọng tài mà cả lớp ở lại xem trận đấu không có đường hòa diễn ra trên trang giấy khổ to kẻ ô vuông. Ván đầu, Tiến chủ quan, chỉ mươi nước đã thua. Ván tiếp, giằng co mãi, cho đến lúc thầy Thân ra một quân mở hai hướng, tạo thành hai nước “ba không đầu”, thì Tiến không chặn xuể nữa, ván thứ ba mới thật gay. Những hàng quân nhằng nhịt kéo về các phía, phải nối thêm giấy mới không hủy ván cờ. Giữa lúc căng, đám chầu rìa nhìn hoa cả mắt, tưởng chừng “bất phân thắng bại” thì Tiến đột nhiên buông bút:
– Em đoán ra “điểm hội quân” của thầy rồi. Chỉ mươi bước nữa là ba đạo chữ thập ấy gặp nhau. Em thấy mà đành chịu. Em thua.
Thầy Thân gật gù:
– Tầm nhìn xa đấy! Thôi xí xóa ba ván vừa rồi, đánh lại từ đầu nhé.
Nhưng Tiến đã đóng nắp bút, gài lên túi áo.
– Đánh thêm em cũng không thắng nổi. Em giữ lời hứa, từ nay không chơi ca rô nữa.
Thầy Thân nhẹ nhàng:
– Thầy sửa lại lời hứa của em: từ nay trong giờ học không chơi cờ ca rô và bất cứ một loại cờ nào nữa. Còn giờ chơi thì phải chơi chứ. Giỏi cờ, học toán càng tốt chứ sao! Tiến đã biết cái đề mới của toán trên báo của lớp kỳ này chưa? “Xếp mười quân cờ thành 5 hàng, mỗi hàng 4 quân”, có bạn nghĩ ra 6 cách giải. Hướng tìm tòi chung là: xếp thế nào để mỗi quân tham gia nhiều hàng nhất. Đó cũng là bí quyết cơ bản của cờ ca rô đấy.
Rồi thầy quay sang các bạn nữ:
– Còn các em ham “cờ nhà” hơn phải không? Làm sao nắm được cách để một lần đi tạo được nhiều “nhà” nhất? Có công thức để chưa đánh đã tính được tổng số “nhà” trong mỗi ván cờ đấy! Nhiều trò chơi toán rất thú vị các em ạ. Lưu này, hay tuần tới chi đội mình tổ chứ thi đấu “tú lơ khơ bằng đẳng thức” đi...
Có điều, sau một tuần miệt mài ôn bài, Tiến cũng chỉ lọt qua được vòng đấu loại ở phân đội. Đã bị hạ bệ ngôi vua cờ ca rô, đến cái chức “vô địch tú lơ khơ” cũng mất nốt, ai mà không cáu! Tiến cặm cụi cắt bìa cũ làm riêng một bộ bài. Đương nhiên thêm vào đó còn phải “thuộc quy tắc toán như cháo chảy” thì mới đánh và đỡ được! Chưa kịp giành lại được danh hiệu vô địch thì chi đội đã tổ chức liên tiếp các trò mới, nào “tìm bạn đồng dạng”, nào “trinh sát đồn địch” – muốn chơi giỏi đều phải thuộc toán, Tiến bắt đầu chăm học hơn, giở trang sách mà háo hức như sắp bước vào trận đấu cờ. Chưa thành được sự say mê nhưng em đã thích thú. Cho đến giờ toán cách đây hai hôm, thầy Tôn Thân xem vở bài tập ở nhà rồi gọi Tiến lên bảng. Cuối buổi học, chi đội trưởng đặt vào tay Tiến một tấm vé xổ số “mua bằng cái điểm 7 hỏi miệng đầu tiên của em”. Đấy chính là lai lịch cái vé xổ số Tiến đang nắm khư khư trong bàn tay đút túi quần này. Một tấm vé, chẳng hy vọng gì trúng giải nhưng đã cứu Tiến khỏi số phận “người ngoài cuộc”.
