Vùng đất được mệnh danh là thiên đường mây này có một đặc sản mà ai cũng biết, đó là những gốc trà shan tuyết cổ thụ sống ở độ cao từ 1.500m đến 2.401m so với mực nước biển. Theo tiếng H’mông, tà sùa là bãi trà, tên xã được đặt theo nghĩa ấy.
Trà ngon thuốc quý
Cái sáo lưỡi đồng thả tiếng vờn theo bóng sương, đâu cũng nghe tiếng.
“Đường quê người Mèo
Bao nhiêu dốc, bao nhiêu núi
Bao nhiêu bài hát khó nhọc
Đường nào qua Tà Sùa.”5
(…)
5 Dân ca dân tộc Mèo. Tà Sùa, tiếng Mèo, nghĩa là vùng đất cao giữa núi. Người Mèo thường nhận những nơi ấy là quê mình.
Trong một khoảng nương cách núi nào đó, không thấy nhau, nhưng nghe tiếng sáo trả lời.
“Đường quê người Mèo
Một nghìn dốc, một nghìn núi
Một nghìn bài hát khó nhọc…”
Những dòng trong tiểu thuyết Miền Tây của Tô Hoài kéo tôi ngược “một nghìn dốc, một nghìn núi” khúc khuỷu, thăm thẳm, cua tay áo, sạt đất, lở đá lên Tà Sùa tìm trà.
Vượt 230km từ Hà Nội lên huyện lị Bắc Yên, tôi đi sâu tiếp 14km là đến trung tâm xã, hết đường ô tô. Thuê xe Win 100 đi vào 12km nữa thì kịch đường, chúng tôi cuốc bộ. Luồn lách trong rừng suốt ba giờ, thoát vực sương này lại trôi sang biển mây khác, chúng tôi lạc vào một rừng trà sừng sững. Những cây trà vạm vỡ, to, cao, tán xòe như cây đa, rêu phong, địa y bám đầy từ gốc đến thân, cành, lá to, dày, búp mập mạp.
Chúng tôi vào nhà anh Mùa A Sềnh, 44 tuổi, ở bản Mống Vàng. Vợ chồng anh vừa đi hái trà ở đỉnh núi cách nhà hai giờ băng qua rất nhiều lớp nương rẫy, dốc cao về. Trà vừa hái được đổ vào chiếc tôn quay trên bếp lửa hồng để sao suốt, và qua bàn tay kinh nghiệm của gia chủ, những búp trà xoăn lại theo từng nhịp vò, vòng quay. Trà Tà Sùa hương dịu ngọt lan tỏa, màu nước sánh vàng như mật ong có vị chát nhẹ, hậu ngọt, thanh. Nhà anh Sềnh có gần 2 ha trà shan cổ thụ trồng từ đời các cụ, năm 2017 anh làm được 2 tạ trà khô, bán với giá 600.000 đồng/kg.
Tổng diện tích toàn xã Tà Sùa là 4.996,6 ha, có 475 hộ gia đình với 3.037 nhân khẩu, gồm toàn người H’mông cư trú, nằm gọn trong những dãy đồi núi điệp trùng quanh năm sương mù bao phủ. Đặc biệt, có ba đỉnh núi hợp thành một kỳ quan hùng vĩ trông tựa như sống lưng con khủng long. Vùng đất được mệnh danh là thiên đường mây này có một đặc sản mà ai cũng biết, là những gốc trà shan tuyết cổ thụ sống ở độ cao từ 1.500m đến 2.401m so với mực nước biển. Chốn quanh năm mây phủ, nơi thổ nhưỡng có độ ẩm cao và khí hậu trong trẻo, mát lạnh (đất đai có độ dốc lớn, trên 25 độ, chia cắt sâu, chia cắt ngang mạnh; nhiệt độ trung bình năm khoảng 21 độ C…) tạo nên hương vị đặc biệt cho cây trà mà không nơi nào có được. Theo tiếng H’mông, tà sùa là bãi trà, tên xã được đặt theo nghĩa ấy. Nhưng rồi tam sao thất bản, bây giờ người ta cứ quen viết là Tà Xùa.
Sức sống của cây trà shan tuyết ở Tà Sùa được ông Hà Văn Lỏn, Phó Trưởng Phòng Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Huyện Bắc Yên, ví von: “Đợt lạnh vào cuối năm 2016, đất trời Tà Sùa như đóng băng tuyết. Chỉ có cây chè shan tuyết, cây táo mèo và cây sa mu là sống sót sau đợt rét đậm rét hại lịch sử ấy.”
