Chương 2: Thói quen và nhân dạng – chúng có mối quan hệ gì?

Nhân dạng tạo nên thói quen,
thói quen định hình nhân dạng

Anna là một người có thói quen tập thể dục thường xuyên. Mỗi sáng, cô đều bắt đầu ngày mới bằng việc chạy bộ trong công viên. Khi được hỏi tại sao cô có thể duy trì thói quen này trong nhiều năm liền, Anna trả lời rằng đó không chỉ là vấn đề của sức khỏe hay ngoại hình, mà là vì cô nhìn nhận bản thân là một người khỏe mạnh và năng động. Nhân dạng này không chỉ giúp cô duy trì thói quen chạy bộ mà còn ảnh hưởng đến nhiều khía cạnh khác trong cuộc sống của cô, từ cách ăn uống đến cách cô đối mặt với thử thách. Anna chính là một minh chứng cho mối liên hệ chặt chẽ giữa nhân dạng và thói quen – khi bạn thay đổi thói quen, bạn không chỉ cải thiện hành vi mà còn thay đổi cách nhìn nhận về bản thân mình.

Nhận thức về bản thân (Self-Concept)

Nhân dạng của con người được hình thành từ hành vi và niềm tin cá nhân. Chúng ta hành động dựa trên cách mà chúng ta nhìn nhận bản thân. Ví dụ, nếu bạn tự tin rằng mình là một người sáng tạo, bạn sẽ có xu hướng tìm cách thể hiện sự sáng tạo đó qua các hoạt động hàng ngày. Ngược lại, nếu bạn coi mình là một người không có kỷ luật, bạn có thể sẽ gặp khó khăn trong việc duy trì thói quen có ích.

Trong cuốn sách nổi tiếng "Mindset: The New Psychology of Success", Carol Dweck đã nghiên cứu về hai kiểu tư duy cơ bản: tư duy cố định (fixed mindset) và tư duy phát triển (growth mindset). Những người có tư duy cố định thường cho rằng khả năng của họ là bất biến và không thể thay đổi. Do đó, khi gặp thất bại hoặc khó khăn, họ có xu hướng từ bỏ nhanh chóng vì nghĩ rằng mình không đủ năng lực.

Ngược lại, những người có tư duy phát triển tin rằng khả năng của họ có thể được cải thiện thông qua nỗ lực và học hỏi. Điều này ảnh hưởng trực tiếp đến thói quen của họ: họ có xu hướng kiên trì với các thói quen tốt vì tin rằng việc duy trì hành động sẽ giúp họ phát triển bản thân.

“Nhân dạng được hình thành từ hành vi và niềm tin cá nhân. Nếu bạn tin rằng mình có thể phát triển, bạn sẽ kiên trì với những thói quen tốt hơn.”

Những người có tư duy phát triển thường không chỉ đặt mục tiêu dựa trên kết quả ngắn hạn mà còn tập trung vào quá trình phát triển và sự tiến bộ từng ngày. Họ nhận ra rằng thói quen là phương tiện để đạt được mục tiêu dài hạn và không ngần ngại đối mặt với những thử thách mới, bởi vì họ tin rằng khả năng của mình sẽ phát triển qua thời gian.

Lấy ví dụ: Nếu bạn muốn trở thành một người yêu thích việc đọc sách nhưng luôn cảm thấy khó khăn trong việc duy trì thói quen này, bạn có thể bị rơi vào tư duy cố định: “Tôi không phải là người thích đọc sách.” Tuy nhiên, nếu bạn áp dụng tư duy phát triển và nói rằng: “Khả năng đọc sách của tôi có thể cải thiện thông qua nỗ lực và rèn luyện,” bạn sẽ thấy dễ dàng hơn trong việc bắt đầu và duy trì thói quen đọc.

Tập trung vào quá trình thay vì kết quả: Một trong những đặc điểm quan trọng của tư duy phát triển là chú trọng vào quá trình, không phải chỉ đạt được kết quả ngay lập tức. Khi bạn tập trung vào sự tiến bộ nhỏ mỗi ngày, bạn sẽ ít bị nản lòng khi gặp thất bại, vì bạn nhận ra rằng mỗi bước nhỏ đều góp phần vào sự phát triển lâu dài.

Trong giáo dục, học sinh có tư duy phát triển thường có khả năng đạt thành tích tốt hơn so với snhững học sinh có tư duy cố định. Khi gặp khó khăn, họ không nản lòng mà xem đó là cơ hội để cải thiện. Một nghiên cứu của Carol Dweck cho thấy học sinh với tư duy phát triển có xu hướng kiên trì với các thói quen học tập tốt hơn, và kết quả là họ cải thiện điểm số qua thời gian.

Hãy tự hỏi mình: "Tôi có thể học được điều gì từ thử thách này?" Thay vì chỉ nhìn vào kết quả, hãy tập trung vào quá trình phát triển để xây dựng nhân dạng tích cực.

Sự mâu thuẫn nhận thức (Cognitive Dissonance)

“Khi có sự không nhất quán giữa hành vi và niềm tin, con người sẽ cố gắng giải quyết bằng cách thay đổi niềm tin hoặc hành vi để đạt được sự nhất quán”

Khi nhân dạng và tư duy của chúng ta được định hình dựa trên cách chúng ta nhìn nhận và đối mặt với thói quen, sự thay đổi nhân dạng thường đòi hỏi sự điều chỉnh giữa hành vi và niềm tin. Điều này dẫn chúng ta đến khái niệm về mâu thuẫn nhận thức.