Giờ thì vòng thứ hai quay chậm dần rồi dừng lại ở con số 4. Tiến giật thót mình, tim đập thình thịch. Vé của em đã khớp với 2 con số cuối. Còn số hàng trăm nữa thôi! Kia, cái vòng quay thứ 3 cũng đang từ từ về đích. Sáu, bảy, tám... Lũ trẻ đồng thanh đếm theo... Không kìm nổi ước muốn có em hét to: dừng lại. Nhưng chiếc vòng còn rướn thêm một đoạn nữa mới im hẳn, trên khung số là con 1. Đám đông reo hò như ong vỡ tổ. Chi đội trưởng Lưu phải gào:
– Số độc đắc: 148. Mời bạn trúng số lên nhận giải. Các bạn xem lại vé mình đi!
Cần gì phải xem. Tiến đã nhớ như in hàng số 148 đáng yêu ấy. Em lách qua Mạnh, bước từng bước ngắn, người lâng lâng như không còn trọng lượng.
Những điều xảy ra sau đó Tiến không còn cảm nhận rạch ròi được. Chỉ biết mình áp chặt cuốn sách quý của thầy Tôn Thân vào ngực giữa trăm nghìn tiếng cười, tiếng reo, tiếng xuýt xoa tiếc rẻ; rồi im bặt, chỉ còn tiếng quay số rè rè, và dậy lên tiếng hoan hô... cho đến lúc em sực nghe thấy ai đó gắt to:
– Bạn nào có vé 236, sao mời ba lần mà không chịu lên lĩnh thưởng.
Tiến và các bạn nhìn quanh, lạ quá, ai mà dại thế. Bao nhiêu công phu mới lấy được một điểm khác để có vé. Bây giờ trúng giải sao không lên nhận?
Xung quanh buổi “quay xổ số học toán” không ngờ lại nổ ra lắm cuộc tranh cãi đến thế. Cái lớp năng khiếu vẻn vẹn hơn 30 học trò cứ nhao nhao lên. Người khen thể lệ mua vé số bằng điểm học tốt hay, vì giải thưởng không chỉ rơi vào tay những cây toán như các đợt thi đua trước (cậu Tiến chẳng hạn), cố được mỗi tấm vé nhờ một điểm 7 miệng mà xơi một giải độc đắc ngon ơ. Kẻ tiếc hộ những anh chàng vận đen, có lắm vé mà chịu trắng tay. Nhưng thắc mắc vẫn xoáy nhiều nhất vào chuyện cái giải nhì 236 không người nhận. Chiếc cặp màu vàng da bò khóa sáng loáng thế là vô chủ. Đoán già đoán non mãi rồi những lời trách móc trút cả lên đầu ban tổ chức: kiểm vé không cẩn thận để sót số. Nhưng xem lại sổ soát vé hàng ngày thì rõ ràng chiếc vé ấy đã phát ra, vậy nó nằm ở đâu?
Có lẽ chỉ một người trả lời được câu hỏi này. Đó là Mạnh. Thật ra không phải tập vé của em “thăng thiên” cả như mọi người vẫn nghĩ. Chiếc vé trúng giải nhì nằm trong đám ấy. Nhưng – thật đau khổ – nó chính là tấm vé quái ác làm Mạnh day dứt bao ngày nay.
Câu chuyện bắt đầu từ một chủ nhật đẹp trời. Chiều hôm ấy, ngay từ lúc còn đang ngất ngưởng trên khán đài A sân Hàng Đẫy, hồi hộp dõi theo những đường banh lắt léo của Ba Đẻn, vua phá lưới đội Thể Công*; Mạnh đã thầm hứa: buổi tối nhất định sẽ làm kỳ hết số bài tập về nhà. Thầy Thân chả đã dặn: “Các bài này phục vụ trực tiếp cho bài kiểm tra sáng thứ Hai”. Nhưng tối đến, ngồi vào bàn học chưa được 15 phút thì tiếng nhạc và lời giới thiệu tên phim đã lôi cuốn Mạnh ra phòng ngoài, nơi có cái ti-vi Sanyo cửa kéo kê lênh khênh giữa nhà. Bỏ qua làm sao được. “Xác chết sống lại”, tên nghe đã giật gân mà lại là phim tình báo.
* Ba Đẻn là biệt danh của cầu thủ Nguyễn Thế Anh, từng chơi cho đội Thể Công. Đội Thể Công từng là một trong những câu lạc bộ bóng đá giàu thành tích của Việt Nam, nhưng đã bị giải thể vào năm 2009.