Anh Mùa A Khư, sinh năm 1982, cán bộ tư pháp - hộ tịch của Ủy ban Nhân dân xã Tà Sùa, là một người rất tâm huyết với đặc sản của quê hương. Anh tự hào rằng bố anh dù đã 95 tuổi, vẫn minh mẫn, thường nói với con cháu rằng từ ngày cụ còn bé tí, cây trà đã cao quá đầu người. Nhiều gốc trà xù xì, mốc trắng, to đến vài người ôm. Bố của ông cũng không nhớ nổi cây trà có từ bao giờ vì lớn lên đã thấy chúng sừng sững khắp nơi rồi. “Nếu căn cứ vào những gì mà ông nội và bố tôi truyền lại, tôi nghĩ cây chè ở nơi đây không dưới 300 năm tuổi. Nó không chỉ giúp nâng cao đời sống mà còn là biểu tượng cho sự sống lâu bền của người H’mông. Đặc biệt, cây chè còn có thể chữa nhiều bệnh”, anh Khư cho biết.
Gia đình anh Khư có khoảng 80 gốc trà, đa phần là cổ thụ. Anh tự hào về cây trà quê mình đến mức, sáu năm trước, anh cặm cụi mở một con đường nhỏ xuyên núi, đưa khách lên núi thưởng trà mà không thu bất cứ khoản phí nào. Anh tự tin đây là một trong những điểm ngắm mây đẹp nhất ở Tà Sùa. “Trên ngọn núi cao chót vót, gió lộng, mây trời vần vũ, núi hoang vu, mỗi lúc bình minh hay hoàng hôn xuống, mặt trời thu nguồn ánh sáng, như sà sát vào mặt người. Trong khung cảnh núi rừng hùng vĩ ấy, được thưởng thức một chén nóng, thơm do tự tay vợ mình sao, có công sức của mình đã hái... thật tuyệt vời làm sao. Tôi yêu cái khoáng đạt ở quê mình, không bon chen, đố kị, người H’mông nơi đây sống hòa thuận và đùm bọc lẫn nhau”, anh chia sẻ.
Về kinh nghiệm làm trà, anh Khư cho biết, không hái trà sau 9 giờ sáng và trước 3 giờ chiều, bởi khi ấy có ánh nắng gắt, trà sẽ mất nhiều chất dinh dưỡng, khi hái, vận chuyển, trà cũng dễ dập nát, ôi. Trà hái về được vợ chồng anh sao suốt trên chảo gang, tôn quay theo phương pháp thủ công truyền thống, bán với giá 1 triệu đồng/kg. Riêng với những búp non thì giá có thể gấp đôi, gấp ba. Anh Khư tâm sự, ngoài việc dùng để uống, người H’mông còn dùng cây lá trà để chữa bệnh. Họ quan niệm rằng, uống trà thường xuyên mỗi ngày sẽ tăng sức đề kháng, giúp con người sảng khoái, khỏe mạnh, không ốm đau bệnh tật. Khi mắc một số bệnh như thủy đậu, sốt nhẹ có thể lấy lá trà đun lên làm nước lau người, bệnh sẽ khỏi mà không cần dùng thuốc kháng sinh.
Dẫn chúng tôi đi xem cây trà có đường kính hai người ôm, cây to nhất trên nương của gia đình, ông Mùa A Lầu, 85 tuổi, kể: “Từ ngày bé đi chăn trâu tôi đã thấy cây này to thế rồi. Tập quán canh tác của người H’mông phần lớn phụ thuộc vào thiên nhiên, không bón phân, không phun thuốc, không có sự can thiệp của máy móc. Cây chè, tiếng H’mông là xùa dì, nghĩa là thuốc. Bà con dân bản rất quý cây chè, bởi chính cây thuốc này đã đẩy lùi các căn bệnh hiểm nghèo của người dân. Cả xã tới nay chưa có ai mắc phải bệnh hiểm nghèo.”
Trong gian nhà nhỏ ấm cúng với cái se lạnh của mây núi, gia chủ mời chúng tôi thưởng thức hương vị của đỉnh Tà Sùa là những búp non vừa sao xong. Trà vừa rót, tôi đã cảm nhận ngay sự khác biệt từ hương trà dịu ngọt lan tỏa, màu nước sánh vàng như mật ong mang vị chát nhẹ, hậu ngọt thanh hiếm giống trà nào bì kịp. Vẳng đâu đây những câu hát ngọt ngào:
“Ϲâу chè cao cao lá xanh xanh thắm
Hương chè đậm đà còn mãi trong ta
không bao giờ phai mờ
(…)
Khi mùa xuân về gái trai tình thắm, pha trà
Bao người đi xa vẫn mang nỗi nhớ trong lòng
Hương chè Tà Xùa còn mãi trong ta
không bao giờ phai mờ.”