Sự mâu thuẫn nhận thức xảy ra khi có sự không nhất quán giữa niềm tin và hành vi. Khi bạn tin rằng mình là một người có kỷ luật nhưng lại thường xuyên bỏ lỡ các buổi tập thể dục, bạn sẽ cảm thấy sự mâu thuẫn bên trong. Con người luôn tìm cách giải quyết những mâu thuẫn này bằng cách thay đổi hành vi hoặc điều chỉnh niềm tin để đạt được sự nhất quán.

Một người có thể tự nhận mình là một người sống lành mạnh, nhưng nếu họ liên tục ăn thực phẩm không tốt cho sức khỏe, họ sẽ cảm thấy khó chịu vì mâu thuẫn giữa niềm tin và hành vi. Để giải quyết sự mâu thuẫn này, họ có thể thay đổi thói quen ăn uống của mình hoặc cố gắng thuyết phục bản thân rằng thói quen ăn uống không ảnh hưởng lớn đến sức khỏe.

Nghiên cứu của Leon Festinger: Trong thí nghiệm nổi tiếng của Festinger về mâu thuẫn nhận thức, ông đã phát hiện rằng con người thường sẽ thay đổi niềm tin hoặc lý giải lại hành vi để giảm sự mâu thuẫn này. Ví dụ, một người hút thuốc có thể tự thuyết phục rằng "Tôi biết hút thuốc có hại, nhưng tôi chưa gặp vấn đề sức khỏe nghiêm trọng nào." Tuy nhiên, điều này chỉ giúp giảm căng thẳng trong ngắn hạn mà không thực sự giải quyết được vấn đề hành vi.

Ứng dụng trong thay đổi thói quen: Nếu bạn muốn thay đổi một thói quen, cách tốt nhất là điều chỉnh cách bạn nhìn nhận bản thân. Ví dụ, nếu bạn muốn trở thành một người thích đọc sách, hãy bắt đầu bằng cách xác định nhận thức mới về bản thân: “Tôi là người yêu thích sách và khám phá kiến thức mới.” Khi bạn xác định rõ ràng nhận thức này, bạn sẽ cảm thấy hành vi đọc sách phù hợp hơn với nhân dạng mới và dễ dàng duy trì thói quen.

Thay đổi nhân dạng bằng cách thay đổi thói quen

Nhân dạng và thói quen có mối liên hệ rất mật thiết. Thói quen không chỉ là những hành động lặp đi lặp lại mà còn là những yếu tố góp phần hình thành bản sắc cá nhân. Khi bạn thực hiện một hành động lặp lại đủ nhiều, hành vi đó sẽ góp phần xây dựng nhân dạng của bạn.

James Clear, tác giả cuốn Atomic Habits, đã chia sẻ một câu chuyện cá nhân về cách thay đổi nhân dạng thông qua việc từ bỏ thuốc lá. Thay vì chỉ tập trung vào việc bỏ thuốc, anh bắt đầu bằng cách thay đổi nhận thức về bản thân. Thay vì nghĩ rằng mình là “người đang cố bỏ thuốc”, anh xác định mình là “người không hút thuốc”. Việc thay đổi nhân dạng này giúp anh tạo ra sự thay đổi bền vững và lâu dài hơn.

Nhân dạng của bạn được hình thành từ các thói quen hàng ngày. Nếu bạn muốn thay đổi nhân dạng, điều quan trọng là phải thay đổi từ những thói quen nhỏ bé. Ví dụ, nếu bạn muốn trở thành người ngăn nắp, không chỉ cần dọn dẹp một lần duy nhất, mà bạn cần lặp lại hành vi này một cách nhất quán cho đến khi bạn tự nhìn nhận mình là người ngăn nắp.

James Clear nhấn mạnh rằng thói quen là biểu hiện của nhân dạng. Khi bạn muốn thay đổi bản thân, hãy tập trung vào nhân dạng mà bạn muốn xây dựng, thay vì chỉ thay đổi hành vi. Điều này đòi hỏi bạn phải hành động như thể bạn đã trở thành người đó. Ví dụ, nếu bạn muốn trở thành người khỏe mạnh, hãy hành động như thể bạn là người có lối sống lành mạnh, từ chế độ ăn uống đến thói quen vận động. Khi bạn kiên trì với những thói quen này, nhân dạng mới sẽ dần dần hình thành và củng cố.

Sự hỗ trợ từ cộng đồng và môi trường: Bên cạnh việc thay đổi nhân dạng cá nhân, môi trường và cộng đồng xung quanh bạn cũng đóng vai trò quan trọng. Nếu bạn muốn duy trì thói quen tập thể dục, hãy tham gia vào các nhóm thể dục hoặc kết bạn với những người có lối sống lành mạnh. Những tương tác xã hội này giúp củng cố nhân dạng mới của bạn.

Tóm tắt chương

Chúng ta đã tìm hiểu về mối liên hệ chặt chẽ giữa thói quen và nhân dạng. Việc thay đổi thói quen không chỉ là việc thay đổi hành vi mà còn là cách chúng ta tái định hình nhân dạng của mình. Tư duy phát triển giúp chúng ta tin rằng khả năng của bản thân có thể thay đổi, và khi nhận thức bản thân thay đổi, hành vi sẽ dần dần điều chỉnh theo.

Hướng dẫn chi tiết:

Để giúp bạn thực hiện thay đổi thói quen thông qua việc thay đổi nhân dạng, chúng ta sẽ thực hiện các bài tập nhỏ dưới đây trong khoảng thời gian 30 ngày. Mỗi tuần, bạn sẽ làm theo các bước sau:

Tuần 1: Xác định nhân dạng hiện tại của bạn

Tuần 2: Xây dựng nhân dạng mới

Tuần 3: Hành động phù hợp với nhân dạng mới

Tuần 4: Đánh giá và củng cố nhân dạng