Hậu quả là giờ kiểm tra hôm sau, đến bài hình, Mạnh tắc tỵ. Những đường quỹ tích cứ quay nhằng nhịt trong đầu, cho đến lúc sực nghe thầy Thân nhắc rành rọt: “Còn 10 phút nữa, các em soát lại bài đi”. Mạnh cuống lên. Cam chịu kết cục bi đát này ư? Chẳng lẽ giữa hàng 7, 8 đều tăm tắp trong cuốn sổ liên lạc lại để chen vào một điểm kém trơ trẽn! Và... Biết ăn nói làm sao với bố mẹ em - những người có phương pháp “động viên học tập” rất cứng rắn. Nghĩ đến chiếc roi mây to bằng ngón tay út thường gác trên giá sách đầu góc học tập, Mạnh đã thấy ớn lạnh. Đành giở “võ” cuối cùng vậy. Kín đáo, em khẽ hất vào chân cậu bạn ngồi bên. Thành làm thinh. Nhưng đến cái hích thứ ba thì Thành đành nhượng bộ, miễn cưỡng xoay người, để hở ra tờ giấy làm bài chi chít chữ. Mạnh chỉ việc chống tay lên cằm, dáng như chăm chú soát bài: đầu gục xuống, mắt liếc ngang, chép lia lịa... Vừa kịp xong dòng cuối cùng thì kẻng. Thoát nạn. Mạnh chèo kéo Thành sà vào gánh đu đủ bò khô cay xé lưỡi sau giờ học.
Thấp thỏm mấy hôm, đến giờ trả bài, Mạnh nhận con 10 đỏ chói. Còn Thành, trời ơi, không ngờ lại ra cơ sự này. Mạnh tìm đủ cách mà chẳng an ủi được thằng bạn. May mà chuyện chỉ hai đứa biết.
Nhưng có thật như thế không?
Thật ra, còn một người thứ 3 can dự: thầy Tôn Thân. Lúc chấm bài của Mạnh, Thân đã ngờ ngợ. Bài làm đúng cả, nhưng phần toán quỹ tích trình bày ngắn gọn thế này không phải kiểu “tư duy Phan Đăng Mạnh” vốn lòng thòng, thiếu dứt khoát. Đến khi xem bài Thành, phát hiện thấy giống hệt nhau, anh khẳng định được ngay: Mạnh đã quay cóp bài của bạn! Bằng chứng rành rành. Có thể lập tức bắt em làm kiểm điểm. Nhưng Thân vốn trọng tinh thần “tự giáo dục”, và – khác nhiều người – anh quan niệm: Lỗi không chỉ ở học sinh quay cóp.
Cân nhắc hồi lâu, Thân quyết định giữ nguyên điểm 10 của Mạnh. Còn với Thành – người đã cho bạn chép bài – anh ghi điểm 4, kèm lời phê: Trừ điểm phần hình vì chép của bạn... Giờ trả bài kiểm tra, Thân kín đáo quan sát thái độ hai em. Mặt Thành đỏ lên rồi tái đi. Còn Mạnh, cầm tờ giấy có lời khen “Bài làm tốt” mà lúng ta lúng túng, hết quay sang bạn phân bua lại ngồi thừ. Thế là việc tạo “tình huống sư phạm” của anh bắt đầu có hiệu quả.
Điều Thân không ngờ là chính điểm 10 ấy đã đem lại cho Mạnh tấm vé 236.
Về phần Mạnh, lúc nghe gọi lĩnh thưởng, dù trong óc còn vương vấn hình ảnh chiếc cặp da bò vàng hừng hực, xếp ngay ngắn trong hộc bàn, thay chỗ cái túi “chuột khoét” bê bết mực của mình, Mạnh vẫn quả quyết dúi tấm vé vào tay Thành đang đứng bên: “Cậu lên nhận đi!”. Nhưng Thành gạt ra, mặt lạnh như kem. Trên đường về, Mạnh hậm hực bảo Thành:
– Hay cậu đi mà tố cáo với thầy Thân.
Thành thủng thẳng:
– Trong trường hợp này, tớ không thể là người lên tiếng trước.
Lời này càng làm Mạnh thêm khó xử.