(Hương chè Tà Xùa, Mùi Hái)
Vươn tầm
Chị Mùa Thị Ca, người H’mông ở bản Bẹ, cho biết, vào chính vụ, bà con thu hái được nhiều trà nhưng bảo quản không tốt, mỗi nhà chỉ có một đến hai bom quay sao thủ công nên làm không xuể, đành để trà già. Lại nữa, trà sao được cũng không có thương hiệu nên chỉ bán được trung bình từ 200.000 đồng/kg - 400.000 đồng/kg.
Nhận thức được đây là một vùng nguyên liệu quý, mang lại sinh kế lâu dài với người dân Tà Sùa, Ủy ban Nhân dân Huyện Bắc Yên đã quyết tâm xây dựng “Dự án phục tráng và phát triển vùng chè shan tuyết Tà Xùa”. Ông Lê Văn Kỳ, Phó Bí thư huyện ủy - Chủ tịch Ủy ban Nhân dân Huyện Bắc Yên, cho biết: “Huyện Bắc Yên đã mời gọi Công ty Trách nhiệm Hữu hạn Trà và Đặc sản Tây Bắc (Tafood) cùng phối hợp để phát triển thương hiệu chè shan tuyết Tà Xùa.”
Tháng 10 năm 2016, Ủy ban Nhân dân Xã Tà Xùa giao cho Công ty khai thác 75 ha trà shan tuyết cổ thụ Tà Sùa. Công ty hướng dẫn kỹ thuật chăm sóc, hái và thu mua trà búp tươi của dân để chế biến, mỗi năm được 10 tấn trà khô.
Được thành lập năm 2015, với sứ mệnh phát triển thương hiệu trà shan tuyết cổ thụ Việt Nam và đặc sản Tây Bắc, Công ty đã bắt đầu với vùng nguyên liệu đầu tiên trà Tà Sùa. Công ty đã đầu tư dây truyền chế biến trà đồng bộ, khép kín, áp dụng quy trình kỹ thuật hiện đại kết hợp với kinh nghiệm thủ công lâu năm của người dân H’mông bản địa. Nhờ vậy sản phẩm do công ty sản xuất luôn giữ được hương vị tự nhiên đặc trưng của sản phẩm trà shan tuyết Tà Sùa, đóng gói theo tiêu chuẩn xuất khẩu, sản phẩm bảo quản được hơn hai năm, khắc phục được nhược điểm cố hữu của phương pháp sao thủ công.
Hiện nay, công ty hỗ trợ, hướng dẫn bà con cách thu hái đúng tiêu chuẩn, thu mua sản phẩm với giá từ 40.000 đồng/kg - 60.000 đồng/kg trà búp tươi, cao gấp hai lần so với giá trà trước đây. Công suất chế biến của công ty đạt 15 tấn trà búp tươi/ngày. Sản phẩm của công ty có thương hiệu Shanam, gồm: trà viên, trà trúc, trà mây và các sản phẩm trà túi lọc Shanam làm từ nguyên liệu búp trà shan tuyết Tà Sùa.
Không chỉ sản xuất các sản phẩm trà ngon, Công ty Tafood còn đầu tư mở khu du lịch Trà Mây hostel để đón khách du lịch lên thưởng thức trà shan tuyết cổ thụ Tà Sùa, ẩm thực bản địa của người H’mông (sơn tra, rượu Hang Chú, lợn đen, gà đen, rau rừng…), khám phá thiên nhiên, trải nghiệm văn hóa của người dân vùng trà đẹp và huyền bí này.
Ông Lê Văn Kỳ, Phó Bí thư huyện ủy - Chủ tịch Ủy ban Nhân dân Huyện Bắc Yên chia sẻ:
Trong chương trình Ngày hội văn hóa, thể thao và du lịch gắn với Hội chợ thương mại vùng cao năm 2017, sáng ngày 16/12/2017, huyện Bắc Yên đã tổ chức Lễ công bố và trao quyết định sử dụng và phát triển nhãn hiệu tập thể chè Tà Xùa cho Công ty Trách nhiệm Hữu hạn Trà và Đặc sản Tây Bắc, đơn vị đang bao tiêu sản phẩm cho nhân dân tại xã Tà Xùa.
Việc công bố nhãn hiệu sở hữu tập thể chè Tà Xùa và trao quyền sử dụng, phát triển nhãn hiệu cho doanh nghiệp tại địa phương là điều kiện quan trọng, nhằm phát triển và quảng bá thương hiệu trà Tà Xùa tại thị trường trong nước và tiến tới xuất khẩu sản phẩm ra thị trường nước ngoài.