Nửa tháng sau, lại đến tiết kiểm tra toán. Vài trường hợp liếc bài, xì xầm trao đổi đáp số đã bị nhắc nghiêm khắc. Cuối buổi, Tôn Thân mời cán bộ lớp ở lại họp “bàn cách dập ngay hiện tượng thiếu trung thực trong học tập”. Anh nhấn mạnh:
– Đây không chỉ thuộc vấn đề đạo đức. Trung thực – đó là phẩm chất không thể thiếu của người làm công tác khoa học kỹ thuật sau này.
Sau khi kể chuyện hai bài kiểm tra giống nhau và giả thiết về sự liên quan của nó với “giải nhì treo”, Thân kết luận:
– Hai bạn đang tự đấu tranh. Thầy tin lòng tự trọng sẽ thắng. Thật xấu hổ nếu cứ điềm nhiên hưởng những điểm số vốn không phải của mình.
“Nhóm cốt cán” bàn luận sôi nổi. Tuấn, lớp phó phụ trách học tập xin nhận thiếu sót: Mấy tuần qua, do sửa soạn theo cha mẹ chuyển hẳn vào Nam, em có phần xao nhãng công việc. Một loạt biện pháp rèn tính trung thực cho cả lớp do Tuấn sốt sắng đề xuất được thông qua tức thì.
Tan họp. Thục Hiền – cô bé tổ trưởng tổ 3 còn nán lại. Thân tưởng em có ý kiến muốn góp thêm. Nhưng không phải, Hiền ấp úng:
– Thưa thầy, thầy... cho em mượn lại bài kiểm tra ban nãy!
– Lúc cuối giờ em nói quên ghi tên, thầy đã đưa bài để em viết tên vào rồi cơ mà. Thân nhắc.
Thục Hiền càng bối rối. Giọng đã hơi nhòe nước mắt:
– Thầy cứ cho em mượn lại một tý thôi ạ.
Thân chọn ra bài của em xem qua. Đúng hoàn toàn. Trình bày sáng sủa. Ngạc nhiên, anh gặng hỏi:
– Hiền cứ nói thật lý do cho thầy biết.
Lần này thì cô bé khóc thật. Cô bé nghẹn ngào:
– Nộp xong, nghe các bạn kháo nhau, em biết mình sai! Lúc xin mang bài về ghi tên, em đã thêm dấu âm vào phần rút gọn và đáp số. Thầy cho em chữa lại, để được... sai như cũ ạ!
Giờ sinh hoạt lớp tuần ấy, chuyện của Thục Hiền được kể dưới dạng biểu dương một gương tốt. Anh kết thúc bằng câu nói nổi tiếng của văn hào Mác-xim Goóc-ky: “Phải có một trí tuệ, dù nhỏ bé, nhưng là của mình”.
Và đấy là giọt nước cuối cùng làm tràn cái cốc chứa đầy sự day dứt của Mạnh. Giọng khan vì xúc động, em thú nhận lai lịch tấm vé 236 của mình.
– Em xin gửi trả lại chiếc vé giải nhì này và đề nghị thầy đổi lại điểm của em với bạn Thành!
Đã đón chờ phát ấy từ lâu, Thân rất chủ động:
– Hai em sẽ làm lại bài để có điểm đúng sức học. Còn chiếc cặp, thầy đề nghị lớp xét tặng cho bạn Mạnh vì làm được một việc rất tốt: Dũng cảm nhận khuyết điểm. Ai đồng ý nào?
Tôn Thân hiểu những tràng vỗ tay giòn giã sau đó còn bao hàm lời hứa chung: “Sẽ không một ai nhận những điểm số không phải của mình!”.
Chuyện tưởng xong, không ngờ Thành cũng đứng lên đề nghị lớp xét lỗi của mình.
– Em đã phụ lòng tin của thầy...
Hiểu ngay Thành muốn nhắc lại chuyện hôm trước, anh gợi ý các bạn trong lớp bầu Thành làm lớp phó học tập thay Tuấn. Thân ôn tồn:
– Thầy đã xem kỹ mọi mặt. Nhận ra sai sót, em càng xứng đáng đảm đương nhiệm vụ ấy. Cả lớp chắc cũng nghĩ như vậy?
Lớp im lặng. Bọn trẻ nhìn nhau. Trong ánh mắt các em như có điều gì phân vân...